تولد و تبار
فقیه، متکلم، محقق برجسته و توانا و محدث بزرگ سیدمرتضی رازی، از عالمان بزرگ قرن پنجم و ششم هجری است که طبق قرائن و شواهد متعددی در حدود 440 قمری در بیت علم و سیادت پای به عرصه حیات نهاده است. تاریخ و مکان دقیق تولد این دانشمند نامدار شیعی به‌درستی معلوم و مشخص نیست و احتمال اینکه وی در سال 425 قمری در شهر ری تهران که در آن زمان شیخ‌البلاد ایران به‌شمار می‌رفت، به دنیا آمده باشد، وجود دارد. به‌گفته آیت‌الله‌العظمی مشرعی نجفی(ره) نسب ایشان به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد و از سادات جلیل‌القدر صحیح‌النسب حسنی به‌شمار می‌آیند. نام کامل وی صفی‌الدین ابوتراب سیدمرتضی است. نام پدر بزرگوارش حسن‌الداعی و نام برادرش ابوالحارث سیدمجتبی که از دانشمندان برجسته عصر خود به‌شمار می‌رفتند. میرزامحمد تنکابنی در قصص‌العلماء می‌نویسد: سیدمرضی، برادرش و پدرش، از مشاهیر فقهای زمان خود بوده‌اند.

 

  استادان و مشایخ
سیدمرتضی و سیدمجتبی رازی استادان مشترک داشته‌اند. سیدمرتضی مراحل و مراتب علمی خود را در نزد دانشوران بزرگی که همه از علمای مهم و استوانه‌های کم‌نظیر جهان تشیع بوده‌اند، پشت سر نهاده و قله‌های کمال و معلم و فضیلت را فتح کردند. اسامی اساتید وی عبارتند از:
1. شیخ طوسی: «سیدمرتضی هم باواسطه و هم بی‌واسطه از او حدیث روایت می‌کند و این نشان می‌دهد که سید باید سفری به نجف رفته و در آنجا در محضر شیخ بوده باشد؛
2.شیخ عبدالرحمن‌بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به مفید؛
3.شیخ ابوعبدالله جعفربن محمد دوریستی؛
4. شیخ ابوجفر محمدبن علی‌بن قاسم مرکب (به فتح کاف)؛
5. ابویعلی حمزةبن عبدالعزیز معروف به سلار دیلمی.

 

  شاگردان و روایان
سیدمرتضی رازی که از فقیهان بزرگ عصر خویش به‌شمار می‌رفت، موفق شد در مکتب علمی خویش شخصیت-های برجسته و نامداری را تربیت نماید و نیز وی از ارکان طرق نقل حدیث است و شماری از عالمان بزرگ نیز، محضر آن فرزانه کسب علم و اخذ اجازه روایی کرده‌اند. که اسامی آنان عبارت است از:
1. منتخب‌الدین رازی قمی؛
2. ابومحمد نجیب‌حسن موسوی؛
3. شجاع‌الدین بیهقی؛
4. شیخ حسن دوریستی؛
5. ابن‌شهر آشوب؛
6. ضیاء الدین راوندی.

 

  آثار
علامه سیدمرتضی رازی در علوم و فنون مختلف مهارت داشته است؛ ولی در طول تاریخ به دو جهت بیشتر شناخته شده است: متکلم و محدث بودن و تألیفات زیادی که در این زمینه و زمینه‌های دیگر داشته است. مهمترین آثار علمی این محدث عالی‌مقام عبارتند از:
1. تبصره‌العوام فی معرفه مقالات‌الأنام: این کتاب مهمترین اثر آن بزرگوار در ملل و نحل (به زبان فارسی) به‌شمار می‌رود؛
2. الفصول‌التامه فی هدایت‌العالم (کلامی به‌ زبان عربی)؛
3. بحرالانساب: مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی آن را مهمترین کتاب آثار امامیه نگاشته است که در باره علم انساب و شجره‌شناسی سادات اس؛
4. مناظره با امام محمد غزالی؛
5. یکی از نقاط برجسته زندگی سیدمرتضی، مناظره او با امام محمد غزالی و مغلوب کردن اوست که به شیعه شدن او نیز مینجامد. سیدمرتضی بارها با غزالی به مناظره پرداخت و غزالی چون روحیه جدل داشت، حق را نمی-پذیرفت تا اینکه در یکی از سفرهای حج، این دو به‌همراه اطرافیان و شاگردان عازم حج بودند. غزالی از سید-مرتضی تقاضا کرد که درباره عقیده امامت مناظره‌ای داشته باشند. سیدمرتضی گفت: از مناظره هراسی ندارم؛ ولی به یک شرط با تو مناظره می‌کنم و آن اینکه تا وقتی من در حال سخن گفتن هستم، تو رشته کلام مرا نگسلی! غزالی قبول نمود و چون در منزل خاصی فرود آمدند، کسی را فرستاد تا سیدمرتضی را برای مناظره دعوت کند. سیدمرتضی هنگام مناظره با استدال‌های متین، حقانیت مذهب شیعه و بطلان عقاید اشعری را ثابت کرد و همین که غزالی خواست، جواب او را بدهد، سیدمرتضی برخاست و از آن محفل بیرون رفت. شاگردان غزالی به او گفتند: سیدمرتضی توان مقابله با جواب‌های تو را نداشت که رفتن را بر ماندن ترجیح داد. غزالی گفت: نه اتفاقاً من جوابی جز مجادله و غوغا نداشتم و چون سیدمرتضی این مطلب را می‌دانست، از اینجا رفت. داستان این مناظره را ابوالقاسم طوسی که یکی از شاگردان غزالی است، در رساله المحاکمات خود نقل کرده است.

 

  رحلت
در نهایت، آن اندیشمند فرزانه و محقق بزرگوار، پس از قریب به یک قرن زندگىِ بابرکت و تلاش در اعتلای مکتب اهل‌بیت(ع) و خدمت‌گزاری در این راه، حدود سال 524 قمری دعوت حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت.
منابع: محبوب‌القلوب، قطب‌الدین اشکوری لاهیجی، ج دوم، ص ۴5۶-۵4۶؛ قصص‌العلماء، ص 416؛ الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، آقابزرگ تهرانی، ج3، ص320؛ روضات‌الجنات فی احوال‌العلماء والسادات، محمدباقر موسوی خوانساری، ج7، ص156؛ دانشنامه جهان اسلام، ج6، ص435.
تهیه و تنظیم: حجت‌الاسلام محمدتقی ادهم‌نژاد