□ با توجه به نام‌گذاری سال ۱۴۰۱ به‌عنوان سال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین»از اینجا گفت‌وگو را آغاز کنیم که اصولاً تولید دانش‌بنیان چه ویژگی‌ها و مختصات متمایزی دارد؟

  ببینید دانش‌بنیان پیش از هر چیزی یک فرهنگ است که در هر بخشی باید مدنظر قرار بگیرد. در حوزه‌ تولید من همیشه گفتم که یک فرقی هست بین کارخانه و صنعت. صنعت جایی است که ما در آن طراحی می‌کنیم، ماشین‌سازی می‌کنیم. صنعت جایی است که خطوط تولید را خودمان می‌سازیم. اینکه ما یک خطّ تولید را از خارج از کشور بیاوریم و یک جنسی را خلاصه در داخل تولید بکنیم، این احتیاج به دانشگاه ندارد. هر کسی پول و یک مقدار هم همت داشته باشد، می‌تواند این کار را انجام بدهد. وقتی داریم راجع به صنعت صحبت می‌کنیم، راجع به ساختاری داریم صحبت می‌کنیم که زایش دارد، نوآوری در آن متبلور می‌شود و یک اتفاقاتی در حوزه‌ استفاده از نیروی متخصص و بقیه‌ این موارد اتفاق می‌افتد. آنجاست که آدم‌ها مهم می‌شوند. بخشی که تحقیق و توسعه دارد و هزینه‌ سنگینی را روی پژوهش انجام می‌دهد، این می‌شود صنعت؛ وگرنه به غیر از این باشد، می‌شود کارخانه. بارها راجع به بحث خودروسازی با من صحبت کردند که چرا خودروسازی ما این طور است. خودروسازی ما کارخانه است؛ صنعت نیست. وقتی راجع به تولید دانش‌بنیان داریم صحبت می‌کنیم، تولید دانش‌بنیان تولیدی است که طراحی‌ها و تحقیق و توسعه‌اش متعلق به خودمان است. محصول را خودمان برای مردم خودمان بومی‌سازی می‌کنیم و این تحقیق و توسعه نوآوری در آن جریان دارد به‌عنوان یک اصل. این می‌شود تفاوت آن تولید دانش‌بنیان، با این تولیدی که داریم راجع به آن صحبت می‌کنیم.

□ در این فضا با چه ظرفیت‌های بالقوه و بالفعلی روبه‌رو هستیم؟
  ببینید ما نیروی انسانی فوق‌العاده‌ای داریم. الآن خب تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان‌مان بیش از ۶۴۰۰ شرکت است. هر جایی که این شرکت‌ها تعدادشان از لحاظ کمی و کیفی بالا بوده، ما توانستیم با تحریم مقابله کنیم. مثلاً یکی از جاهایی که ما خیلی ضعیفیم‌، بخش کشاوزی است. تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه‌ کشاورزی، یک درصد کل شرکت‌های دانش‌بنیان ما هم نیست.
این مسئله دلایل مختلفی دارد، مثلاً یکی از آنها یارانه‌های زیادی است که دولت در حوزه‌ کشاورزی پرداخت می‌کند و یا شبکه‌هایی که در حوزه‌های مختلف واردات مشغول‌اند؛ وگرنه کشوری مثل ما هیچ‌وقت نباید غذایش را از خارج کشور تأمین بکند. ما با فناوری می‌توانیم با همین عده و عده‌ خودمان و با همین وضعیت محیط زیست و با همین وضعیت آبی که داریم، به‌واسطه‌ فناور‌ی‌های جدید، نیاز غذایی کشور خودمان را تهیه بکنیم و این احتیاج به دانش و نوآوری دارد که وارد حوزه‌‌ کشاورزی بشود.
ما ظرفیت خیلی بالایی در این حوزه داریم. در حال حاضر قریب به سه درصد تولید ناخالص داخلی‌مان در حوزه‌ دانش‌بنیان هست؛ ولی واقعاً‌ ظرفیت کشور بیشتر از اینهاست و به سمت آن اهدافی که رهبر انقلاب بیان کرده‌اند -که بیش از پنج درصد مدنظرشان هست- باید حرکت کنیم؛ یعنی این حداقل مطالبه‌ای است که ایشان در این موضوع داشته‌اند. ما هنوز فاصله داریم با اهدافمان؛ ولی رشد این زیست‌بوم بسیار خوب بوده است. یکی دیگر از مؤلفه‌های لازم، همراهی کردن سازمان‌های دیگر با دانش‌بنیان‌هاست. ببینید! یک سازمان، فقط وزارت و وزیر و اینها نیست. یک ساختاری ما داریم که براساس همین اقتصاد سنتی درست شده است. در بخش خصوصی نیز به‌همین شکل است. در کارخانجات خصوصی هم همین است. در دولتش هم همین‌طور است. این یک فرهنگ است که باید همه‌مان با آن بتوانیم خودمان را وفق بدهیم تا اتفاقات خوبی برایمان بیفتد.

□ در حوزه دانش‌بنیان چه ظرفیتی برای اشتغال و به‌کارگیری نیروی انسانی وجود دارد؟
  اشتغال حوزه‌ دانش‌بنیان اشتغال نیروهای تحصیل‌کرده است. در حال حاضر قریب به ۴۰۰ هزار نفر به‌صورت مستقیم در این حوزه داریم که مشغول کار هستند. حالا چه استارتاپ‌های کوچک چه شرکت‌هایی که نسبتاً بالغ شدند و در این حوزه مشغولند. اشتغال این حوزه‌ اشتغال نخبگانی و نیروی تحصیل کرده است؛ نیروهایی که قابلیت تغییر محیط اطرافشان را دارند. در حوزه‌ غیرمستقیم‌شان خیلی می‌توانند تأثیرگذار باشند.
مهم این است که ما بتوانیم یک ارزش افزوده‌ای را در اقتصاد ایجاد بکنیم. بسیاری از این شرکت‌هایی که در این حوزه‌ دانش‌بنیان دارند کار می‌کنند، شما می‌بینید که در یک آپارتمان چند ده متری میلیاردها تومان درآمد دارند. این ارزش افزوده، ارزش افزوده‌ دانش است که روی ماده اولیه سوار می‌شود و باعث می‌شود که این اتفاقات در اقتصاد بیفتد.
با این تفاصیل، دانش‌بنیان کردن تولید با توجه به وضعیت فعلی اقتصادی و نیروی انسانی یک موضوع اولویت‌‌دار محسوب می‌شود.
  بله، ببینید ما قریب به چهار میلیون دانشجو داریم. ما در کشورمان بیش از چهارده پانزده میلیون نفر آدم تحصیل‌کرده داریم. راهی جز این نداریم که به این سمت برویم. نیروی انسانی فوق‌العاده‌ای داریم. برای حفظ و جذبشان، برای اینکه اقتصادمان را از این سلطه‌ نفت رها کنیم، به تولید دانش‌بنیان نیاز داریم. خود نفت مهم نیست، مهم فرهنگ نفتی است که باعث شده که ما یک دولت چاق، این‌قدر بروکراسی، این‌قدر قوانین متناقض و محیط کسب‌وکار نامناسب برای کارآفرینی داشته باشیم. بالأخره ما یک ملت هستیم و ۵ هزار سال تاریخ داریم. ما تاریخ کارآفرینی داریم، تاریخ تجارت داریم، تاریخ دانش داریم، تاریخ فناوری داریم. آن موقع که نفت نداشتیم، به این اهداف دست پیدا کردیم. اینکه کشور به این برسد که مثلاً اگر نفتش را نفروشد، می‌خواهد پولش را از کجا دربیاورد؟ اینها واقعاً‌ برای یک کشوری مثل ما زجرآور است. در دوران تحریم ما تجربه کردیم که بدون نفت هم می‌شود، اقتصاد را اداره کرد. اگر تحریم نبودیم که الآن خیلی از این شرکت‌های دانش‌بنیان وجود هم نداشتند.
به هر حال تغییر رفتار بازیگران بزرگ اقتصاد، مثل وزارتخانه‌های نفت، نیرو و جهاد کشاورزی خیلی می‌تواند در توسعه حوزه دانش‌بنیان مؤثر باشد. این تغییر رفتار به ماهیت خود این وزارتخانه‌ها هم برمی‌گردد. الآن چنین ماهیتی ندارند. ما برای هر مورد از پروژه‌ها باید فشارهای سنگین روی وزارتخانه‌ها بگذاریم تا مثلاً در فلان مناقصه شرکت خارجی نیاید یا نماینده‌ خارجی این کار را نکند یا اینکه از محصولاتی که نمونه‌اش در داخل ساخته شده است، استفاده بکنند. این مسائل وقتی روان می‌شود که فرهنگ آن در جامعه توسعه پیدا بکند.
   تا بحث دانش‌بنیان مطرح می‌شود، فوراً‌ اذهان سمت تولید محصولات و الگوهای دانشی با فناوری بالا می‌رود. قدری درباره تنوع موضوعی و حوزه‌ای دانش‌بنیان‌ها صحبت کنید.
   ببینید همان‌طور که گفتم، این یک فرهنگ است که در کشور توسعه پیدا می‌کند. یک بخش عمده‌ای از آن شرکت‌ها، در حوزه‌های صنایع نرم دارند کار می‌کنند؛ یعنی کارهایی که پایه‌ اصلی‌ آن علوم انسانی است؛ مثلاً از یک عروسکی که طراحی می‌شود، تکنولوژی‌ای که در طراحی‌، داستان‌سازی و نحوه‌ ساخت آن به‌کار می‌رود، در این حوزه قرار می‌گیرد، تا بازی، پویانمایی و حتی فیلم و جلوه‌های ویژه که اینها همه کاربردهای دانش است. از این موارد تا حوزه‌های تکنولوژی‌های پیچیده روز، مثل سخت‌افزار کامپیوتر، سخت‌افزار حوزه‌ آی سی تی، میکروالکترونیک، تا حوزه‌های دیگر مثل کشاورزی که از نظر اقتصادی بسیار به‌صرفه است. حوزه‌ کشاورزی یکی از جاهایی است که ورود تکنولوژی در آن فوق‌العاده خلق سرمایه می‌کند و ارزش افزوده‌ محصولات را بالا می‌برد. همان چیزی که ما در این سال‌ها از آن غافل بوده‌ایم. ما بیش از ۹۵ درصد زعفران دنیا را تولید می‌کنیم؛ ولی سهم‌مان همیشه بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار در صادرات آن به‌صورت ماده خام بوده است؛ درحالی-که این یک تجارت بالای ۹ میلیارد دلاری در دنیاست. این ارزش افزوده‌ای که در حوزه‌های مختلف به‌واسطه‌ دانش ایجاد می‌شود، آن بخشی است که می‌تواند اقتصاد را خیلی تقویت کند.

□ آیا در طرح‌های کلان تولیدی و علمی کشور، جایی برای دانش‌بنیان‌ها در نظر گرفته شده است؟
  در نقشه‌ جامع علمی کشور بخش دانش‌بنیان وجود دارد. این نقشه در شورای عالی انقلاب فرهنگی هم مصوب شده است. درباره تمام مشکلاتی که در این ده سال در حوزه‌ دانش‌بنیان داشتیم، از حدود سه سال پیش با مجلس در حال گفت‌وگو و حل و فصل مسائل هستیم و خوشبختانه الآن قانون جهش تولید دانش‌بنیان در مجلس تصویب شده و در حال رفت و برگشت با شورای نگهبان است و به‌زودی نهایی می‌شود. آن قانون می‌تواند یک اتفاق بزرگ برای حوزه‌ دانش‌بنیان کشور باشد. این نتیجه‌ سه سال کار است. فرآیند آن از مجلس قبل شروع شد و امروز به اینجا رسیده است. قانون جهش دانش‌بنیان اگر درست عمل بشود، ما سال آینده حتماً رشد چشمگیری در حوزه‌ دانش‌بنیان خواهیم داشت.

□ رهبر انقلاب در چند سال اخیر تأکید زیادی بر حوزه‌ دانش‌بنیان‌ داشته‌اند. حمایت‌های ایشان چه تأثیری در رشد و گسترش این فضا در کشور داشته است؟
  من خدمت رهبر انقلاب هم گفتم که اگر حمایت ایشان نبود، ما هم این‌جا نبودیم. فقط گفته‌های ایشان درباره موضوع دانش‌بنیان چند جلد کتاب است. خود معاونت علمی و فناوری زاییده‌ تفکر رهبر انقلاب است. حمایت‌های فوق‌العاده‌ رهبر انقلاب در این سال‌ها از حوزه دانش‌بنیان، باعث شده است تا معاونت علمی این پویایی را داشته باشد و در بین وزارتخانه‌های مختلف بتواند کار بکند و جوان‌ها وارد این‌ کارها شوند و ایده‌هایشان را تبدیل به محصول و ارزش‌افزوده کنند.
ما همه مدیون این فضا هستیم. بسیاری از چیزهایی که یک دهه قبل در فضای اقتصاد نفتی یک ننگ محسوب می‌شد، الآن یک ارزش است. آن وقت اصلاً نمی‌توانستیم در محیط علمی بگوییم که یک استاد دانشگاه می‌‌تواند شرکت داشته باشد یا دانشگاه‌ها بیایند و درآمدهایشان را با کار در این حوزه متنوع کنند. یا بپرسیم چرا این قدر وابستگی به دولت وجود دارد؟ پس قرارداد ارتباط با صنعت چه می‌شود؟ در واقع شرکت‌های دانش‌بنیان چه می‌شود؟ اصلاً این حرف‌ها را نمی‌شد زد. الآن شما در طول این هفت، هشت سال اخیر فقط عدد لغاتی که به ادبیات کارآفرینی کشور اضافه شده است را ببینید. پارک‌های علم و فناوری، شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌های خلاق، کارخانجات نوآوری، مراکز نوآوری، صندوق‌های خطرپذیر و... . این‌ها فقط بخشی از لغاتی است که به ادبیات کارآفرینی کشور اضافه شده و پایه‌ رشد همان فرهنگی است که راجع به آن صحبت می‌کنیم. اینها همه مدیون آن حمایت‌هاست.
واقعاً هر وقت ما خدمت رهبر انقلاب نامه‌ای ارسال کردیم، جواب‌های بسیار صریحی گرفتیم. ان‌شاءالله دولت سیزدهم هم از این حوزه حمایت لازم را داشته باشد. من در همین مدت کوتاه همکاری با دولت جدید، خیلی خوشحالم از اینکه می‌بینم، بسیاری از مشکلات گذشته‌ ما دارد حل می‌شود. نمونه‌اش تصویب همین قانون جهش تولید در مجلس است. ما بیش از سی نماینده در مجلس شورای اسلامی داریم که عضوی از همین زیست‌بوم دانش‌بنیان بوده‌ و الآن نماینده شده‌اند. چرا یک قانون آنجا تصویب می‌شود؟ چون مجلس، مجلسی است که این اصول را می‌فهمد. ادبیات کارآفرینی را در حوزه‌ دانش‌بنیان متوجه می‌شود.
فکر می‌‌کنم بخش خصوصی در اتاق بازرگانی تهران ۴۲ عضو دارد که حدود هفده، هجده مورد از آن‌ها شرکت‌های دانش‌بنیان‌اند. خب یک زمانی اتاق بازرگانی در دست تجار و بازرگانان بوده است. وقتی که در آن‌جا راجع به محیط کسب و کار صحبت می‌شد، آن موقع فضای غالب واردات بوده است. الآن فضای حاکم، فضای تولید و صادرات است و بحث بر سر حل مشکلات تولید و صادرات است.

□ به‌عنوان سؤال آخر، چه آینده‌ای را برای این حوزه تصور می‌کنید؟
  ما هدف‌گذاری‌ کردیم که با تصویب قانون جهش تولید برای سال آینده در تمام حوزه‌های دانش‌بنیان حداقل سی درصد رشد داشته باشیم؛ البته در بحث درآمدها قطعاً عدد بالاتر از این است. ما سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۹۹ قریب به دو برابر رشد داشتیم. انتظار داریم که امسال تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان‌مان به مرز نه هزار شرکت برسد.