□ لطفاً بفرمایید وضعیت جمعیتی کشور ما به چه صورتی است؟
▪ در دهه ۶۰ میانگین نرخ باروری کل در ایران حدود 6.4 بود؛ به این معنا که به‌ازای هر ۱۰ زن ۶۴ فرزند متولد می‌شد. این نرخ باروری حاکمیت را به این جمع‌بندی رساند که در سال ۹۰ نرخ باروری را به ۴ برساند.
این هدفی که در برنامه اول توسعه برای بیش از ۲۰ سال آینده ترسیم شده بود. در چند سال اول محقق شد و در سال ۷۱ به این هدف رسیدیم. در این سال باید این موضوع متوقف می‌شد؛ همان‌طور که مقام معظم رهبری فرمودند که از جایی به‌بعد، باید متوقف می‌شد.
به‌جای توقف آن، در سال ۷۲ قانون تنظیم خانواده را مصوب کردیم و آن محرومیت‌ها را برای فرزند سوم به بالا قرار دادیم. عملاً سال ۹۰ که قرار بود، نرخ باروری ۴ برسیم، از سطح جانشینی هم پایین‌تر آمدیم و جزء معدود برنامه‌هایی است که برنامه‌های توسعه به این شکل محقق شده است.
می‌گویند که در سطح جانشینی به‌ازای پدر و مادر، حداقل باید تولد ۲ فرزند باشد. یک عددی هم برای مرگ و میر قرار می‌دهند که در دنیا متفاوت است و بسته به مرگ و میر هر کشوری و در بازه‌های زمانی مختلفی ممکن است، متفاوت باشد. در بعضی از کشورهای آفریقایی تا 3.5 هم گفته‌اند. برخی اعتقاد دارند که در کشور ما2.1 است و برخی دیگر اعتقاد دارند که سطح جانشینی در ایران 2.5 است.
امروز نرخ باروری در کشور ما تقریباً 1.7 و کمتر است. این نرخ به این معناست که حتی سطح جانشینی را هم نتوانسته‌ایم، نگه داریم. برخی مجموعه‌های بین‌المللی سه سناریو برای ایران ترسیم کرده‌اند و در یکی از این سناریوها گفته می‌شود که در سال ۱۴۷۹ جمعیت ایران حدود ۳۱میلیون‌و۵۰۰ هزار نفر خواهد بود.
تقریباً حدود ۳۰ سال آینده جزء پیرترین کشورهای منطقه خواهیم بود و این سرنوشت محتوم ماست و این‌گونه نیست که بشود آن را کنترل کرد و قطعاً جزء پیرترین‌ها خواهیم شد.
دهه شصتی‌ها وارد ۴۰ سال شده‌اند و به‌مرور زمان سن آنها بالاتر هم می‌رود. در دنیا چنین وضعیتی را که ما اکنون در آن قرار داریم، پنجره جمعیتی می‌گویند و به فرصت طلایی هم از آن یاد می‌کنند. فرصت طلایی به زمانی می‌گویند که جمعیت قالب یک کشور جوان و در سن کار هستند. اگر به دنبال جهش اقتصادی و علمی و هر نوع پیشرفتی باشید، بهترین حالت این است که در پنجره جمعیتی به دنبال آن باشید؛ ولی متأسفانه این فرصت در کشورمان سوخت. ۱۰ سال گذشته جزء طلایی‌ترین بخش پنجره جمعیتی کشورمان بود؛ اما دولت قبلی خیلی اعتقادی به این موضوع نداشت و مجلس نیز، نسبت به این موضوع اهتمامی نداشت. متأسفانه طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت که سابقاً عنوان دیگری داشت، در کمیسیون‌های مجلس سرگردان بود.
با شروع مجلس جدید، برخی نمایندگان انقلابی و زحمت‌کش از این موضوع پشتیبانی کردند و زحمت بسیاری کشیدند و طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مصوب شد.
اگر به‌همین منوال پیش برویم، در سال ۱۴۷۹، حدود ۴۲ درصد جمعیت کشورمان، سن بالای ۶۵ سال خواهند داشت. اینکه رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: وقتی انسان به عمق مسئله دقت می‌کند، تن و بدنش می‌لرزد، به‌همین دلیل است. یک جمعیتی حدود ۲۰ درصد در سن تولید ثروت و تولید نسل نیستند و لذا عملاً یک جمعیت حدود ۳۸ درصدی باقی می‌ماند که نزدیک به ۱۴میلیون نفر میان‌سال و جوان هستند.
تصور کنید از این جمعیت چه میزانی اهل فداکاری و گذشت هستند و چه میزانی هم مشغول به زندگی خودشان هستند و می‌شود با درصدهای امروزی مقایسه کرد.
شاید تا چند سال آینده نرخ رشد جمعیت‌مان صفر و سپس منفی شود و جمعیت کشور کم ‌شود. وقتی دهه شصتی‌ها از طراوت باروری عبور کردند، وارد بحران می‌شویم.
می‌گویند که تقریباً ۲۰ سال دیگر از پنجره جمعیتی ما باقی مانده است؛ اما این ۲۰ سال را می‌توانید روی موضوع اقتصادی حساب کنید، نه بحث جمعیتی؛ چراکه پیک جمعیتی ما در اوایل دهه شصت بوده است که امروز وارد ۴۰ سال شده‌اند و عملاً 5 یا 6 سال آینده این طراوت باروری از بین خواهد رفت و قطعاً آن بحرانی که راجع به آن صحبت می‌شود، خیلی به ما نزدیک‌تر خواهد شد.
لذا شاید به‌نوعی بتوانیم بگوییم که این 5 تا 7 سال پیش‌رو، سال‌های اساسی برای کشور ماست. یک تنگه احدِ زمانی است که اگر این تنگه احد را نگه داشتیم و توانستیم حفظ کنیم و جامعه را به این سمت ببریم که ارزش فرزند را دریابند، شاید شدت این بحران کمتر شود.
□ چه ضرورتی داشت که ستاد راهبری جمعیت و خانواده حوزه‌های علمیه در حوزه ایجاد شود؟
▪ حوزه معمولاً جزء مجموعه‌های پیشران موضوعات انقلابی بوده است و موضوع جمعیت هم، یکی از موضوعاتی است که هم اصل اسلام و هم اصل انقلاب را تهدید می‌کند؛ لذا وظیفه ذاتی حوزه است که وارد این موضوع بشود و ظرفیت‌هایش را پای کار بیاورد. برای اینکه این اتفاق بیفتد، آیت‌الله اعرافی سال گذشته تدبیری اندیشیدند و جلسه‌ای را با فعالان حوزه جمعیت برگزار کردند و در آن جلسه اعلام شد که این ستاد باید تشکیل شود. این ستاد تشکیل شد و یک‌سری اعضای حقیقی و حقوقی عضو آن هستند. ۷ نفر اعضای حقیقی ستاد، از کارشناسان و کنشگران موضوع جمعیت هستند و نمایندگان نهادهای حوزوی نیز، به‌عنوان اعضای حقیقی عضو این ستاد هستند. حوزه علمیه خواهران، حوزه علمیه برادران، جامعة‌الزهرا(س)، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز خدمات حوزه‌های علمیه، جامعة‌المصطفی‌العالمیه، مرکز زن و خانواده حوزه و صدا سیما در این ستاد نماینده دارند.
□ ستاد تاکنون چه فعالیت‌هایی را انجام داده است؟
▪وظیفه اصلی ستاد، کارهای ستادی و راهبری آن‌هم، برای ظرفیت‌های موجود در حوزه است؛ لذا بهترین گزینه این بود که نقشه راهی برای خودمان ترسیم کنیم تا بر اساس این نقشه راه بتوانیم، از ظرفیت‌های حوزه به‌نفع این موضوع مهم استفاده کنیم.
بیش از ۷۰ درصد نقشه راه ستاد، نهایی شده است. این سند دو بخش دارد؛ بخش اول آن، چشم‌انداز جمعیتی برای حوزه است. مشخص می‌شود که در این موضوع با توجه به ظرفیت‌های حوزه چه کاری برای خود حوزه، می‌توانیم انجام دهیم. این بخش نهایی شده و برای برنامه‌نویسی ارسال شده است و انشاءالله در روزهای آینده برنامه آن نیز تهیه خواهد شد.
بخش دوم سند، استفاده از ظرفیت‌های حوزه و مجموعه‌های اقماری آن، برای جامعه است که بیش از ۹۰ درصد آن نیز نهایی شده است.
در همین راستا از ظرفیت‌های بیرونی نیز استفاده کردیم که بخشی متوجه خود حوزه می‌شود؛ از جمله تفاهم‌نامه با برخی از مجموعه‌های بیرونی است. با همکاری خوبی که کمیسیون مشترک جمعیت داشتند، ما به‌عنوان نماینده حوزه در جلساتی از این کمیسیون شرکت کردیم و بحث حوزه را که خود دوستان به آن توجه داشتند، پیگیری کردیم.
بندهای خوبی در این بخش برای حوزه گنجانده شده است. در طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت باید توجه داشته باشیم که چند مدل به آن نگاه می‌کنند. واقعیت مطلب نگاه اصلی به این سند این نیست که طرحی را مصوب و تبدیل به قانون کرده باشیم که مشوق فرزندآوری مردم باشد؛ یعنی خدماتی بدهیم که مردم در ازای آن فرزندآوری داشته باشند. این یک نگاه غلطی است و اگر این‌گونه نگاه کنیم، شاید بگویید خیلی طرح جان‌داری نباشد. نگاهی که تهیه‌کنندگان طرح داشتند، این است که خانواده‌هایی را که به سمت فرزند‌آوری رفتند و به‌تعبیر حضرت آقا مجاهدت کردند، بتوانیم حمایت کنیم. در اصل، طرح برای حمایت از خانواده‌هایی است که فرزند‌آوری داشتند؛ نه اینکه مشوقی داشته باشیم که به‌خاطر آن، افراد بروند و فرزند‌آوری داشته باشند.
وقتی با این دید نگاه می‌کنیم، در این طرح به مشکلات قابل توجهی پرداخته شده است و سعی شده آن مشکلات رفع شود و قطعاً ممکن است، ضعف‌هایی هم وجود داشته باشد.
□ آیا ستاد راهبری متناسب با طرح جوانی جمعیت فعالیت می‌کند یا یک طرح مجزا دارد؟
▪ ستاد راهبری برنامه‌های خاص خود را دارد و تلاش می‌کند، با توجه به ظرفیت‌های حوزه، نگاهی به حوزه و جامعه داشته باشد. ضمن اینکه در طرح جوانی جمعیت، از اعضای ستاد راهبری هم، از نقد و بررسی و پیشنهاد برخی مواد گرفته تا مباحث جدی‌تر آن همراهی داشتند.
□ در حال حاضر ستاد راهبری مشغول تدوین سیاست‌ها، اهداف و برنامه‌هاست یا اقداماتی را هم آغاز کرده است؟
▪ به‌صورت جدی درگیر تدوین سیاست‌ها، اهداف و برنامه‌ها یعنی آماده‌سازی اسناد و نقشه راه هستیم؛ اما همزمان راهبری‌های عملیاتی هم مثل هفته جمعیت اتفاق افتاده است. تا امسال چیزی به اسم هفته جمعیت نداشتیم و تنها روز جمعیت داشتیم. امسال با توجه به این راهبری که با هم‌فکری دو مجموعه شورای راهبردی جمعیت مجمع ملی فعالان جمعیت و ستاد راهبری جمعیت و خانواده حوزه‌های علمیه انجام گرفت، مصوب شد که به‌جای روز جمعیت، هفته جمعیت داشته باشیم و برای روزهای این هفته نیز نام‌گذاری‌هایی انجام شد.
این ستاد یک ستاد عملیاتی نیست؛ بلکه ستاد راهبری است؛ اما مجموعه‌هایی جزء این ستاد هستند که می‌توانند عملیاتی باشند؛ مثل حوزه علمیه خواهران و برادران، معاونت تبلیغ حوزه و مرکز خدمات حوزه‌های علمیه.
در هفته جمعیت محتواهای بسیار خوبی با همکاری مجموعه‌های مختلف تولید شد و این محتواها به‌صورت جدی بازنشر و در صدا و سیما نیز منتشر شدند. گروه‌های مردمی پای این موضوع آمدند و گفتمان‌سازی نسبتاً خوبی در هفته جمعیت اتفاق افتاد و مردم به‌نوعی هفته جمعیت را حس کردند؛ در صورتی‌که در سال‌های گذشته چنین موضوعی را مشاهده نمی‌کردیم.
بحث دوم فعالیت‌ها در دهه اول محرم بود. یک‌سری جلسات و نشست‌های توجیهی ویژه مبلغان و همچنین یک‌سری دوره‌هایی برای حوزه‌های علمیه خواهران، با همکاری مجمع ملی فعالان جمعیت برگزار شد؛ همچنین سخنرانی‌هایی آماده و فیش منبر تولید شد.
همین موضوع برای ایام فاطمیه نیز تکرار شده است. در ایام فاطمیه بنا داریم، با رویکرد مادری و جایگاه مادری کار کنیم و اینجا هم مجموعه‌های مختلفی از جمله جامعة‌الزهرا(س)، معاونت تبلیغ، جامعه ایمانی مشعر، بسیج جامعه زنان و... پای کار آمدند.
□ به نظر شما در مشکلات جمعیتی، بحث فرهنگی بیشتر اثرگذار بوده یا مسائل اقتصادی؟
▪ اینجا لازم است چند واقعیت را توجه داشته باشیم. واقعیت اول این است که بحث تنظیم خانواده به دو ساحت ما آسیب جدی وارد کرده است؛ ساحت جامعه و ساحت خانواده. در ساحت جامعه، آسیب‌های سالخوردگی جمعیت، آسیب‌های اقتصادی، فرهنگی و امنیتی مطرح می‌شود و با این مقدمات می‌گویید که، ای خانواده‌ها، شما موظفید که فرزندآوری داشته باشید! بنده از این ارائه حس می‌کنم که حاکمیت نیاز به فرزندآوری دارد و می‌خواهد بارش را روی دوش من بیندازد. انتظار دارم که اول حاکمیت مشکلات و نیازمندی‌هایش را تأمین کند تا من هم فرزند‌آوری داشته باشم.
یک ساحت دومی هم وجود دارد و آن آسیب‌هایی است که به خانواده وارد شده است. وقتی به این آسیب‌ها نگاه می‌کنیم، بحث اقتصاد و رفاه مطرح نیست.
یکی از آسیب‌های جدی که به خانواده وارد شده، بحث قتل و سقط جنین است. من به خانواده می‌گویم که فرزندت را نکش؛ ولی شما می‌گویید: چه کسی هزینه‌اش را می‌دهد. من راجع به قتل صحبت می‌کنم و شما نمی‌توانی به من اشکال کنی که هزینه پوشک آن را چه کسی تأمین می‌کند. تفاوت بین خانواده‌ای است که قاتل باشد یا خانواده‌ای که در تنگنای معیشتی قرار گرفته باشد.
موضوع بعدی، آسیب تک‌فرزندی است. اگر امروز مبتلای به تک‌فرزندی شدم، بین ۲۰ تا ۲۷ آسیب، فرزند من را تهدید می‌کند؛ از جمله بلوغ زودرس، زودرنجی و آسیب‌های مختلف روحی و روانی که به فرزند من وارد می‌شود.
باید عرض کنم، حتی اگر حاکمیت در این خصوص [فرزند آوری] همکاری نکند، ارزش دارد که تک‌فرزندی نداشته باشیم؛ چراکه نیاز اصلی تک‌فرزند من، داشتن برادر و خواهر هم‌سن و سال است؛ نه باقی نیازها.
آسیب بعدی که به خانواده‌ها وارد شده، بحث تنزل جایگاه مادری است. خداوند به زنان نگاه ویژه‌ای داشته و فرموده است که زنان «رحمت» هستند و وقتی مادر شدند، نگاه تغییر می‌کند و می‌گوید: «بهشت» ـ آنچه همه مؤمنین به دنبالش هستند ـ ، زیر پای مادر قرار دارد.
در امر تبلیغ مهم است که روی چه موضوعاتی دست بگذاریم و کدام واقعیت را به جامعه بگوییم. توجه داشته باشید که اینجا از روش‌ها و ترفندهای تبلیغاتی استفاده نمی‌کنیم؛ بلکه واقعیت‌هایی را که وجود دارد، می‌گوییم که اگر نگوییم، به خانواده‌ها خیانت کرده‌ایم.
اگر درباره جمعیت و فرزند‌آوری صحبت کردیم، نمی‌توانید بگویید اقتصاد تأثیری در زندگی ندارد. درآمد یک کارگر از ۲میلیون‌و۸۰۰ تا ۳میلیون‌و۵۰۰ هزار تومان است؛ ولی به‌طور میانگین برای پوشک ۳۵۰ تا ۵۰۰ هزار تومان نیاز است و هزینه بیماری و درمان و سلامت و پوشاک را نیز باید جدا حساب کرد. قطعاً اقتصاد مهم و اثرگذار است؛ ولی موضوع اصلی اقتصاد نیست؛ بلکه فرهنگ است.
در مناطق مرفه‌نشین، فرزند‌آوری بیشتر است یا در مناطق کم‌برخوردار شهر؟ نکته اصلی این است کسی که رفاه بیشتری دارد، فرزندآوری او لزوماً بیشتر نیست. پس موضوع فرهنگی است؛ لکن اقتصاد هم موضوع بسیار مهمی است.
□ درباره طرح حمایت از خانواده و جمعیت، بفرمایید آیا ما نیاز به تدوین قانون داریم یا اجرای قوانین؟
▪ در موضوع جمعیت نیاز به قانون داشتیم؛ چراکه قوانین همه عکس این موضوع بود. یک ویژگی که در این طرح وجود دارد، این است که برای ضمانت اجرایی، مجموعه‌هایی که طرح به آنها ارجاع داده می‌شود، درصورتی‌که وظیفه خودشان را انجام ندهند، جریمه و محکوم می‌شوند.
تقریباً مشخص شده است، هرکدام از این مواد، به کدام سازمان و نهاد مربوط می‌شود که باعث شده، مطالبه‌گری در این موضوعات راحت‌تر صورت گیرد.
□ آیا این طرح به‌عنوان سند بالادستی ستاد راهبری جمعیت حوزه محسوب می‌شود؟
▪ به‌عنوان سند بالادستی به آن معنا نیست؛ اما قطعاً نگاه ستاد به این طرح، استفاده از این ظرفیت‌ها به‌نفع فرزند‌آوری و جمعیت کشور است. مواردی هم که حوزه باید وظیفه خودش را در این طرح انجام دهد، ان‌شاءالله ستاد سعی می‌کند که به‌نحو احسن آن را انجام دهد.
□ با توجه به اینکه بخشی از برنامه‌های ستاد راهبری جمعیت حوزه، متمرکز در ظرفیت حوزه است؛ یعنی «حوزه برای حوزه»، آیا مشخص است که چه اقداماتی برای طلاب قرار است انجام شود؟
▪ یکی از حمایت‌ها بخش خدمات مسکن است. بخشی بحث پیگیری در خود قانون بود که دوستان کمیسیون مشترک به آن عنایت داشتند و آنجا مواد بسیار خوبی دیده شد. یک‌سری مواد تسهیل‌گر است و یک‌سری مواد توزیع خدمات، بر اساس تأهل و تعداد فرزندان است. این برنامه‌ها را که دیده‌ایم، انشاءالله خدمت مسئولان حوزه اعلام می‌کنیم و اگر مسئولان هم مصوب کنند، به این سمت خواهیم رفت.
با توجه به اینکه ۵ تا ۷ سال زمان داریم که بسیار سرنوشت‌ساز و حیاتی است، از همه مجموعه‌های حوزوی و اقماری حوزه درخواست می‌کنیم و انتظار داریم، مسئله حمایت از خانواده‌هایی را که فرزندآوری دارند، خیلی جدی‌تر در برنامه‌هایشان قرار دهند و توجه ویژه به خانواده‌های باشکوه داشته باشند که هویت آنها احیا شود.
خانواده‌هایی که در شرف فرزند‌آوری هستند، باید موانع سر راهشان را برداریم تا راحت‌تر به سمت فرزند‌آوری بروند.
عده‌ای جهاد فرزندآوری داشته‌اند و خانواده باشکوه هستند. اگر به آنها به‌صورت ویژه نپردازیم و قدردانشان نباشیم و تقدیر نکنیم، در جامعه توسط برخی از افرادی که تعمداً به دنبال تحقیر موضوع هستند، تحت فشار قرار می‌گیرند.
هرچقدر ظرفیت داریم، باید پای کار بیاوریم. امروز زمانی برای آزمون و خطا نداریم و باید حواسمان باشد که اهل‌بیت(ع) کم ‌غربت نکشیدند؛ ولی با غفلتی که ما داریم می‌کنیم، دوباره اهل‌بیت(ع) را به این غربت می‌کشانیم که گناه کمی نیست و باید پاسخگو باشد.