![چرا پیامبر(ص) از ابلاغ امر الهی در غدیر واهمه داشت؟](/content/newspaper/Version716/0/Page5/newspaperimgl_716_5.jpg?width=1500&crop=72,161,1060,1861)
چرا پیامبر(ص) از ابلاغ امر الهی در غدیر واهمه داشت؟
آیتاللهالعظمی جعفر سبحانی
پیامبر گرامی(ص) در سال دهم هجرت برای انجام فریضه و تعلیم مراسم حج به مکه عزیمت کرد. این بار انجام این فریضه با آخرین سال عمر پیامبر عزیز(ص) مصادف شد و از این جهت آن را «حجةالوداع» نامیدند. افرادی که به شوق همسفری و یا آموختن مراسم حج همراه آن حضرت بودند، تا 120 هزار نفر تخمین زده شدهاند.
مراسم حج به پایان رسید و پیامبراکرم(ص) راه مدینه را درحالیکه گروهی انبوه او را بدرقه میکردند و جز کسانی که در مکه به ایشان پیوسته بودند، همگی در رکاب او بودند، در پیش گرفت؛ چون کاروان به پهنه بیآبی بهنام «غدیر خم» رسید که در سه میلی «جحفه» قرار دارد، پیک وحی فرود آمد و به پیامبر(ص) فرمان توقف داد، پیامبر(ص) نیز دستور داد که همه از حرکت باز ایستند تا بازماندگان فرا رسند.
کاروانیان از توقف ناگهانی و بهظاهر بیموقع پیامبر(ص) در این منطقه بیآب، آن هم در نیمروزی گرم که حرارت آفتاب بسیار سوزنده و زمین تفتیده بود، در شگفت ماندند. مردم با خود میگفتند: فرمان بزرگی از جانب خدا رسیده است و در اهمیت فرمان همین بس که به پیامبر(ص) مأموریت داده است که در این وضع نامساعد، همه را از حرکت باز دارد و فرمان خدا را ابلاغ کند.
فرمان خدا به رسول گرامی(ص) طی آیه زیر نازل شد: ]یاایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لمتفعل فما بلغت رسالته؛ والله یعصمک منالناس[؛ ای پیامبر، آنچه را از پروردگارت بر تو فرود آمده است، به مردم برسان و اگر نرسانی، رسالت خدای را بجا نیاوردهای و خداوند تو را از گزند مردم حفظ میکند.
دقت در مضمون آیه ما را به نکات زیر هدایت میکند :
اولاً :فرمانی که پیامبر(ص) برای ابلاغ آن مأمور شده بود، آنچنان خطیر و عظیم بود که هرگاه پیامبر (بر فرض محال) در رساندن آن ترسی به خود راه میداد و آن را ابلاغ نمیکرد، رسالت الهی خود را انجام نداده بود؛ بلکه با انجام این مأموریت، رسالت وی تکمیل میشد.
بهعبارت دیگر، هرگز مقصود از ]ماانزل الیک[ مجموع آیات قرآن و دستورهای اسلامی نیست؛ زیرا ناگفته پیداست که هر گاه پیامبر(ص) مجموع دستورهای الهی را ابلاغ نکند، رسالت خود را انجام نداده است و یک چنین امر بدیهی نیاز به نزول آیه ندارد؛ بلکه مقصود از آن، ابلاغ امر خاصی است که ابلاغ آن، مکمل رسالت شمرده میشود و تا ابلاغ نشود، وظیفه خطیر رسالت رنگ کمال به خود نمیگیرد؛ بنابراین باید مورد مأموریت، یکی از اصول مهم اسلامی باشد که با دیگر اصول و فروع اسلامی پیوستگی داشته و پس از یگانگی خدا و رسالت پیامبر(ص) مهمترین مسأله شمرده شود.
ثانیاً :از نظر محاسبات اجتماعی، پیامبر(ص) احتمال میداد که در طریق انجام این مأموریت ممکن است، از جانب مردم آسیبی به او برسد و خداوند برای تقویت اراده او میفرماید: ]والله یعصمک منالناس[.
اکنون باید دید از میان احتمالاتی که مفسران اسلامی در تعیین موضوع مأموریت دادهاند، کدام به مضمون آیه نزدیکتر است. محدثان شیعه و همچنین 30 تن از محدثان بزرگ اهل تسنن برآنند که آیه در غدیر خم نازل شده است و طی آن، خدا به پیامبر(ص) مأموریت داده که حضرت علی(ع) را بهعنوان «مولای مؤمنان» معرفی کند.
ولایت و جانشینی امام علی(ع) پس از پیامبر(ص)، از موضوعات خطیر و پراهمیتی بود که جا داشت، ابلاغ آن مکمل رسالت باشد و خودداری از بیان آن، مایه نقص در امر رسالت شمرده شود. همچنین جا داشت که پیامبرگرامی(ص)، از نظر محاسبات اجتماعی و سیاسی، به خود خوف و رعبی راه دهد؛ زیرا وصایت و جانشینی شخصی مانند حضرت علی(ع) که بیش از 33 سال از عمر او نگذشته بود، بر گروهی که از نظر سن و سال، بهمراتب از او بالاتر بودند، بسیار گران بود.
گذشته از این، خون بسیاری از بستگان همین افراد که دور پیامبر(ص) را گرفته بودند، در صحنههای نبرد به دست حضرت علی(ع) ریخته شده بود و حکومت چنین فردی بر مردمی کینهتوز بسیار سخت خواهد بود؛ بهعلاوه، حضرت علی(ع) پسر عمو و داماد پیامبر(ص) بود و تعیین چنین فردی برای خلافت در نظر افراد کوتهبین به یک نوع تعصب فامیلی حمل میشده است.
ولی بهرغم این زمینههای نامساعد، اراده حکیمانه خداوند بر این تعلق گرفت که پایداری نهضت را با نصب حضرت علی(ع) تضمین کند و رسالت جهانی پیامبر خویش را با تعیین رهبر و راهنمای پس از او تکمیل سازد.
اکنون شرح واقعه غدیر را پی میگیریم:
آفتاب داغ نیمروز هجدهم ماه ذیالحجه بر سرزمین غدیرخم بهشدت میتابید و گروه انبوهی که تاریخ تعداد آنها را از 70 هزار تا 120 هزار ضبط کرده است، در آن محل به فرمان پیامبرخدا(ص) فرود آمده بودند و در انتظار حادثه تاریخی آن روز به سر میبردند؛ درحالیکه از شدت گرما رداها را به دو نیم کرده، نیمی بر سر و نیم دیگر را زیر پا انداخته بودند.
در آن لحظات حساس، طنین اذان ظهر سراسر بیابان را فرا گرفت و ندای تکبیر مؤذن بلند شد. مردم خود را برای ادای نماز ظهر آماده کردند و پیامبر(ص) نماز ظهر را با آن اجتماع پرشکوه که سرزمین غدیر نظیر آن را هرگز بهخاطر نداشت، بجا آورد و سپس به میان جمیعت آمد و بر منبر بلندی که از جهاز شتران ترتیب یافته بود، قرار گرفت و با صدای بلند خطبهای به شرح زیر ایراد کرد:
ستایش از آن خداست. از او یاری میخواهیم و به او ایمان داریم و بر او توکل میکنیم و از شر نفسهای خویش و بدی کردارهایمان، به خدایی پناه میبریم که جز او برای گمراهان هادی و راهنمایی نیست؛ خدایی که هرکس را هدایت کرد، برای او گمراهکنندهای نیست. گواهی میدهیم که خدایی جز او نیست و محمد بنده خدا و فرستاده اوست.
هان ای مردم! نزدیک است که من دعوت حق را لبیک گویم و از میان شما بروم و من مسئولم و شما نیز مسئول هستید. درباره من چه فکر میکنید؟
یاران پیامبر(ص) گفتند: گواهی میدهیم که تو آیین خدا را تبلیغ کردی و نسبت به ما خیرخواهی و نصیحت کردی و در این راه بسیار کوشیدی. خداوند به تو پاداش نیک بدهد.
وقتی مجدداً آرامش بر جمعیت حکمفرما شد، پیامبراکرم(ص) فرمود: آیا شما گواهی نمیدهید که جز خدا، خدایی نیست و محمد بنده خدا و پیامبر اوست؟ بهشت و دوزخ و مرگ حق است و روز رستاخیز بدون شک فرا خواهد رسید و خداوند کسانی را که در خاک پنهان شدهاند،(دوباره) زنده خواهد کرد؟
یاران پیامبر گفتند: آری، آری، گواهی میدهیم!
پیامبر(ص) ادامه داد: من در میان شما دو چیز گرانبها به یادگار میگذارم؛ چگونه با آنها معامله خواهید کرد؟ ناشناسی پرسید: مقصود از این دو چیز گرانبها چیست؟
پیامبر(ص) فرمود: ثقل اکبر کتاب خداست که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگرش در دست شماست. به کتاب او چنگ بزنید تا گمراه نشوید و ثقل اصغر عترت و اهلبیت من است. خدایم به من خبر داده که دو یادگار من تا روز رستاخیز از هم جدا نمیشوند. هان ای مردم! بر کتاب خدا و عترت من پیشی نگیرید و از آن دو عقب نمانید تا نابود نشوید.
در این موقع پیامبر(ص) دست حضرت علی(ع) را گرفت و بالا برد تا جایی که سفیدی زیر بغل او بر همه مردم نمایان شد و همه حضرت علی(ع) را در کنار پیامبر(ص) دیدند. او را بهخوبی شناختند و دریافتند که مقصود از این اجتماع، مسألهای است که مربوط به حضرت علی(ع) است و همگی با ولع خاصی آماده شدند که به سخنان پیامبر(ص) گوش فرا دهند.
پیامبر(ص) فرمود: هان ای مردم! سزاوارترین فرد بر مؤمنان از خود آنان کیست؟
یاران پیامبر(ص) پاسخ دادند: خداوند و پیامبر او بهتر میدانند.
پیامبر(ص) ادامه داد: خداوند مولای من و من مولای مؤمنان هستم و بر آنها از خودشان اولی و سزاوارترم! هان ای مردم! «هرکس که من مولا و رهبر او هستم، علی هم مولا و رهبر اوست». رسول اکرم(ص) این جمله آخر را سه بار تکرار کرد و سپس ادامه داد: پروردگارا! دوست بدار کسی را که علی را دوست بدارد و دشمن بدار کسی را که علی را دشمن بدارد. خدایا! یاران علی را یاری کن و دشمنان او را خوار و ذلیل گردان. پروردگارا! علی را محور حق قرار ده. سپس افزود: لازم است حاضران به غایبان خبر دهند و دیگران را از این امر مطلع کنند.
هنوز اجتماع با شکوه به حال خود باقی بود که فرشته وحی فرود آمد و به پیامبرگرامی(ص) بشارت داد که خداوند امروز دین خود را تکمیل کرد و نعمت خویش را بر مؤمنان به تمام ارزانی داشت. در این لحظه، صدای تکبیر پیامبر(ص) بلند شد و فرمود: خدا را سپاسگزارم که دین خود را کامل کرد و نعمت خود را به پایان رسانید و از رسالت من و ولایت علی پس از من، خشنود شد. پیامبر از جایگاه خود فرود آمد و یاران او، دسته دسته، به حضرت علی(ع) تبریک میگفتند و او را مولای خود و مولای هر مرد و زن مؤمنی میخواندند. در این موقع حسانبن ثابت، شاعر رسولخدا(ص) برخاست و این واقعه بزرگ تاریخی را در قالب شعری با شکوه ریخت و به آن رنگ جاودانی بخشید. از چکامه معروف او، فقط به ترجمه دو بیت میپردازیم:
پیامبر(ص) به حضرت علی(ع) فرمود: برخیز که من تو را به پیشوایی مردم و راهنمایی آنان پس از خود برگزیدم. هر کس که من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست. مردم! بر شما لازم است، از پیروان راستین و دوستداران واقعی علی(ع) باشید.
آنچه نگارش یافت. خلاصه این واقعه بزرگ تاریخی بود که در مدارک دانشمندان اهل تسنن وارد شده است. در کتابهای شیعه این واقعه بهطور گستردهتر بیان شده است. مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج، خطبه مشروحی از پیامبر(ص) نقل میکند که علاقهمندان میتوانند به آن کتاب مراجعه کنند.
گزارش از واقعهگویی غدیر در تاریخ
جامعترین کتاب پیرامون غدیرخم
اراده حکیمانه خداوند بر این تعلق گرفته است که واقعه تاریخی غدیر در تمام قرون و اعصار بهصورت زنده در دلها و بهصورت مکتوب در اسناد و کتب بماند و در هر عصر و زمانی، نویسندگان اسلامی در کتابهای تفسیر و حدیث و کلام و تاریخ از آن سخن بگویند و گویندگان مذهبی در مجالس وعظ و خطابه درباره آن داد سخن دهند و آن را از فضایل غیرقابل انکار حضرت علی(ع) بشمارند. نهتنها خطبا و گویندگان بلکه شعرا و سرایندگان بسیاری از این واقعه الهام گرفتهاند و ذوق ادبی خود را از تأمل در زمینه این حادثه و از اخلاص نسبت به صاحب ولایت مشتعل ساختهاند و عالیترین قطعات را بهصورتهای گوناگون و به زبانهای مختلف، از خود به یادگار نهادهاند.
از این جهت، کمتر واقعه تاریخی همچون رویداد غدیر مورد توجه دانشمندان، اعم از محدث، مفسر، متکلم، فیلسوف، خطیب، شاعر، مورخ و سیرهنویس قرار گرفته است و تا این اندازه در باره آن، عنایت مبذول شده است. یکی از علل جاودانی بودن این حدیث، نزول دو آیه از آیات قرآن کریم در باره این واقعه است و تا روزی که قرآن باقی است، این واقعه تاریخی نیز باقی خواهد بود و از خاطرها محو نخواهد شد.
جامعه اسلامی در اعصار دیرینه، آن را یکی از اعیاد مذهبی میشمردهاند و شیعیان، هماکنون نیز این روز را عید میگیرند و مراسمی را که در دیگر اعیاد اسلامی برپا میدارند، در این روز نیز انجام میدهند. از مراجعه به تاریخ بهخوبی استفاده میشود که روز هجدهم ذیالحجةالحرام در میان مسلمانان بهنام روز عید غدیر معروف بوده است تا آنجا که ابنخلکان درباره مستعلیبن المستنصر میگوید: در سال 487 هجری در روز عید غدیر که روز هجدهم ذیالحجةالحرام است، مردم با او بیعت کردند و العبیدی درباره المستنصربالله مینویسد: وی در سال 487 هجری، 12 شب به آخر ماه ذیالحجه باقی مانده بود که درگذشت. این شب همان شب هجدهم ذیالحجه، شب عید غدیر است. نهتنها ابنخلکان این شب را شب عید غدیر مینامد؛ بلکه مسعودی و ثعالبی نیز، این شب را از شبهای معروف در میان امت اسلامی شمردهاند.
ریشه این عید اسلامی، به خود روز غدیر باز میگردد؛ زیرا در آن روز پیامبر(ص) به مهاجرین و انصار بلکه به همسران خود دستور داد که بر علی(ع) وارد شوند و به او در مورد چنین فضیلت بزرگی تبریک بگویند. زیدبن ارقم میگوید: نخستین کسانی از مهاجرین که با علی دست دادند، ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه و زبیر بودند و مراسم تبریک و بیعت تا مغرب ادامه داشت.
در اهمیت این رویداد تاریخی همین اندازه کافی است که 110 نفر از صحابی، حدیث غدیر را نقل کردهاند. البته این مطلب بهمعنی آن نیست که از آن گروه زیاد، تنها همین تعداد حادثه را نقل کردهاند؛ بلکه تنها در کتابهای دانشمندان اهل تسنن نام 110 تن به چشم میخورد. درست است که پیامبر(ص) سخنان خود را در اجتماع 100 هزار نفری القاء کرد؛ ولی گروه زیادی از آنان از نقاط دوردست حجاز بودند و از آنان حدیثی نقل نشده است. گروهی از آنان نیز که این واقعه را نقل کردهاند، تاریخ موفق به درج آن نشده است و اگر هم درج کرده، به دست ما نرسیده است.
در قرن دوم هجری که عصر«تابعان» است، 89 تن از آنان به نقل این حدیث پرداختهاند، راویان حدیث در قرنهای بعد همگی از علما و دانشمندان اهل تسنن هستند و 360 تن از آنان این حدیث را در کتابهای خود آوردهاند و گروه زیادی به صحت و استواری آن اعتراف کردهاند، در قرن سوم 92 دانشمند، در قرن چهارم 43، در قرن پنجم 24، در قرن ششم 20، در قرن هفتم 21، در قرن هشتم 18، در قرن نهم 16، در قرن دهم 14، در قرن یازدهم 12، در قرن دوازدهم 13، در قرن سیزدهم 12 و در قرن چهاردهم 20 دانشمند این حدیث را نقل کردهاند.
گروهی نیز تنها به نقل حدیث اکتفا نکردهاند؛ بلکه درباره اسناد و مفاد آن، مستقلاً کتابهایی نوشتهاند. طبری مورخ بزرگ اسلامی کتابی بهنام «الولایة فی طریق حدیثالغدیر» نوشته است. این حدیث را از متجاوز از 70 طریق از پیامبر(ص) نقل کرده است. ابنعقده کوفی در رساله «ولایت»، این حدیث را از 105 تن نقل کرده است. ابوبکر محمدبن عمر بغدادی، معروف به جعانی، این حدیث را از 25 طریق نقل کرده است.
تعداد کسانی که مستقلاً درباره خصوصیات این واقعه تاریخی کتاب نوشتهاند، 26 نفر است. دانشمندان شیعه درباره این واقعه بزرگ کتابهای ارزندهای نوشتهاند که جامعتر از همه، کتاب تاریخی «الغدیر» است که به خامه توانای نویسنده نامی اسلامی، علامه مجاهد مرحوم آیتالله امینی(ره) نگارش یافته است و در تحریر این بخش از زندگانی امام علی(ع) از این کتاب شریف استفاده فراوانی بهعمل آمد.
منبع: کتاب «فروغ ولایت»
- بیانیه مرکز مدیریت حوزه های علمیه به مناسبت ۱۴ و ۱۵ خرداد / مردم با شرکت در انتخابات مسیر شهدا را ادامه دهند
- پیام های تسلیت مراجع اعظام و علمای در پی شهادت آیت الله رئیسی و همراهانشان در صانحه سقوط بالگرد
- پیام آیت الله العظمی مظاهری به هجدهمین دوره همایش «حکمت مطهّر»
- حمایت کامل حوزههای علمیه و روحانیت از اقدام غرورآفرین علیه رژیم صهیونیستی
- بیانیه مرکز مدیریت حوزه های علمیه به مناسبت ۱۴ و ۱۵ خرداد / مردم با شرکت در انتخابات مسیر شهدا را ادامه دهند
- پیام های تسلیت مراجع اعظام و علمای در پی شهادت آیت الله رئیسی و همراهانشان در صانحه سقوط بالگرد
- پیام آیت الله العظمی مظاهری به هجدهمین دوره همایش «حکمت مطهّر»
- حمایت کامل حوزههای علمیه و روحانیت از اقدام غرورآفرین علیه رژیم صهیونیستی