ضرورت و حکمت زیارت
گفتنی است در طول تاریخ شیعه، جمعی از بزرگان به گردآوری دعاها و زیاراتی که از جانب پیامبر اکرم(ص) و ائمّه هدی(ع) صادر شده، پرداخته‌اند تا همه عاشقان راز و نیاز با خدا و شیفتگان زیارت‏ اولیاءاللَّه را از این چشمه جوشان معنویّت، سیراب سازند4 و در برقرار کردن ارتباط روحی و به وجود آوردن پیوند قلبی با آن بزرگواران چه از طریق حضور نزد مرقد آنان یا ارتباط از راه دور و فرستادن سلام و درود و تحیّت و اظهار ارادت و اخلاص به آستانشان، همراه با بیان فضایل، کرامات، عبادات، اطاعات و خدمات آنان تلاش کنند که آثار فوق ‏العاده سازنده‌ای در تربیت نفوس زیارت‏کنندگان و ارتقای روح آنان و پرورش والاترین ارزش‏های معنوی‏ و اخلاقی دارد.5
 و چنانچه زیارت‏کننده، بداند چه می‏کند و چه می‏گوید و چه می‏خواهد، به‌خوبی می‏تواند، راه قرب الی‏اللَّه را با سرعت بپیماید و از کنار قبر آنان، با روحی باصفا، پاک از گناه و آماده برای اطاعت پروردگار و انجام وظایف انسانی بازگردد.6
این‌گونه است که اگر زائری با توجّه و حضور قلب و با عنایت به «محتوای بلند کلمات و جملات زیارات» در حرم‏ آن بزرگواران حضور یابد، در هر جمله‌ای از این زیارات، یک درس مهمّ تربیتی و انسان‏ساز نهفته است‏.7
همچنین باید دانست، اینکه در روایات اهل‌بیت(ع) تأکید زیادی به زیارت قبور معصومین(ع) و وابستگان به ایشان شده است گاهی خیال می‌شود، این اصرار برای رسیدن به فیض و ثواب است؛ درحالی‌که این یک مسئله سیاسی مهم است که جمعیت شیعه را مقابل هجوم دشمن حفظ کرده است.8
لذا اینکه هرساله چندین برابر حجاج خانه خدا، زائران اربعین در کربلا گردهم می‌آیند، می‌توان این نتیجه را گرفت که اگر دعوت به زیارت‌ها نبود، با حمله‌هایی که به مکتب اهل‌بیت(ع) می‌شود، چیزی از این مکتب باقی نمی‌ماند از این‌رو زیارت معصومین(ع)، رمز بقای تشیع است و اگر زیارت معصومین(ع) نبود، مشکلات زیادی برای پیروان مکتب اهل‌بیت(ع) ایجاد می‌شد.9
همچنین حکمت دیگر زیارت، شناخت یکدیگر است؛ همان‌طور که در مراسم حج مسلمانان کشورهای مختلف با یکدیگر آشنا می‌شوند، در زیارت ائمه اطهار(ع) نیز، این نکته مثبت مشاهده می‌شود و این نشان می‌دهد که پیروان مکتب اهل‌بیت(ع) فقط در ایران نیستند و ما در کشورهای مختلف، برادران و خواهرانی داریم که با آشنایی با آن‌ها روحیه پیدا می‌کنیم.10
از سوی دیگر زیارت در احیا و بقای مذهب، آثار بسیاری دارد و اگر زیارت قبور مقدس نبود، نمی‌توانستیم به‌شیوه مطلوب به آشنایی مردم با آموزه‌های دینی برسیم.11
 
  فضیلت زیارت حضرت معصومه(س)
در بیان فضیلت و جلالت زیارت، می‌توان به روایات متعدد استناد نمود:12 «شیخ صدوق» و «ابن‌قولویه» (به سند معتبر) از سعدبن سعد روایت کرده‌اند که درباره فاطمه دختر موسی‌بن جعفر(ع)، از امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع) سؤال نمود که جواب فرمودند: «هر کس او را زیارت کند، بهشت برای او خواهد بود!»13 و 14
از امام جواد(ع) نیز روایت شده: «هر کس عمّه‏ام را در قم زیارت کند، بهشت برای او خواهد بود»15 و 16
حسین‌بن محمّد قمی در کتاب «تاریخ قم» از امام صادق(ع)نقل می‏کند که فرمود:« و برای ما (اهل‏بیت) حرمی است و آن قم است و به‌زودی در قم بانویی از فرزندان من‏17 که «فاطمه» نام دارد، مدفون می‏شود؛ هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می‏شود راوی می‏گوید: این بیان در حالی بود که هنوز مادر موسی‌بن جعفر(ع) به آن حضرت (یعنی موسی‌بن جعفر(ع) که پدر حضرت معصومه(س) است) باردار نشده بود».18 البتّه عارف به حق آن بزرگوار بودن، شرط است؛ همان‏گونه که در بعضی از روایات ‏آمده ‏است19و20
 
 آیا زیارت‌نامه حضرت معصـومه(س) انشای معصوم است؟
در ذیل زیارت حضرت معصومه(س) در کتاب تحفة الزائر مرحوم علّامه مجلسی آمده است: «محتمل است ‏که این زیارت از تتمه حدیث امام رضا(ع) نباشد؛ بلکه از تألیف علما بوده باشد» شاید علّامه مجلسی(ره) ذکر ائمه بعد از حضرت رضا(ع) و سلام بر آنها را قرینه‌ای بر این مطلب دانسته؛ درحالی‌که ظاهر حدیث این است که زیارت، دنباله کلام حضرت امام رضا(ع) است و سلام بر ائمه بعد، به‌وسیله تعلیم امام رضا(ع)، امر بعیدی نیست؛ همان‌گونه که در زیارت امام رضا(ع) صلوات و درود بر امامان بعد از آن‌حضرت نیز آمده است.21
در نتیجه متن زیارت‌نامه موجود حضرت معصومه(س) از طرف برادر بزرگوارش حضرت امام رضا(ع) وارده شده است که از معدود امامزادگانی است که از طرف معصوم برای آن، زیارت‌نامه‌ای خاص وارد شده است.22
 
  کیفیّت زیارت حضرت معصومه(س)
برای کیفیّت زیارت حضرت معصومه(س) روایت خاصّی نقل شده است23: «علّامه مجلسی»(ره) می‏گوید: در بعضی از کتب زیارات آمده است: حضرت رضا(ع) به یکی از یارانش به‌نام «سعد اشعری» فرمود: نزد شما (اهل قم) قبری از ما هست. سعد می‏گوید: عرض کردم: فدایت شوم! قبر فاطمه دختر امام موسی(ع) را می‏فرمایید؟ فرمود: «آری! مَنْ زارَها عارفاً بِحَقِّها فَلَهُ الجَنَّةُ؛ هرکس با معرفت او را زیارت کند، بهشت برای اوست»؛ لذا هنگامی که نزد قبر آن بانو رسیدی، بالای سر، رو به قبله بایست و 34 مرتبه اللَّه‌اکبر و 33 مرتبه سبحان‌اللَّه و 33 مرتبه الحمدللَّه بگو و سپس این زیارت را بخوان: «السَّلامُ عَلی‏ آدَمَ صَفْوَةِاللَّهِ، السَّلامُ عَلی‏ نُوحٍ نَبِی‏اللَّهِ، السَّلامُ عَلی‏ ابْراهیمَ‏ خَلیلِ‏اللَّهِ، السَّلامُ عَلی‏ مُوسی‏ کَلیمِ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلی‏ عیسی‏ رُوحِ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا رَسُولَ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا خَیْرَ خَلْقِ‏اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ‏ یا صَفِی‏اللَّهِ؛24سلام بر آدم برگزیده خدا، سلام بر نوح پیامبر خدا، سلام بر ابراهیم‏ خلیل خدا، سلام بر موسی هم‏صحبت خدا، سلام بر عیسی روح خدا، سلام بر تو ای رسول‌خدا! سلام بر تو ای بهترین مخلوقات خدا! سلام بر تو ای برگزیده خدا!».25
 
 ایمان به خدا موجب حُسن عاقبت انسان می‌شود
در فرازی از زیارت‏ حضرت معصومه(س) می‌خوانیم: «اللّهُمَّ انّی اسْئَلُکَ أَنْ تَخْتِمَ لی بِالسَّعادَةِ، فَلا تَسْلُبْ مِنّی ما أَنَا فیهِ؛ پروردگارا! من از تو درخواست می‏کنم که عاقبت مرا به سعادت ختم کنی و ایمانی را که اکنون دارم، از من سلب نکنی»؛26 و27 یعنی من دوام ملک و بقای حکومت و زندگی مادیم را از تو تقاضا نمی‏کنم که اینها همه فانیند و فقط دورنمای دل‌انگیزی دارند؛ بلکه از تو می‏خواهم که عاقبت‏ و پایان کارم به خیر باشد و با ایمان‏ و تسلیم و برای تو جان دهم و در صف صالحان و شایستگان قرار گیرم.28
مسئله عاقبت به‌خیری بسیار مهم است؛ چراکه گاهی انسان یک عمر در مسیر حق است؛ امّا با یک حادثه منحرف می‏شود و یا برعکس ابتدا بر باطل بوده است؛ ولی پایانش به سعادت ختم می‏شود؛ مثل حرّبن یزید ریاحی که امام حسین(ع) درباره او می‏فرماید: «بأبی أنت وأمی‏؛ پدر و مادرم فدای تو باد» که این جمله را درباره دیگران نفرمود.29به هر حال ما از عاقبت خود خبر نداریم و همه طالب حسن عاقبت هستیم.30
از این رهگذر باید دانست، اصلاح زبان، مقدّمه اصلاح قلب و اصلاح قلب، مقدّمه استقامت در ایمان است؛ لذا کسانی که خواهان عاقبت‏ به‌خیری هستند و می‏خواهند به‌هنگام سفر به جهان آخرت با ایمان‏ بمیرند، باید زبان خویش را کنترل و اصلاح کنند سخن اضافه نگویند، غیبت نکنند، به دیگران تهمت نزنند، شایعه‏سازی نکنند، به پخش شایعات کمک ننمایند، چیزی را بیشتر یا کمتر از آنچه که هست، منعکس نکنند،31 سخن‏چینی نکنند و خلاصه از تمام گناهان زبان اجتناب ورزند؛ چراکه زبان، آتش بپا می‏کند؛ همان‏گونه که می‏تواند آتش را خاموش کند خلاصه اینکه زبان در سعادت و شقاوت انسان نقش بسیار بزرگی دارد اگر زبان، عادت بر صداقت و راستگویی کند، انسان را سعادتمند می‏نماید.32
بر این اساس، از فراز نورانی زیارت حضرت معصومه(س) این‌چنین استفاده می‏شود که عاقبت‏ ظلم و ستم فنا و نابودی و سرانجام ایمان‏ و تقوا، نجات و رهایی است؛‏33 لذا  بهشتیان کسانی‏اند که تا پایان عمر، قداست و پاکی و تقوا را حفظ می‏کنند و کرامت انسانی را به چیزی نیالوده‌اند و خدا را در حالی ملاقات کرده‌اند که نور ایمان‏ و اعمال صالح وجودشان را احاطه کرده بود این تعبیر، تأکیدی است بر موضوع حسن عاقبت‏ و اینکه همه چیز در گروی پایان کار یعنی ایمان به خداست.34
 
 شفاعت حضـرت معصـومـه(س) شامل حـال چه کسانی می‌شود؟
عبارت «یا فاطمه اشفعی لی فی‌الجنه فإنّ لک عندالله شأن من شأن»، یکی از عبارت‌هایی است که در زیارت‌نامه حضرت معصومه(س) آمده و بسیار محل تأمل است.35 به‌ویژه آنکه امام صادق(ع) در بیان مقام شفاعت حضرت معصومه(س) فرمود: «تُقْبَضُ فیها امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدی‏ اسْمُها فاطِمَةُ بِنْتُ مُوسی‏ وَتَدْخُلُ بِشَفاعَتِها شیعَتی‏ الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ‏؛ در شهر قم، زنی از فرزندان من رحلت می‏کند که نام او فاطمه دختر موسی‌بن جعفر(ع) است و تمام شیعیان من (که شایسته شفاعت‏ باشند) با شفاعت این‏ خانم وارد بهشت می‏شوند»36 و37
گفتنی است، تمام انبیاء و مرسلین(ع)، بلکه برخی از مؤمنان صالح‌العمل نیز، دارای مقام‏ شفاعت‏ هستند؛38 لذا ما معتقدیم، در قیامت پیامبران و امامان معصوم‏ و اولیاءاللَّه(ع) بعضی از گنهکاران را به اذن خدا شفاعت‏ می‏کنند و مشمول عفو الهی می‌گردند‏.39
ولی آیا شفاعت به این معناست که من هر گناهی را می‏خواهم مرتکب شوم و هر وظیفه واجبی را بخواهم ترک گویم و بعد دست تمنّا به سوی آن‌حضرت دراز کرده و او را شفیع خود در درگاه خداوند قرار دهم؟40
به‌یقین چنین نیست شفاعت معصومین و اولیای الهی(ع) چراغ سبز برای انجام گناه نیست؛ بلکه به‌عکس یک عامل بازدارنده در برابر گناه است؛ زیرا من به‌هنگام تقاضای شفاعت می‏گویم: اگر لغزشی از ما سر زدف باید مراقب باشیم، آلوده گناه دیگر نشویم تا رابطه ما با اولیای الهی(ع) قطع نگردد و روی این را داشته باشیم که از آن‌حضرات به‌ویژه حضرت معصومه(س) بخواهیم شفیع‌مان بر درگاه خداوند غفور و رحیم باشند.41
بدین ترتیب مسئله شفاعت، بی‌حساب و کتاب نیست و تنها در مورد کسانی است که شایستگی آن را داشته باشند؛ یعنی آلودگی آنها در حدّی نباشد که رابطه خود را با شفیعان به‌کلّی قطع کرده باشند؛ بنابراین مسئله شفاعت به گنهکاران هشدار می‏دهد، تمام پل‌ها را پشت سر خود خراب نکنند و راهی برای بازگشت برای خود بگذارند و لیاقت شفاعت را از دست ندهند.42
 
 زیارت با معرفت حضرت معصومه(س)
در فرازی دیگر از زیارت‌نامه آن‌حضرت آمده است: «وَانْ لایَسْلُبَنا مَعْرِفَتَکُمْ‏؛ و معرفت و شناخت شما را از من نگیرد».43
بدیهی است عبادت با معرفت‏ ارزش دارد؛44 لذا در کلام نورانی حضرت رضا(ع) در باب زیارت کریمه اهل‌بیت(س) می‌خوانیم: «هرکس با معرفت‏ او را زیارت‏ کند، بهشت برای اوست»؛45 از آن‌جهت که آثار و ثواب زیارت‏ها برای کسی در نظر گرفته می‌شود که زیارت‏ بامعرفت انجام دهد.46 و47
با این تفاسیر می‌توان گفت: پاداش‏ها برای کسی است که عارف‌به‌حقّ‏ آن‌حضرت باشد و در مسیر مکتب آنها حرکت کند؛48 لیکن ما ادّعای تشیّع را خیلی ساده حساب کرده‌ایم به طوری که با زیارت‏ ظاهری و بدوت تفکر و اندیشه می‏خواهیم خود را شیعه بدانیم البته کسی نمی‏خواهد زیارت را کم ارزش کند ولی شیعه بودن، غیر از این امور متعدّدی مانند: فداکاری، ایثار، معرفت‏، تقوا و  می‏خواهد.49
 
 سخـن آخـر: زائـران نبـاید از زیارت حضرت معصومه(س) دست خالی بازگردند
در خاتمه باید تأکید نمود، تأمل در زیارت‌نامه حضرت معصومه(س)، مبین جایگاه رفیع آن‌حضرت نزد خداوند متعال است، به‌ویژه آنکه اهمیت بسیاری به زیارت و مقام والای حضرت داده شده و با مؤکدترین تأکید، مقام بسیار والا و مهم حضرت بیان شده است؛ لذا باید کاری کرد تا زیارت زائران توأم با معرفت باشد تا مردم دسته خالی از زیارت باز نگردند.50
بنابراین زائران حرم مطهر حضرت معصومه(س) در ضمن زیارت‏، با معارف کریمه اهل‌بیت(س) پیوند تازه‌ای برقرار کنند و در مسیر اهداف آن بزرگوار قرار گیرند و محتوای سازنده زیارت‏نامه‏ را در وجود خود پیاده کنند و با روحیّه‌ای تازه از کنار قبر آن بزرگوار بازگردند.51
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی
..............................................
 
   پی نوشت‌
1. کلیات مفاتیح نوین، ص209؛
2. همان، ص576؛
3. مثال‌های زیبای قرآن، ج‏1، ص277؛
4. کلیات مفاتیح نوین، ص15؛
5. همان، ص205؛
6. همان؛
7. کلیات مفاتیح نوین، ص206؛                         
8. بیانات حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاحیه جشنواره مردمی دهه کرامت، حرم حضرت معصومه(س)(24/4/1397)؛
9. همان؛                            
10. همان؛
11. همان؛                          
12. کلیات مفاتیح نوین، ص576؛
13.  عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 267، کامل‏الزیارات، ب 106، ص 326، ح 1؛
14. کلیات مفاتیح نوین، ص576؛
15.  کامل‏الزیارات، ب 106، ح 2؛
16. کلیات مفاتیح نوین، ص576؛
17. همان، ص577؛
18. تاریخ قم، ص 215؛ بحارالانوار، ج 99، ص 267؛
19. بحارالانوار، ج 99، ص 266، ح 4؛
20. کلیات مفاتیح نوین، ص 577؛
21. همان، ص579؛
22. همان؛                           .
23. همان، ص575؛
24. بحارالانوار، ج 99، ص 266، ح 4؛                
25. کلیات مفاتیح نوین، ص 577؛
26. مفاتیح نوین، بخش سوم، زیارت حضرت معصومه(س)؛
27. گفتار معصومین(ع)، ج‏1، ص189؛                 
28. برگزیده تفسیر نمونه، ج‏2، ص453؛
29. گفتار معصومین(ع)، ج‏1، ص189؛               
30. همان؛
31. قهرمان توحید، شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم(ع)، ص52؛
32. همان، ص 53؛
33. داستان یاران: مجموعه بحث‌های تفسیری حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، ص156؛
34. پیام امام امیرالمومنین(ع)، ج‏6 ، ص401؛       
35. کلیات مفاتیح نوین، ص579؛
36.  بحارالانوار، ج 60، ص 228، ح 59؛
37. همراه زائران قم و جمکران، ص 59؛
38. والاترین بندگان، ص97؛              
39. اعتقاد ما، ص68؛
40. اهداف قیام حسینی، ص118؛       
41. همان؛
42. اعتقاد ما، ص36؛                          
43. کلیات مفاتیح نوین، ص579؛
44. اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه (خطبه متقین)، ج‏1، ص151؛
45. کلیات مفاتیح نوین، ص577؛                       
46. رک: وسایل‌الشیعه، ج 10، ابواب المزار، ب 82؛   
47. مثال‌های زیبای قرآن، ج‏1، ص283؛                             
48. کلیات مفاتیح نوین، ص257؛
49. مشکات هدایت، ص42؛
50. بیانات آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران فرهنگی حرم حضرت فاطمه معصومه(س)(27/9/1396)؛           
51. کلیات مفاتیح نوین، ص360؛