آیت‌الله‌العظمی مظاهری
مرتبه اوّل از عفو، همان بخشیدن و گذشتن است. این مرتبه، مربوط به عموم مردم است و تمام بندگان باید آن را تحصیل کنند. عبارت «تَعْفُوا» در آیه شریفه «إِنْ‌ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ»، 1 این مرتبه از عفو را بیان می‌دارد. حتی اگر طرف مقابل انسان مقصّر باشد، باز هم به‌کارگیری این مرتبه از عفو و بخشیدن او پسندیده است.
قرآن کریم می‌فرماید: «خُذِالْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ‌الْجاهِلینَ»؛2 عفو کنید و در برخورد با افراد جاهل، مقابله‌به‌مثل نکنید، در صدد انتقام نباشید و از آنان اعراض نمایید. در آیه دیگر یکی از نشانه‌های بندگان خوب خداوند را اعتنا نکردن به بدی افراد جاهل برمی‌شمرد: «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً»؛ 3 یعنی با سلام از افراد جاهل می‌گذرند.
در آیه‌ای از قرآن شریف می‌خوانیم: «جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها»؛4 برخی از مفسران در معنای این آیه نوشته‌اند: «اگر کسی به تو بدی کرد، تو به‌اندازه بدی او می‌توانی به او بدی کنی»؛ امّا معنای ظریف و دقیق‌تری هم می‌توان برای این آیه در نظر گرفت که با روش اهل‌بیت(ع) سازگار است و آن اینکه: «بدی کردن در مقابل بدی دیگران، به‌همان اندازه بد است»؛ یعنی اگر کسی به تو بدی کرد، چنان‌چه تو هم بخواهی به او بدی کنی، چه فرقی با او خواهی داشت؟
بر این اساس، بخشیدن دیگران و خودداری از مقابله‌به‌مثل، در هر صورت پسندیده است. حتی قرآن کریم در مبحث قصاص، چه قصاص نفس و چه قصاص عضو که حقّ مسلّم بندگان است، عفو و بخشش را کفّاره گناهان دانسته است: «فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ».5 امام صادق(ع) فرمودند: از گناهان کسی که از قصاص می‌گذرد، به‌اندازه‌ای که قصاص نکرده، بخشیده خواهد شد. 6
در این آیه شریفه، پس از بیان بخشش قصاص، سخن از مراتب والاتر عفو مطرح نشده است. این در حالی است که معمولاً در آیات نورانی قرآن کریم، بعد از «عفو»، مراتب بعدی این فضیلت ارزشمند، یعنی «صفح» و «غفران» نیز بیان و بر اهتمام به آن مراتب ترغیب شده است.
مرتبه دوّم از عفو، «صفح» نام دارد. قرآن می‌فرماید: «وَ تَصْفَحُوا»؛ صفح به‌معنای ندیده گرفتن و به دل نگرفتن بدی دیگران است. در این مرتبه، انسان علاوه بر اینکه‌ می‌بخشد، خطای او را در نظر نمی‌آورد؛ گویا او اصلاً مرتکب خطا نشده است. این مرتبه مربوط به خواص جامعه است که توانسته‌اند، نفس خود را مهذّب سازند؛ آنان که درخت رذیلت را از دل کنده و درخت فضیلت به‌جای آن کاشته‌اند و دلشان پاک است. دل پاک یعنی دل بدون کینه و بغض دیگران؛ دلی که بتواند بدی دیگران را فراموش کند. دل پاک اقتضاء می‌کند که انسان در مواجهه با بدی دیگران، اصلاً ناراحت نشود تا نوبت به عفو و صفح برسد؛ یعنی اصلاً و ابداً کینه در آن نیست.
این مرتبه از عفو، به‌طور ویژه در روابط اجتماعی و در معاشرت با خویشان، رفقا، همکاران، همسایه‌ها و نظایر آن کاربرد دارد؛ به‌خصوص در بین اقوام و خویشاوندان که اگر صفح و ندیده گرفتن در روابط بین آنها فراموش گردد، رفته‌رفته مرتکب گناه ترک رحم می‌شوند و با هم قهر می‌کنند که از گناهان کبیره است. قرآن کریم در سه موضع تارک رحم را لعن کرده است.‌7
معنای قطع رحم این است که یکی از خویشان به شما بدی کند و شما با او قهر ‌کنید. همه باید از بدی همدیگر بگذرند و آن بدی را به دل نگیرند؛ حتی اگر خودشان مقصّر نباشند و تقصیر را با طرف مقابل بدانند. حساب اینکه چه‌کسی تقصیر دارد، نیست. حساب این است که تو باید گذشت داشته باشی! مگر ما بندگان گناهکار و مقصّر نیستیم؟ اما خداوند سبحان در صورت توبه و عذرخواهی از ما می‌‌‌گذرد و پرونده گناه را محو و نابود می‌کند. پس باید به روش خدا عمل کنیم و علاوه بر بخشیدن مقصّر، خطای او را از دل پاک کنیم؛ چنان‌که گویا اساساً مرتکب خطا نشده است.
مرتبه سوم عفو، «غفران» نام دارد. این مرتبه به أخصّ‌الخواص مربوط می‌شود. غفران بر ستر و پوشش دلالت دارد؛ به این معنا که انسان روی گناه یا خطای دیگران را با چیزی اضافه‌تر از آن بپوشاند؛ یعنی علاوه بر بخشیدن و افزون بر ندیده گرفتن، بدی دیگران را با نیکی و احسان پاسخ گوید. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: «وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی‌الدَّارِ»؛‌8 کسانی که بدی را با نیکویی پاسخ دهند، عاقبت‌به‌خیر خواهند شد.
این مرتبه از عفو نیز در گفتار و در سیره زندگی معصومین(ع) فراوان یافت می‌شود و قابل سرمشق گرفتن است. امام صادق(ع) در حدیثی توصیه فرموده‌اند که به آنکه به تو بدی کرده، نیکی کن؛ «وَ أَحْسِنْ‌ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ». 9
عمل کردن به این مرتبه از عفو؛ یعنی پوشاندن خطا و بدی با نیکوکاری، به‌طور ویژه در رابطه بین اعضای خانواده کاربرد دارد؛ به‌خصوص زن و شوهر در خانه، هر دو باید مثل مالک‌اشتر، نه‌تنها خطا و گناه دیگری را عفو کنند و ندیده بگیرند؛ بلکه در پاسخ بدی، احسان کنند؛ یعنی اگر یکی از آنها قهر کرد، دیگری با او آشتی و به وی محبّت کند. این طرز رفتار او را شرمنده ساخته و محبّت را در خانه حکم‌فرما خواهد کرد. 
برترین و کاربردی‌ترین جایگاه برای عفو، صفح و غفران، نظام خانواده است. اگر این صفت نیکو در بین اعضای خانواده، به‌خصوص بین زن و شوهر حاکم گردد، محبّت، رأفت و رحمت بین آنها حاکم می‌گردد و از کینه و اختلاف به‌دور خواهند ماند.
..............................................

 

  پی‌نوشت‌ها
1 . سوره تغابن، آیه 14؛                      2 . سوره اعراف، آیه ۱۹۹؛
 3 . سوره فرقان، آیه 63؛                    4 . سوره شوری، آیه 40؛
 5 . سوره مائده، آیه ۴۵؛                     6 . من لایحضره‌الفقیه، ج‌۴، ص ۱۰۸؛
 7 . سوره بقره، آیه ۲۷؛                       8. سوره رعد، آیه 22؛
9. تحف‌العقول، ص ۳۰۵؛