بحث دانشنامه‌نگاری و تدوین فرهنگ‌نامه‌ها در صد سال اخیر، به‌ویژه از زمان تأسیس حوزه علمیه قم توسط آیت‌الله حائری یزدی، تحولات چشم‌گیری را پشت‌ سر گذاشته است. در قرن حاضر، با گسترش بی‌سابقه تولید اطلاعات و دانش در زمینه‌های مختلف علمی، حوزه علمیه قم نیز از این تحولات بی‌نصیب نبوده و در تولید و تدوین دانشنامه‌ها در علوم مختلف اسلامی؛ از جمله اصول، کلام، قرآن، حدیث و تاریخ پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته است.
در دنیای کنونی، مراکز علمی و پژوهشی برای دسترسی سریع و مؤثر به اطلاعات، به استفاده از ابزارهایی مانند دانشنامه‌ها و دایرة‌المعارف‌ها روی آورده‌اند. این منابع به کاربران این امکان را می‌دهند که به‌سادگی و سرعت به محتوای مورد نیاز خودشان دست یابند. در این میان، حوزه علمیه قم در طول یک قرن اخیر با تدوین و انتشار بیش از صد دانشنامه، گام‌های بلندی در حفظ و گسترش معارف اهل‌بیت(ع) و علوم اسلامی برداشته است.
این حرکت علمی که پس از انقلاب اسلامی با شتاب بیشتری دنبال شده، توانسته است، با ارائه منابع معتبر و دست اول، علاوه بر ارتقای سطح علمی حوزه علمیه قم، پاسخگوی نیازهای دینی و فرهنگی جهانیان باشد. به‌ویژه در عرصه جهانی، نیاز به تدوین دانشنامه‌های اسلامی با رویکرد شیعی برای معرفی دقیق و صحیح معارف اهل‌بیت(ع) بیش از پیش احساس می‌شود. این اقدامات نه‌تنها به نیازهای داخلی پاسخ می‌دهند؛ بلکه تقاضای جهانی برای آشنایی با این معارف را در سطح وسیع‌تری تأمین می‌کنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین خراسانی طی سخنانی، به اهمیت دانشنامه‌نگاری و تدوین دانشنامه‌های اسلامی در حوزه علمیه قم در صد سال گذشته پرداخته و نقش آن در گسترش معارف دینی و فرهنگی را مورد بررسی قرار می‌دهد. وی همچنین به چالش‌ها و فرصت‌های موجود در این عرصه اشاره می‌کند.
بحث دانشنامه‌نگاری و تدوین فرهنگ‌نامه‌ها در صد ساله اخیر، به‌ویژه پس از تأسیس حوزه علمیه قم توسط آیت‌الله حائری(قد)، تحولات قابل توجهی را تجربه کرده است. در قرن حاضر، شاهد انفجار اطلاعات و تولید انبوه دانش در زمینه‌های مختلف علمی هستیم. حوزه علمیه قم نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در این سال‌ها، شاهد پیشرفت‌های چشم‌گیری در تولید نرم‌افزارهای علمی و تدوین دانشنامه‌های مختلف در زمینه‌های اصول، کلام، تاریخ، قرآن، حدیث و دیگر علوم اسلامی بوده‌ایم.

 اهمیت دانشنامه‌ها در عصر جدید
در دنیای امروز، مراکز علمی و پژوهشی به دنبال ارائه سریع و آسان اطلاعات هستند. یکی از ابزارهای مؤثر در این زمینه، دانشنامه‌ها و دایرة‌المعارف‌ها هستند که به مخاطبان این امکان را می‌دهند که به محتوای مورد نظر خود با سرعت و سهولت دسترسی پیدا کنند. طبق آمار موجود، دانشنامه‌ها در کتابخانه‌های سراسر دنیا، از جمله منابع پرمراجعه به‌شمار می‌روند. تدوین این دانشنامه‌ها در کشورهای مختلف به‌عنوان یک شاخص برای ارتقای سطح علمی و فرهنگی آن کشورها شناخته شده است.

  تحولات در حوزه علمیه قم
در یکصد سال گذشته، حوزه علمیه قم در جهت تولید و انتشار دانشنامه‌ها پیشرفت‌های زیادی داشته است. پس از انقلاب اسلامی، این حرکت شتاب بیشتری گرفت و به‌ویژه در سه‌دهه اخیر، مجموعه‌های مختلف علمی در حوزه‌های حدیث، قرآن، فقه و دیگر علوم اسلامی، به تدوین و انتشار دانشنامه‌ها پرداخته‌اند. در حال حاضر بیش از یکصد دانشنامه در حوزه علمیه قم تدوین شده یا در حال تدوین است.

  ویژگی‌های دانشنامه‌ها
یکی از ویژگی‌های مهم دانشنامه‌ها، جامعیت و ارائه تمام اطلاعات و اقوال موجود در هر موضوع است. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که دانشنامه‌ها به منابعی ارزشمند تبدیل شوند. دیگر ویژگی‌های مهم شامل
1. نظام ارجاعاتی که کمک می‌کند، موضوعات مرتبط به یکدیگر معرفی شوند.
2. دسترسی سریع و آسان که به مخاطبان این امکان را می‌دهد تا به‌راحتی به اطلاعات مورد نظر خود دست یابند.
3. استفاده از منابع دست اول که در تدوین مقالات، استفاده از منابع معتبر و دست اول بسیار حائز اهمیت است.

  اهمیت تدوین دانشنامه‌های اسلامی
در سطح بین‌المللی
یکی از نکات قابل توجه در تدوین دانشنامه‌ها، اهمیت دسترسی به معارف اهل‌بیت(ع) برای مسلمانان و حتی غیرمسلمان‌هاست. این امر به‌ویژه در دنیای امروز که گرایش به آشنایی با معارف اهل‌بیت(ع) افزایش یافته است، از اهمیت دوچندان برخوردار است. بنابراین، حوزه علمیه قم باید با تدوین دانشنامه‌هایی جامع و معتبر، در پاسخ به این نیاز جهانی، گام‌های مؤثری بردارد.

  نتیجه‌گیری
در مجموع، دانشنامه‌نگاری در حوزه علمیه قم نه‌تنها برای ارائه معارف اهل‌بیت(ع) به شیعیان، بلکه برای مخاطبان جهانی با هر مذهب و دینی اهمیت دارد. این حرکت علمی و پژوهشی، می‌تواند در گسترش آگاهی‌های دینی و فرهنگی نقش حیاتی ایفا کند.

  اهمیت تدوین دانشنامه‌های اسلامی
با رویکرد شیعی در حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم به‌عنوان مرکزی که مسئولیت انتقال آموزه‌های اهل‌بیت(ع) را بر عهده دارد، وظیفه‌ای مهم و چندجانبه در راستای تبیین معارف شیعی بر عهده دارد. این مسئولیت زمانی که در سطح بین‌المللی و برای مخاطبان غیرمسلمان مطرح می‌شود، به‌مراتب اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
معارف اهل‌بیت(ع) به‌ویژه در زمینه امامت که در استمرار نبوت قرار دارد، نه‌تنها برای شیعیان بلکه برای مسلمانان اهل سنت نیز، از اهمیت زیادی برخوردار است؛ چراکه قرآن و عترت(ع) به‌عنوان دو منبع هدایت بشر توسط پیامبر اکرم(ص) معرفی شده‌اند و هر دو گروه مسلمانان به این امر اذعان دارند. حتی غیرمسلمان‌ها نیز به دریافت این معارف نیاز دارند؛ چراکه این آموزه‌ها در صورتی که درست معرفی شوند، می‌توانند مسیر هدایت بشر را روشن کنند.
در این راستا، تدوین و دسترسی به دانشنامه‌های اسلامی که معارف اهل‌بیت(ع) را در بر دارند، ضروری است؛ درحالی‌که در حال حاضر بیشتر دانشنامه‌های موجود در غرب، یا توسط غیرمسلمان‌ها تدوین شده‌اند یا اگر نویسندگان آن‌ها مسلمان بوده‌اند، به منابع شیعی دسترسی کافی نداشته‌اند. این موجب شده که در بسیاری از مقالات و منابع غربی، منابع اهل سنت به‌مراتب بیشتر از منابع شیعی استفاده شود؛ به‌ویژه در سبک‌های امروزی دانشنامه‌نگاری که به‌صورت الفبایی ارائه می‌شود، کشورهای غربی پیشرو بوده‌اند. اولین نمونه‌های این نوع دانشنامه‌ها در اسلام، مانند «دایرة‌المعارف اسلام» لایدن در هلند که در سال 1912 منتشر شد، در واقع بیش از یک قرن پیش ارائه شده‌اند. بنابراین، ضرورت تدوین دانشنامه‌های اسلامی با رویکرد شیعی و در سطح جهانی برای حوزه علمیه قم کاملاً روشن است و این امر، نیازمند اقدام جدی‌تر در جهت معرفی معارف اهل‌بیت(ع) به جهانیان است.

  ضرورت تدوین دانشنامه‌های اسلامی
با رویکرد اهل‌بیت(ع) پس از انقلاب اسلامی
همان‌طور که پیشتر اشاره شد، آگاهی و آشنایی جوامع مختلف با آموزه‌های اهل‌بیت(ع) عمدتاً از طریق دانشنامه‌ها و منابع مشابه صورت می‌گیرد. نکته‌ای که باید به آن توجه شود، این است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، گرایش به آشنایی با معارف اهل‌بیت(ع) در سراسر جهان به‌طور چشم‌گیری افزایش یافت. در پاسخ به این تقاضا، حوزه علمیه قم باید منابع معتبر و دقیق برای معرفی این معارف در اختیار جهانیان قرار دهد.
در این راستا، خوشبختانه پس از انقلاب اسلامی، مراکز علمی و پژوهشی مختلفی مانند دفتر تبلیغات اسلامی، مؤسسه امام خمینی(قد)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دارالحدیث و مؤسسه فقه اهل‌بیت(ع) اقدام به تدوین و انتشار دانشنامه‌های اسلامی کرده‌اند. این مراکز به تولید منابع علمی گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف پرداخته‌اند که این معارف را به مخاطبان داخلی و خارجی ارائه می‌دهد.

  ویژگی‌های دانشنامه‌های معاصر و نقش آنها در گسترش معارف اهل‌بیت(ع)
دانشنامه‌ها ویژگی‌هایی دارند که موجب شده است، استفاده از آنها در دنیای امروز افزایش یابد. این ویژگی‌ها عبارتند از:
1. دسترس‌پذیری آسان: به‌دلیل ساختار الفبایی و جستجوی سریع اطلاعات، دانشنامه‌ها برای هر نوع جستجو و تحقیق بسیار مناسب هستند.
2. دقت و اعتبار منابع علمی موجود: در دانشنامه‌ها معمولاً بر اساس تحقیقات دقیق و مستندات معتبر تهیه می‌شوند.
3. پوشش وسیع موضوعات: دانشنامه‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که تمام ابعاد موضوعات مختلف را پوشش دهند؛ از جمله تاریخ، فقه، تفسیر قرآن، و اخلاق.
بنابراین، با توجه به افزایش گرایش جهانی به آموزه‌های اهل‌بیت(ع)، ضروری است که حوزه علمیه قم و مراکز علمی شیعی در سطح جهانی، اقدامات بیشتری در زمینه تدوین و انتشار دانشنامه‌هایی با رویکرد شیعی انجام دهند تا این معارف به‌طور مؤثرتر و گسترده‌تری در دسترس قرار گیرد.

  ویژگی‌های اصلی دانشنامه‌ها
در ارائه معارف جامع و دسترسی آسان
یکی از مهم‌ترین رسالت‌های دانشنامه‌ها، گزارش و ثبت تمامی دانش تولید‌شده در یک موضوع خاص است. در هر موضوع یا رشته‌ای، وظیفه دانشنامه‌ها این است که تمام اقوال و نظرات موجود را جمع‌آوری کرده و به‌طور دقیق و جامع ارائه دهند. این ویژگی سبب می‌شود که مخاطب به تمامی دیدگاه‌ها و اطلاعات موجود دسترسی پیدا کند و درک وسیع‌تری از موضوع به‌ دست آورد.

  جامعیت و ورودی‌های متنوع در دانشنامه‌ها
یکی دیگر از ویژگی‌های اساسی دانشنامه‌ها، جامعیت ورودی‌هاست. این به‌معنای آن است که دانشنامه باید ورودی‌های گسترده‌ای را برای تمامی موضوعات، مفاهیم و اعلام مختلف فراهم کند. به‌طوری‌که کاربر با هر روشی که بخواهد، اطلاعات مورد نیاز خود را جستجو کند، بتواند به‌راحتی به آن دسترسی پیدا کند. این ورودی‌ها باید به‌گونه‌ای تنظیم شوند که مخاطب بتواند، از هر نقطه‌ای که وارد شود، به‌راحتی اطلاعات دقیقی بیابد.

  نظام ارجاعاتی در دانشنامه‌ها پیوند موضوعات و تسهیل دسترسی
یکی از مزایای قابل توجه دیگر دانشنامه‌ها، سیستم ارجاعاتی است که در آن استفاده می‌شود. این نظام می‌تواند به‌طور مؤثری به مخاطب کمک کند تا ارتباطات میان موضوعات مختلف را درک کند. برای مثال، وقتی که مقاله‌ای درباره علی‌بن ابی‌طالب(ع) نوشته می‌شود، این مقاله ممکن است با موضوعات دیگری مانند پیامبر اکرم(ص)، حضرت زهرا(س)، جنگ بدر، جنگ احد یا غدیر مرتبط باشد. در اینجا، نظام ارجاعی می‌تواند به مخاطب کمک کند تا به‌راحتی به مقالات و منابع مرتبط با این موضوعات دسترسی پیدا کند.
این سیستم ارجاعی نه‌تنها به مؤلفان کمک می‌کند که پیوندهای معنایی و تاریخی میان موضوعات مختلف را شفاف‌سازی کنند؛ بلکه به مخاطب نیز این امکان را می‌دهد که سریع‌تر به اطلاعات دقیق‌تری دست یابد. بدین‌ ترتیب، دانشنامه‌ها به ابزاری قدرتمند برای تسهیل دسترسی به معارف و اطلاعات جامع تبدیل می‌شوند.

  ویژگی‌های مهم دانشنامه‌ها در قرن جدید از منابع دست اول تا نظام ارجاعات
یکی از ویژگی‌های برجسته‌ای که موجب شده، دانشنامه‌ها در دنیای امروز مورد توجه قرار بگیرند، استفاده از منابع دست اول است. دانشنامه‌ها تلاش می‌کنند، اطلاعات را از معتبرترین و اصلی‌ترین منابع استخراج کرده و در دسترس مخاطبان قرار دهند؛ البته مراجعه به منابع دست اول، تنها به منابع قدیمی محدود نمی‌شود؛ منابع جدید و به‌روز نیز می‌توانند، اطلاعات نوینی را در اختیار کاربران قرار دهند. به‌همین دلیل، استفاده از منابع اصلی و جدید یکی از نکات کلیدی در موفقیت دانشنامه‌هاست.

  حذف زواید و دقّت در ارائه اطلاعات
از دیگر ویژگی‌های اساسی که باعث استقبال از دانشنامه‌ها می‌شود، حذف زواید و لفاظی‌هاست. مقالات دانشنامه‌ها معمولاً به‌طور چکیده و مختصر نوشته می‌شوند و تنها به جنبه‌های ضروری و مرتبط با موضوع پرداخته می‌شود. این امر کمک می‌کند که اطلاعات به‌صورت دقیق و متمرکز بر روی موضوعات خود ارائه شود و از خروج موضوعی اجتناب گردد.

  تسهیل دسترسی با سیستم الفبایی
یکی دیگر از عواملی که دسترسی به اطلاعات را در دانشنامه‌ها تسهیل می‌کند، استفاده از سیستم الفبایی برای ترتیب دادن مقالات است. این ساختار به مخاطب این امکان را می‌دهد که به‌راحتی به هر موضوعی که در نظر دارد، مراجعه کرده و اطلاعات جامع و دقیقی را دریافت کند.

  پروژه‌های بزرگ در حوزه دانشنامه‌نگاری اسلامی
با توجه به پیشرفت‌های چشم‌گیر در حوزه‌های مختلف، حوزه علمیه قم توانسته است، پروژه‌های بزرگی در زمینه دانشنامه‌نگاری اسلامی و دانشنامه‌های اهل‌بیت(ع) اجرا کند؛ به‌طوری‌که امروزه شاهد تألیف دانشنامه‌هایی در موضوعاتی همچون قرآن کریم، حدیث، کلام اسلامی و معارف اهل‌بیت(ع) هستیم؛ اما یکی از چالش‌ها در این زمینه، عدم معرفی کافی این پروژه‌ها به جامعه جهانی است. از همین رو، پیشنهاد می‌شود که این آثار با زبان‌های مختلف به دنیا معرفی شوند تا نیازهای جهانی به اطلاعات صحیح و معتبر در این زمینه‌ها برآورده گردد.
به‌ویژه در مواقعی که دانشنامه‌های موجود در سطح جهانی به‌طور عمده توسط غیرمسلمان‌ها نگاشته شده‌اند، نیاز به ایجاد تعامل علمی میان مراکز علمی مختلف برای تدوین دانشنامه‌های اسلامی احساس می‌شود. این تعامل می‌تواند منجر به تولید آثار علمی معتبر و عمیق‌تر در موضوعات اسلامی، به‌ویژه در معرفی معارف اهل‌بیت(ع)، گردد.

  توسعه آینده و ضرورت تدوین دانشنامه‌های جدید
از دیگر نقاط قوت این پروژه‌ها، تولید دانشنامه‌های جدید در عرصه‌های مختلف علوم اسلامی است. از جامعه‌شناسی گرفته تا روان‌شناسی اسلامی، حوزه‌های علمی متنوعی در حال رشد و پیشرفت هستند که نیاز به تدوین دانشنامه‌های به‌روز و متناسب با تحولات جدید دارد. با توجه به موفقیت‌هایی که تاکنون در این زمینه‌ها حاصل شده است، امید می‌رود که در آینده‌ای نزدیک، شاهد بالندگی بیشتر دانشنامه‌نگاری اسلامی و توسعه آن در حوزه علمیه قم باشیم.

​​​​​​​  نتیجه‌گیری
حرکت در جهت پیشرفت دانشنامه‌نگاری، به‌ویژه در عرصه‌های مرتبط با معارف اهل‌بیت(ع) و علوم اسلامی، می‌تواند نقش مهمی در معرفی شیعه و معارف اهل‌بیت(ع) به دنیا ایفا کند. این حرکت در صورتی که به‌طور مؤثر و با زبان‌های مختلف گسترش یابد، می‌تواند به‌عنوان یکی از ابزارهای قدرتمند تبلیغی در دنیای امروز عمل کند و سهم مهمی در گسترش علوم اسلامی در سطح جهانی داشته باشد.
ویرایش و تنظیم حمید کرمی