تولد: 440 قمری                            
  وفات: 530 قمری
  اساتید: شیخ طوسی / سلار دیلمی
  شاگردان: شیخ منتجب‌الدین رازی
  تألیفات: تبصرةالعوام
  تولد و تبار: فقیه، متکلم، محقق برجسته و توانا و محدث بزرگوار سیدمرتضی رازی از عالمان بزرگ قرن پنجم و ششم هجری است که طبق قرائن و شواهد متعدد، در حدود 440 قمری در بیت علم و سیادت، پای به عرصه حیات نهاده است. تاریخ و مکان دقیق تولد این دانشمند نامدار شیعی به‌درستی معلوم و مشخص نیست و احتمال اینکه وی در سال 425 قمری در شهر ری تهران که در آن زمان شیخ‌البلاد ایران به‌شمار می‌رفت، به دنیا آمده باشد، وجود دارد. به‌گفته آیت‌الله مرعشی نجفی، نسب این سید جلیل‌القدر به امام حسین مجتبی(ع) می‌رسد و از سادات جلیل‌القدر صحیح‌النسب حسنی به‌شمار می‌آیند. نام کامل وی، صفی‌الدین ابوتراب سید‌مرتضی است. نام پدر بزرگوارش حسن الداعی و نیز نام برادرش ابوالحارث سیدمجتبی است که از دانشمندان برجسته عصر خود به‌شمار می‌رفتند. میرزا محمد تنکابنی در قصص‌العلماء می‌نویسد: سیدمرتضی، برادر و پدرش او از مشاهیر فقهای زمان خود بوده‌اند.

   استادان و مشایخ: سیدمرتضی و سیدمجتبی رازی استادان مشترک داشته‌اند. سیدمرتضی مراحل و مراتب علمی خود را در نزد دانشوران بزرگی که همه از علمای مهم و استوانه‌های کم‌نظیر جهان تشیع بوده‌اند، پشت سر نهاده و قله‌های کمال، علم و فضیلت را فتح کردند. اسامی اساتید وی عبارتند از:1. شیخ طوسی

سیدمرتضی هم با واسطه و هم بی‌واسطه از او روایت می‌کند و این، نشان می‌دهد که سید باید سفری به نجف رفته و در آنجا در محضر شیخ بوده باشد.
2. شیخ عبدالرحمن‌بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به مفید؛
3. شیخ ابوعبداله جعفربن محمد دوریستی؛
4. شیخ ابوجعفر محمد‌بن علی‌بن قاسم مرکب (به فتح کاف)؛
5. ابویعلی حمزه‌بن عبدالعزیز معروف به سلار دیلمی.
شاگردان و روایان
سیدمرتضی رازی که از فقیهان بزرگ عصر خویش به‌شمار می‌رفت، موفق شد در مکتب علمی خویش شخصیت‌های برجسته و نامداری را تربیت نماید و نیز سید‌مرتضی از ارکان طرق نقل حدیث است و شماری از عالمان بزرگ نیز، به محضر آن فرزانه علمی راه یافته و اخذ اجازه روایی کرده‌اند که اسامی آنان در اینجا عبارتند از:
1. منتخب‌الدین رازی قمی؛
2. ابومحمد نجیب حسن موسوی؛
3. شجاع‌الدین بیهقی؛
4. شیخ حسن دوریستی؛
5. ابن‌شهر آشوب؛
6.. ضیاء‌الدین راوندی.

   آثار: علامه سیدمرتضی رازی، در علوم و فنون مختلف مهارت داشته؛ ولی در طول تاریخ به دو جهت بیشتر شناخته شده است؛ متکلم و محدث بودن؛ تألیفات زیادی هم در این زمینه و زمینه‌های دیگر داشته است و مهم‌ترین آثار علمی این محدث عالی‌مقام عبارتند از:1. تبصره‌العوام فی معرفه مقالات‌الأنام: این کتاب مهم‌ترین آثار ایشان در ملل و نحل و به‌زبان فارسی به‌شمار می‌رود.

2. الفصول‌التامه فی هدایت‌العالم (کلامی به زبان عربی)
3. بحرالانساب که محروم شیخ آقابزرگ تهرانی آن را مهم‌ترین کتاب آثار امامیه شمرده است که در باره علم انساب و شجره‌شناسی سادات است.

    مناظره با غزالی: یکی از جالب‌ترین نقاط برجسته زندگی سیدمرتضی، مناظره او با امام محمد غزالی و مغلوب کردن اوست که به شیعه شدن او نیز می‌انجامد. سیدمرتضی بارها با غزالی به مناظره پرداخت و غزالی چون روحیه جدل داشت، حق را نمی‌پذیرفت تا اینکه در یکی از سفرهای حج، این دو به‌همراه اطرافیان و شاگردان با هم عازم حج بودند. غزالی از سیدمرضی تقاضا کرد که درباره عقیده امامت، مناظره‌ای داشته باشند. سیدمرتضی گفت: از مناظره هراسی ندارم؛ ولی به یک شرط با تو مناظره می‌کنم و آن اینکه تا وقتی من در حال سخن گفتن هستم، تو رشته کلام مرا نگسلی. غزالی قبول نمود و چون در منزل خاصی فرود آمدند، کسی را فرستاد تا سیدمرتضی را برای مناظره دعوت کند. سیدمرتضی هنگام مناظره بااستدالی‌های متین، حقانیت مذهب شیعه و بطلان عقاید اشعری را ثابت کرد و همین که غزالی خواست جواب او را بدهد، سیدمرتضی برخاست و از آن محفل بیرون رفت. شاگردان غزالی به او گفتند: سیدمرتضی توان مقابله با جواب‌های تو را نداشت که رفتن را بر ماندن ترجیح داد. غزالی گفت: نه اتفاقاً من جوابی جز مجادله و غوغا نداشتم و چون سیدمرتضی این مطلب را می‌دانست، از اینجا رفت. داستان این مناظره را ابوالقاسم طوسی که یکی از شاگردان غزالی است، در رساله المحاکمات خود نقل کرده است.

 

  رحلتسیدمرتضی که از علمای درجه اول زمان خود بود، سرانجام در حدود سال 524 قمری وفات یافت.
منابع: قصص‌العلماء ص 416؛ اعیان‌الشیعه، ج 10/117 ج؛
جرعه‌ای از دریا، ج 1/30؛ گلشن ابرار ج 13/21-41