متن پیام حضرت آیت‌الله سبحانی به این شرح است:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
]یا أیها الناس قد جاءکم برهان من ربکم وأنزلنا إلیکم نورًا مبینًا[ (نساء، ۱۷۴)
قرآن، هدیه و رحمت و داروی شفابخشی است که خداوند از سر لطف به انسان‌ها ارزانی داشته است و گنجینه‌ای‌ است که گوهر آن هیچ‌گاه پایان نمی‌یابد و فروغی است که هرگز خاموشی نمی‌پذیرد.
از نظر قرآن، فقط یک دین از جانب خدا فرو فرستاده شده است و تمام رسولان، مأمور به تبلیغ آن شده‌اند؛ زیرا دین نوح(ع)، همان دین ابراهیم(ع) و دین او، دین پیامبران(ع) بعدی حتی دین خاتم پیامبران(ص) است؛ چنان‌که می‌فرماید:
]إن‏ الدین‏ عند ‌الله الإسلام[ (آل‌عمران، ۱۹).
مقصود از اسلام، تسلیم شدن و سر فرود آوردن در برابر خداست؛ درحالی‌که از طرف خداوند، دین واحدی بر تمام بشر عرضه شده؛ اما تکالیف بندگان در زمان‌های گوناگون مختلف بوده است. پیامبران با دین واحد ولی با شرایع گوناگون برای هدایت مردم مبعوث شده‌اند. قرآن در عین تأکید بر وحدت دین، بر تعدد شرایع تصریح می‌کند. آن‌جا که می‌فرماید: ]لکل جعلنا منکم شرعهً و منهاجاً[ (مائده، ۴۸). تو گویی، آیین الهی نهر فیاضی است که همه پیامبران از آن بهره‌مند می‌شوند؛ ولی هر کدام از راهی و طریقه‌ای که با شرایط زمان و مکان و استعدادهای امت‌های خود، مناسب است، وارد می‌شوند.
خداوند، شریعت پیامبر اسلام(ص) را شریعت کامل معرفی می‌کند و از آنجا که دین به کمال خویش نائل شده، دیگر لزومی ندارد که وحی رسالی برای این اکمال تداوم یابد. ]الیوم أکملت‏ لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دینا[(مائده: ۳).
آیین خاتم، با عقلانیت رابطه تنگاتنگی دارد. اصول، معارف و احکام فردی و اجتماعی و اخلاقی آن، در بسیاری از موارد با برهان و دلیل عقلی قابل تفسیر است و در یک تعبیر کوتاه، دین محمدی(ص) با حکم عقل و خرد عجین شده و در مواردی که خرد، حق داوری دارد، کوچک‌ترین تفکیکی میان آن دو نیست. اصول دین با تعقل و خردورزی اثبات می‌شود. در قرآن هم، دلایل عقلانی بر این امر مطرح شده است و نیز روایات معصومین(ع) نیز، گویای این مطلب است.
الهیات نهج‌البلاغه و کتاب توحید صدوق، همگی حاکی از هماهنگی عقل و دین است.
امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید:
«بالعقل عرف العباد خالقهم … و عرفوا به الحسن من‌القبیح» (کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۲۹). عقلانیت آیین محمدی، به قلمروی معارف و اصول عقاید منحصر نیست؛ بلکه اساس فروع آن را نیز تشکیل می‌دهد که به برخی از آنها در آیات قرآن تصریح شده است:
]أقم الصلوة لذکری[ (طه، ۱۴).
]أقم الصلاة إن‌الصلاة تنهی‏ عن‌الفحشاء و‌المنکر ولذکرالله أکبر[ (عنکبوت، ۴۵).
از این‌رو، به‌دلیل عقلانیت احکام الهی است که پیامبر اسلام(ص) در حدیثی می‌فرمایند:
«حلال محمد حلال الی یوم‌القیامة وحرامه حرام الی یوم‌القیامة» (کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۵۸).
البته راز جاودانگی شریعت اسلام هم، در هماهنگی احکام اسلامی با ساختار وجودی و فطرت و عقل انسان است.
بی‌شک اموری که برخاسته از فطرت آدمی است، در طی اعصار و قرون ثابت است. عالمان و فقهای اسلام علاوه بر این امر، با تمسک به اصول ذیل، حکم هر مسئله‌ای را مشخص می‌فرمایند: ۱. حجیت حکم عقل؛ ۲. قاعده اهم و مهم؛ ۳. گشودن باب اجتهاد؛ ۴. پیروی از قواعد حاکم فقهی نظیر نفی حرج و نفی ضرر.
بنابراین شریعت اسلام جاودانه و تا ابد می‌تواند، پاسخ‌گوی همه نیازهای دینی آدمیان باشد.
اما مع‌الاسف، علی‌رغم عقلانیت اصول و معارف و احکام اسلام، گروهی از مسلمانان صدر اسلام، با پیروی از اندیشه خرافی پدران خود در عصر جاهلیت، بحث و جدل در معارف و عقاید را نوعی مخالفت با شریعت تلقی می‌کردند و کم‌کم مسأله تفکیک خرد از شریعت پدید آمد. ازجمله آنها، انکار اختیار و آزادی انسان و اعتقاد به جبر است؛ درصورتی‌که اسلام منادی آزادی و اختیار است. اگر انسان را مجبور و فاقد اختیار بدانیم، اعزام پیامبران و رنج مصلحان لغو خواهد بود. قرآن در این‌باره می‌فرماید: ]وقل الحق من ربکم فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر[ (کهف، ۲۹)
همچنین حکومت اموی، مسأله قضاء و قدر را بیش از هر چیز ترویج می‌کرد تا بتواند وضع حاکمیت بر جامعه را معلول آن قلمداد کند و از این طریق، مردم را درباره هر نوع نابسامانی به سکوت وا دارد.
ابوهلالی عسکری می‌گوید: «معاویه نخستین کسی بود که گفت: تمام کارهای بندگان با اراده خدا انجام می‌گیرد» (مفید، الاوائل، ۱۳۷۱ق، ج۴، ص۱۲۵). وقتی عایشه همسر پیامبر(ص) از معاویه بازخواست کرد که چرا بیعت فرزند خود را به مردم تحمیل کردی، وی در پاسخ گفت: «خلافت یزید قضاء‌ و قدر الهی است و بندگان درباره آن از خود اختیاری ندارند» (ابن‌قتیبه، الامامه والسیاسه، بی‌تا، ج۱، ص۱۶۲). کم‌کم این مسأله از دودمان اموی به دیگران سرایت کرد و ارتکاب هر عمل قبیحی ازجمله کشتن امام حسین(ع) را به قضاء و قدر الهی نسبت می‌دادند؛ درصورتی‌که اعتقاد به قضاء و قدر، هیچ منافاتی با حریت و آزادی انسان ندارد.
بنابراین سرآغاز تفکیک عقلانیت از دین و شریعت، به تفکرات عصر جاهلی و حاکمان اموی برمی‌گردد.
البته هماهنگی معارف و احکام اسلام با عقلانیت، به این معنا نیست که ما می‌توانیم، مصالح و مفاسد و رموز و ملاکات تمامی احکام شریعت را به‌طور کلی درک کنیم؛ به‌گونه‌ای که دیگر نیازی به وحی نداشته باشیم؛ زیرا سنت‌های عصر جاهلی هنوز هم در زمان ما به‌گونه‌ای رواج دارد. گرچه تجربه، اخیراً به برخی از ملاکات احکام پی برده است، مانند: ضررهای خوردن گوشت میت و خوک؛ ولی ممکن است، مصالح و مفاسد بسیاری از احکام تا رستاخیز روشن نشود. منظور این است که میان عقل و وحی نباید تعارض وجود داشته باشد و اگر هم تعارض نمایان شد، از یکی از دو حال خارج نیست:
1. یا در مقدمات برهان، مغالطه و اشکالی رخ داده که حکم عقل را دچار اشتباه کرده است.
2. و یا برداشت ما از کتاب و سنت برداشت صحیحی نبوده و به‌گونه‌ای در فهم ما اشتباه رخ داده است.
بنابراین، عقلانیت با آیین خاتم چه در اصول و معارف و چه در احکام ناسازگاری ندارد.
و این سازگاری و هماهنگی بین عقل و دین تا بدان‌جاست که قاعده مشهور بین فقها و عالمان دین که «کل ‌ما حکم به العقل حکم به الشرع وکل ما حکم به الشرع حکم به العقل»، مکرر در تقریرات علمی آنان رخ می‌نماید.
در پایان، ضمن آرزوی توفیقات بیشتر برای برگزارکنندگان همایش، محققان و پژوهشگران و اساتید، امیدوارم طلاب و محققان عزیز با استمداد از دو حجت الهی باطنی و ظاهری (عقل - انبیا و ائمه اطهار(ع)) در بالندگی علوم عقلی (کلام، فلسفه) و علوم نقلی (فقه، اصول، تفسیر و حدیث) و صیانت از مرزهای معرفتی و اثبات کارآمدی دین در عرصه‌های مختلف و نقد شبهات ملحدان و مخالفان اسلام و تشیع، موفق و مؤید باشند.
والسلام علیکم و رحمة‌الله و برکاته
جعفر سبحانی- 22/9/1401

  عقل مبناپرداز و مبناساز است
​​​​​​​استاد علی‌اکبر رشاد نیز در این همایش گفت: رساله شافعی اولین کتاب اصولی نیست؛ بلکه طبق نقل قول‌های دقیق، حضرات صادقین(ع) مؤسس دانش اصول هستند که ممکن است، در تدوین آن عامه اهل‌سنت پیشی گرفته باشند؛ مرحوم سیدمرتضی در ابتدای طرح و تدوین اصول فقهی شیعه، در خصوص ضرورت تدوین یک علم برای شیعه در مقابل اصولیون سنی می‌گوید که مبادی و مسائل جداست و بسیاری از اصولیون سنی در آن زمان این دو مسئله را خلط کردند.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان ضرورت عقل و عقلانیت در فهم روایات و دین الهی، گفت: کاربست نقل در گرو آن است که این دسته از معلومات و معارف را که عقل محض است، به دست آورده باشیم؛ عقل گستره بسیار وسیعی در حوزه تولید معرفت دینی ایفا می‌کند؛ عقل منبع و مصباح و معیار است؛ اما بیش از این در معرفت دینی نقش‌آفرینی می‌کند و باید گفت، عقل حجت‌ساز است و اگر عقل به کار بسته نشود، حجیت کتاب و سنت هم اثبات نمی‌شود.
استاد رشاد گفت: تحفظ بر متون و نصوص در ظرف تاریخی خود لازم بود؛ اما وقتی این تشخیص سبب شد که بعضی نسبت به فقه شیعه ایراد بگیرند و آن را غیرعقلانی بدانند، بسیاری از علما به سمت اصول فقه رفتند.
وی خاطرنشان کرد: عقل مبناپرداز است و اصول فقه ما نیز، مبنای خود را از عقل دریافت می‌کند و همچنین عقل در فقه نیز، مبناساز است؛ به‌سهم عقل و قرآن در استنباط، کم‌توجه شده‌ایم و نیاز داریم، اصول را توسعه بدهیم.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تأکید کرد: تمام علم اصول بر تمام کلام استوار است و چون کلام شیعه با کلام اهل تسنن متفاوت است، باید اصول شیعه نیز متفاوت شود.
وی در پایان گفت: اصول فقه مبنا دارد و همه مسائل و قواعد آن منطقی و روش‌شناختی است؛ مرحوم شیخ طوسی(ره) نیز، مطلب سیدمرتضی(ره) را در ضرورت تأسیس و تدوین اصول مستقل شیعه، بر تفاوت مبانی تأکید می‌کند و بیان می‌دارد، اصول مبتنی بر علم کلام است.
گفتنی است، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد)، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، انجمن علمی کلام اسلامی و انجمن فقه و اصول حوزه علمیه قم، مجمع عالی حکمت اسلامی، مرکز تخصصی کلام اسلامی امام صادق(ع)، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) و خبرگزاری رسا، از همکاران علمی و اجرایی برگزاری این رویداد بودند.
 همچنین از کتب و آثار ویژه همایش با عناوین «فلسفه عقل» نوشته محمدعلی اردستانی، «نقد مکتب تفکیک» نوشته محمدحسن قدردان قراملکی، «روش‌شناسی علم کلام» نوشته حمیدرضا شاکرین و مجموعه سه جلدی مقالات همایش اجتهاد عقل‌گرا رونمایی شد.
همچنین برگزاری مناظره علمی با موضوع جایگاه عقل و نقل در اجتهاد کلامی، با حضور حجج‌اسلام محمدحسن قدردان قراملکی، محمدمهدی گرجیان، محمدتقی سبحانی و رضا برنجکار، از دیگر بخش‌های این همایش ملی بود.
گزارش: رحیم کریمی