برای ترویج و بحث پیرامون این رشته مهم در حوزه، انجمن علمی معرفت‌‌شناسی از سال 1382 در حوزه علمیه قم راه‌اندازی شد که محفلی برای اجتماع صاحب‌نظران و دغدغه‌مندان این عرصه است. خبرگزاری حوزه برای آشنایی هرچه بیشتر با فعالیت‌های این انجمن، گفت‌و‌گویی با حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالله محمدی، مدیر انجمن معرفت‌‌شناسی حوزه علمیه قم انجام داده است که تقدیم خوانندگان عزیز می‌شود.

□ چه شد که این ضرورت از سوی حوزه علمیه مورد توجه قرار گرفت و انجمن معرفت‌‌شناسی تشکیل شد؟

  مسئله از آنجا شروع شد که دیدیم، بر اساس آنچه در تراث قدمای خود داشتیم، یک رشته مستقل تحت عنوان معرفت‌‌شناسی نداشتیم؛ البته ما در دانش‌های حوزوی و حکمی دانش فلسفه داشتیم. مطالبی که مرتبط با معرفت‌‌شناسی بود، به‌صورت پراکنده در آثار ابن‌سینا و فارابی و ملاصدرا وجود داشت؛ ولی رشته مستقل در این عرصه نداشتیم. این رشته زمانی تشکیل شد که ما نسبت به تقابل با تمدن غرب آگاه شدیم و مرحوم علامه طباطبایی(رض) در این عرصه ورود یافت و کتاب‌هایی نوشت که امروز جهان تشیع و جامعه اسلامی ایران، به‌نحوی مدیون زحمات معرفت‌‌‌شناسانه این عالم ربانی است.علامه در زمانی که مارکسیست حتی در خانواده‌های انقلابی هم نفوذ کرده بود، کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم را تدوین کردند و شهید مطهری(ره) و دیگر شاگردانشان آن را شرح دادند.
فیلسوفان همواره در دل مباحث فلسفی‌شان به مباحث معرفت‌شناختی ورود می‌کردند و به این‌صورت می‌توان گفت که رشته معرفت‌‌شناسی دانش نوپایی است. محافل و گروه‌های معرفت‌‌شناسی نیز به‌همین شکل است.
انجمن معرفت‌‌شناسی جزء اولین جاهایی بود که معرفت‌‌‌شناسان حوزه علمیه را گرد هم جمع کرد و بعد از آن، مراکزی مانند مجمع عالی حکمت معرفت‌‌شناسی و دیگر مراکز شکل گرفت.

□ بر اساس عملکرد و برنامه‌ای که دارید، چه وظایفی بر دوش این انجمن گذاشته شده است؟
انجمن‌ها یک وظایف ذاتی بر دوش دارند و یک وظایفی که در اقتضائات زمانی و مکانی برایشان تعریف می‌شود. وظیفه ذاتی انجمن، ایجاد گفتمان و آینده‌نگری نسبت به دانش و دیده‌بانی برای مرزهای دانش است. در این فضا انجمن معرفت‌‌شناسی حوزه علمیه، از همان ابتدا جلسات متعددی تشکیل می‌داد و بزنگاه‌های دانش معرفت‌‌شناسی را در هم‌اندیشی‌ها دنبال می‌کرد.
ما دو سطح جلسات را در انجمن برگزار می‌کنیم؛ یک‌سری جلسات عمومی تحت عنوان نشست‌ها و کرسی‌های علمی است. یک‌سری هم، هم‌اندیشی‌های تخصصی است که با حضور صاحب‌نظران و بزرگان عرصه معرفت‌‌شناسی مانند حضرت آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله فیاضی و... برگزار می‌شود و موضوعاتی که برای اصحاب معرفت‌‌شناسی مورد ‌گفت‌و‌گو و سؤال است، در آن جلسه مطرح می‌شود و از دل همان گفت‌وگوها، کتاب‌هایی کلید می‌خورد و همان‌ها منشأ شکل‌گیری تحقیقات می‌شد.
یکی از آثاری که در همان دهه اول تدوین شد، کتابی در رابطه معرفت‌‌شناسی بود که محور کار قرار گرفت؛ یعنی این جلسات در حالت ‌گفت‌و‌گو و نقد، از منظر تفکر اسلامی شکل گرفت و کتابی در این عرصه تدوین شد.
تشکیل کمیته‌های تخصصی
یکی از کارهای دیگر انجمن‌ها، تشکیل کمیته‌های تخصصی بود که سرریز آن جلسات، مباحثی بود که در جلسات عمومی مطرح می‌شد؛ مثلاً ما در رابطه با بحث‌های مختلف که جنبه انتقادی و نوآوری دارد و بحث تخصصی است، کرسی‌های ترویجی برگزار کردیم. در شرایط کرونا که برگزاری جلسات خیلی دشوار بود و عملاً یک‌سری مراکز تعطیل بودند، کار انجمن معرفت‌‌شناسی، تعطیل نشد و چه‌بسا بیشتر شد.
ما در طول یک سال، ۱۰ جلسه کرسی ترویجی برگزار می‌کردیم که ارائه‌دهنده و ناقد و دبیر علمی داشت که خیلی وقت‌ها این‌ها تبدیل به مقاله می‌شد. یک فضای دیگر کار این بود که در دل آن جلسات، به این نتیجه می‌رسیدیم که در سطوح طلاب و فضلا، نیاز به آثاری است که باید تدوین شود.
انتشار ۱۲ جلد از مبانی معرفت‌‌شناسی فلاسفه غرب
در آن جلسات هم‌اندیشی وقتی نسبت به عرصه دانش دیدبانی می‌کنیم، می‌بینیم مجموعه‌ای که نسبت به عرصه دانشی که در آن، اندیشه‌های معرفت‌‌شناسی فیلسوفان جمع شده باشد، کم‌توجهی شده است. این کار در انجمن معرفت‌‌شناسی کلید خود و به سرانجام رسید و در آستانه انتشار ۱۲ جلد از مبانی معرفت‌‌شناسی فلاسفه غرب و ۱۲جلد از مبانی معرفت‌‌شناسی فلاسفه اسلامی هستیم که به‌زودی عرضه خواهند شد.
یا مثلاً در همان فضای گفتمان‌‌سازی احساس کردیم که خوب است، غیر از دانشمندان و متخصصان فلسفه و کلام، اهمیت بحث معرفت‌‌شناسی برای فضلای حوزه (مدرسین سطح عالی و خارج) بحث شود. برای رسیدن به این مهم اولین مدرسه شبهه‌پژوهی معرفت‌‌شناسی با همکاری مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه در سال ۱۴۰۰ در دو روز برگزار شد و ۳۰۰ نفر از مدرسین دروس خارج و عالی حوزه در آن شرکت کردند؛ الآن هم محتوای این مدرسه شبهه‌پژوهی بسته آماده‌ای است که برای استان‌های مختلف ارسال می‌شود و مراکزی که علاقه‌مند هستند، می‌توانند از این محتوا برای برگزاری دوره‌های مختلف استفاده کنند.
پاسخ‌گویی به شبهات معرفت‌‌شناسی در تلویزیون پاسخ‌تی‌وی
ما با تلویزیون پاسخ‌تی‌وی، جلساتی را با محوریت شبهات معرفت‌‌شناسی شروع کردیم که در آن، اساتید، شبهات را مطرح کردند و به آنها پاسخ دادند. این برنامه در مرحله تدوین و ویرایش است که به‌زودی در همان تلویزیون بارگذاری می‌شود.
از دیگر کارهایی که احساس کردیم، در این عرصه لازم است، تهیه سیر مطالعاتی است. تهیه سیر مطالعاتی به این معناست که برای طلاب و فضلای علاقه‌مند به انجام مطالعات در عرصه معرفت‌‌شناسی مشخص شود که از کجا باید مطالعات خود را آغاز کنند و در سطح مقدمانی، متوسطه و پیشرفته باید چه کتاب‌هایی را مطالعه کنند.
اجرای سیر مطالعاتی معرفت‌‌شناسی
این سیر مطالعاتی در هیئت‌مدیره انجمن معرفت‌‌شناسی در دستور کار قرار گرفته و تاکنون محقق‌یابی و طرح آن نوشته شده است و با توجه به اینکه امور اجرایی آن، با حوزه انجام شده، به‌زودی شاهد اجرای آن خواهیم بود.
کار بزرگ دیگری که در این عرصه داشتیم، تمرکز بر برخی از آثار علمی است که جای آن، در جامعه خالی است؛ مثلاً در عرصه فلسفه کاربردی، به دنبال این هستیم که نشان دهیم، فلسفه صرفاً دانش انتزاعی نیست و همین نگاه معرفت‌‌شناسی در زندگی و جامعه چه تأثیری دارد؟
همچنین موضوع دیگر، معرفت‌‌شناسی فیلسوفان تجربی بود؛ با توجه به اینکه آشنایی ما با فلسفه غرب، محدود به آثار محدودی است، اینکه در یک‌جا به‌صورت متمرکز نشان دهیم که فیلسوفان تجربی دارای چه نگاه معرفت‌‌شناسی‌ای هستند، نداشتیم. در فلسفه مدرن غرب در ۴۰۰ سال اخیر، عموم بحث‌ها، بحث‌های معرفت‌‌شناسی است و هر که بخواهد، با غرب آشنا شود، باید فلسفه غرب را بداند. اگر آنها را بشناسیم و نقاط قوت و ضعفشان را بدانیم، برای شناخت صحیح غرب اهمیت زیادی دارد.
در این فضا یک کار مهمی که انجام شد، کار گفتمان‌‌سازی بود. با توجه به اینکه مرکز و رشته‌ای به این عنوان نداریم و از سوی دیگر می‌بینیم که طلاب و فضلای ما هرچه جلوتر می‌روند، ضرورت ارتباطشان با مباحث معرفت‌‌شناسی بیشتر می‌شود، با اَشکال مختلف گفتمان معرفت‌‌شناسی را در سطوح مختلف حوزه دنبال می‌کنیم.
در این راستا برای دروس مقدمات، دوره‌هایی را تعریف کرده‌ایم و در سطوح عالی به‌شکل دیگری این کار را دنبال می‌کنیم. حتی آنهایی که کارهای تخصصی فقه و اصول می‌کنند، جلساتی را برگزار می‌کنیم که مشخص شود، چه نسبتی بین علم اصول و علم هرمنوتیک وجود دارد تا وقتی با علم هرمنوتیک مواجه می‌شویم، باید چه مناسباتی با آن داشته باشیم و.....
مراکز تخصصی در عرصه فلسفه درس‌های معرفت‌‌شناسی را برگزار می‌کنند؛ ولی در مؤسسات تخصصی غیر فلسفی و دروس آزاد حوزه لازم بود، این گفتمان‌‌سازی صورت گیرد که ما آن را انجام دادیم و با استقبال خوبی هم مواجه شده است. بر اساس استقبال صورت‌گرفته و برنامه‌ریزی انجام‌شده، تقریباً هر سال چنین دوره‌هایی در مدارس حوزه و مراکز و مؤسسات تخصصی برگزار می‌شود که برای انجام این کار، اساتید را اعزام می‌کنیم که آنها نشست‌هایی را برگزار می‌کنند.
اِشکال مهمی که در حوزه می‌بینیم، این است که طلاب و فضلای ما، دغدغه‌های نظام‌‌سازی دارند؛ درحالی‌که پیش‌نیازهای آن تأمین نشده است. مهم‌ترین پیش‌نیاز در عرصه نظام‌‌سازی معرفت‌‌شناسی است و با توجه به اینکه این پیش‌نیازها محقق نشده، این دغدغه‌ها با ظرفیت‌های واقعی تناسبی ندارد؛ لذا اگر می‌خواهیم کمکی به حوزه کنیم، باید از همان ابتدا طلاب دغدغه‌مند را با مباحث معرفت‌‌شناسی همراه کنیم. هر بار که این طرح‌ها را در حوزه و در میان طلاب شروع کردیم، نتیجه گرفتیم و با استقبال مواجه شدیم.

□ با توجه به جایگاه علم معرفت‌‌شناسی، فکر می‌کنید آیا وضعیت موجود این رشته در حوزه در جایگاه مطلوبی قرار دارد؟

  اگر بخواهیم جایگاه اصلی علم معرفت‌‌شناسی و تلاش‌هایی که در حوزه برای رواج آن انجام شده، مد نظر قرار دهیم،‌ وضعیت امروز این رشته در حوزه در جایگاه خوبی نیست. یک طلبه باید بداند که این ابزار معرفتی که در اختیار دارد، چقدر اعتبار دارد. طلبه باید بداند نقل و عقل چه اندازه اعتبار دارد و در کجا باید به کدام‌یک مراجعه کند؛ حتی کسانی می‌خواهند، صرفاً کارهای فقهی و اصولی و حدیثی انجام دهند.ریشه بسیاری از کج‌فهمی‌هایی که در این سال‌ها در حوزه شده، به‌دلیل کم‌توجهی به مباحث معرفت‌‌شناسی است. ریشه به این برمی‌گردد که جایگاه عقل در مواجهه با نقل چطور باید باشد و ریشه بسیاری از روشن‌فکری‌های دینی هم، بر همین اساس است که ما جایگاه عقل را نسبت به وحی نشناخته‌ایم.
ولی وقتی به گذشته نگاه می‌کنیم که هیچ‌کدام از این بحث‌ها در حوزه نبود و کمتر درباره آن صحبت می‌شد، می‌توانیم بگوییم که اتفاقات خوبی در حوزه افتاده است؛ الآن طلاب حتی در دوره‌های مقدماتی هم، این مباحث معرفت‌‌شناسی را از مدیران خود مطالبه می‌کنند. بنابراین ارزیابی ما نسبت به وضعیت موجود، باید برآیندی از نگاه مطلوب در آینده و نگاه به وضعیت گذشته باشد.

□ اشاره‌ای داشتید که در گذشته مباحث معرفت‌‌شناسی مطرح بوده؛ ولی نه به اسم رشته‌ای مجزا به‌نام معرفت‌‌شناسی؛ در این باره بیشتر توضیح دهید.

  بله، نزاع اخباری و اصولی که در سده‌های اخیر چالش‌انگیز بود، بر اساس معرفت‌‌شناسی بود که به علم اصول ورود یافته بود و همچنین موافقان و مخالفان فلسفه و نزاع آنها با هم، ناظر به نگاه معرفت‌‌شناسی عقلی افراد بود؛ ولی امروز طلبه ما خودآگاه شده است و خیلی وقت‌ها اساتید فقه و اصول به این مسئله خودآگاه شده‌اند که این ارتباطات در نگاه بزرگان حوزه چیست.انتظار داریم در آینده در عرصه معرفت‌‌شناسی جهش داشته باشیم و بایسته هم این است. هرچه حوزه بیشتر به سمت نظام‌‌سازی حرکت کند، ضرورت معرفت‌‌شناسی خود را بیشتر نشان می‌دهد؛ البته در فقه فردی و سنتی، ممکن است اهمیت این مسئله کمتر برای طلاب و فضلای حوزه دیده شود؛ هرچند در آنجا نیز کاربرد بسیاری دارد؛ ولی بین فضلایی که چنین دغدغه‌هایی دارند، چون به مبانی می‌پردازند، اهمیت آن مضاعف دیده می‌شود.

□ چه برنامه‌ای برای آینده این انجمن تصویر کرده‌اید؟

  یکی از دغدغه‌های مهم ما این است که طرح نیازسنجی و رصد دانش معرفت‌‌شناسی را به سرانجام برسانیم. کارهای مقدماتی آن را انجام داده‌ایم و طبیعتاً اجرای آن به دوره بعد هیئت‌مدیره می‌رسد. در طرح نیازسنجی، انجمن معرفت‌‌شناسی موظف است، فضای کلی دانش در دنیا را بسنجد که ما در دنیا چند دانشگاه و دانشکده داریم که در این حوزه کار می‌کنند و مقالات و آثارشان در چه سطحی است و در چه موضوعاتی بیشتر کار می‌کنند؛ سپس بر اساس نگاه دیدبانی که داریم، بررسی کنیم که در چند سال آتی، به چه مباحث معرفت‌‌شناسی نیاز داریم. این کار صرفاً مکانیکی نیست که با مراجعه به هوش مصنوعی و موتورهای جست‌وجوگر به نتایجی برسیم؛ بلکه نخبگان این عرصه باید تحلیل کنند و شاید با ده‌ها استاد مصاحبه کنیم تا بر اساس این داده‌ها، نیاز کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت‌مان در معرفت‌‌شناسی را بدانیم. بعد از بررسی این نیازها، می‌توانیم وضعیت پرورش نیرو را بررسی کنیم و پژوهش‌ها را جهت دهیم و بر اساس آن، نشست داشته باشیم.این نقشه راهی برای فضای معرفت‌‌شناسی در کل حوزه‌های علمیه است که این ضروری‌ترین کاری است که بسیار دشوار و دقیق است و بیشتر بحث‌ها تحقیق و رصد آینده است.
یکی دیگر از کارهایی که دنبال می‌کنیم، این است که نشریه پژوهشی اختصاصی معرفت‌‌شناسی را راه بیندازیم. کارهای مقدماتی انجام و هیئت تحریریه معرفی شده است و در فرایند اخذ مجوز هستیم. حوزه علمیه هیچ نشریه تخصصی در بحث معرفت‌‌شناسی ندارد؛ البته چند نشریه پژوهشی در رشته فلسفه داریم؛ ولی این جای مباحث معرفت‌‌شناسی را پر نمی‌کند. اگر این اتفاق بیفتد، یک پاتوق و محفل خوبی است که افراد، آراء و اندیشه‌های خود را مطرح کنند و توسط دغدغه‌مندان به این عرصه نقد شوند.
کار دیگر در افق آینده انجمن معرفت‌‌شناسی این است که بر اساس نگاه دیده‌بانی، اقتضا دارد که آینده تفکر به‌ویژه در حوزه فلسفه و معرفت‌‌شناسی را رصد کنیم. یکی از جاهایی که به نظرمان خیلی مهم است، مسئله هوش مصنوعی و علوم شناختی است. دنبال این هستیم که موضوع ارتباط معرفت‌شناختی و علوم شناختی را مورد توجه قرار دهیم؛ البته جلساتی پیرامون این موضوع برگزار شده؛ ولی کافی نیست.
در بحث‌های گفتمان‌‌سازی احساس کردیم که ما به فعالیت‌های هم‌افزایی احتیاج داریم. مؤسسات متعددی که در حوزه فعالیت می‌کنند، به‌ویژه در عرصه فلسفه و به‌صورت خاص معرفت‌‌شناسی، معمولاً جدا بود. کاری که شروع کردیم و به نتیجه رسیدیم و در آینده گسترده‌تر خواهیم کرد، ارتباط واقعی بین مؤسسات علوم عقلی است. البته این کار به تفاهم‌نامه‌ها محدود نمی‌شود؛ بلکه ما به دنبال همکاری واقعی با مؤسسه فلسفه و حکمت ایران، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجمع عالی حکمت و... هستیم. وقتی این اتفاقات بیفتد، هم‌افزایی هم واقعی‌تر می‌شود.
در این ارتباطات مشترک افراد متوجه می‌شوند که پژوهشگاه یا مؤسسه در یک موضوع جلوتر است و نیاز نیست در آن موضوع کار کنند. این ارتباطات بحمدالله شروع شده و امید است، در آینده تبدیل به یک جبهه شود تا بر اساس آن، کارها تقویت گردد و فشارها از یک جهت برداشته می‌شود.

□ در پایان اگر صحبتی دارید، بفرمایید.

  لازم است تأکید کنم که به‌برکت انقلاب اسلامی و زحماتی که علامه طباطبایی(ره) و شاگردانشان کشیدند، اتفاقات خوبی در حوزه نسبت به معرفت‌‌شناسی می‌افتد که هرچقدر بخواهیم علوم را به سمت تمدن‌‌سازی و نظام‌‌سازی ببریم، احتیاجمان به معرفت‌‌شناسی بیشتر می‌شود. حوزه زمانی می‌تواند، حرف از ‌گفت‌و‌گو با جهان بزند که معرفت‌‌شناسی و فلسفه قوی‌ای داشته باشد.زبان مشترک دنیا، بحث‌های عقلی و پایه بحث‌های عقلی، بحث‌های معرفت‌‌شناسی است. فلسفه غرب هویتش معرفت‌‌شناسی است و این فلسفه غربی است که در نظام اقتصادی، سیاسی و هنری آن اثرگذار است. اگر می‌خواهیم، مواجهه فعالی در این عرصه داشته باشیم، تا زمانی که این ابزارها را پیدا نکنیم، گفت‌وگوهای ما، گفت‌وگوهای مؤثری نخواهد بود. امید است با همت دلسوزان و مسئولان حوزه علمیه، نگاه معرفت‌‌شناسی در حوزه تقویت شود و به‌لحاظ داخلی نیز، مشکلات‌مان برطرف می‌شود؛ امروزه افراط و تفریط‌هایی که در عرصه‌های مختلف می‌شود، به علت روش‌‌های فکری اشتباه است.