□ بفرمایید که وظیفه اصلی مدیریت مطالعات و برنامه‌ریزی پژوهشی چیست؟ 

  وظیفه اصلی مدیریت مطالعات و برنامه‌ریزی پژوهشی، سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و ارزیابی مستمر نظام پژوهش و علمی‌سازی ‌جریان پژوهش در حوزه‌های علمیه است. در واقع بخش مهمی از فعالیت این مدیریت، سیاست‌گذاری و جهت‌دهی به عرصه پژوهش و تولید خصوصاً در حوزه علوم انسانی- اسلامی است. ما بر اساس این دو وظیفه اصلی که برعهده داریم، فعالیت‌های متنوعی در معاونت پژوهش را انجام داده‌ایم یا در دست اقدام داریم.

□ اگر ممکن است، به برخی از مهمترین آنها اشاره‌ای کنید.

 یکی از چالش‌زاترین مباحث در حوزه مدیریت و برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری درباره نوع و ماهیت پژوهش‌ است. پرسش اصلی این است که درباره چه چیزی باید پژوهش شود و کدام موضوعات یا عنوان‌ برای پژوهش ارزشمندتر است؟ نیازسنجی دانشی و تعیین اولویت‌های پژوهشی با هدف تکمیل نظام موضوعات و شناسایی نیازها و اولویت‌های پژوهشی در دانش‌های اسلامی و حوزوی و هدایت پژوهشگران حقیقی و حقوقی اسلامی، به سمت این نیازها از مهمترین اموری است که عهده‌دار آن هستیم؛ یعنی در یک کلمه، نیازسنجی و تعیین اولویت‌های دانش‌های اسلامی که در این مدیریت طراحی شده و در حال انجام است. ما تاکنون ۱۰ مجموعه از این نیازسنجی‌ها را منتشر کرده‌ایم. از سال ۱۳۹۹ نیازسنجی برای ۹ دانش دیگر هم آغاز شده که تعیین اولویت‌های پژوهشی ۲ دانش تا پایان امسال ان‌شاء‌الله منتشر خواهد شد و بقیه آنها را امید داریم تا پایان سال بعد نهایی کنیم و به انتشار برسانیم.
برای امسال نیز، دو نیازسنجی دیگر در نظر گرفته شده است که در دست اقدام است و پژوهشگران محترم حوزوی اعم از اساتید و طلاب، می‌توانند نیازسنجی‌های منتشرشده را در پایگاه اطلاع‌رسانی نیازها و اولویت‌های پژوهشی در سامانه پیشخوان ملاحظه کنند و بسته به تمایل و علاقه‌های علمی خودشان، هر موضوعی را که خواستند، انتخاب کنند و به پژوهش بپردازند.

□ آیا برای استان‌ها هم طرح یا برنامه‌ای در نظر دارید؟

  بله. ما برای استان‌ها یک طرح جامع در نظر گرفته‌ایم با عنوان طرح جامع نیازسنجی و تعیین اولویت‌های پژوهشی استان‌ها، با این توضیح که مناطق و استان‌های مختلف کشور با مسائل خاصی مواجهند که نیازمند پژوهش‌های دینی است و نیازسنجی‌های دانشی پاسخ‌گوی آن نیازها نیست؛ بنابراین ما به‌منظور سیاست‌گذاری و هدایت پژوهش‌های دینی در استان‌ها به سمت نیازهای واقعی هر استان، طرح نیازسنجی و تعیین اولویت‌های پژوهشی هر استان را تهیه کرده‌ایم که فعلاً تا این لحظه که خدمت شما هستم، در ۱۶ استان شروع شده و ان‌شاءالله تا پایان سال بعد، نتیجه آن در همه استان‌ها منتشر خواهد شد. طرح دیگری که برای استان‌ها داریم، طرح جامع تدوین جغرافیای دینی- فرهنگی استان‌هاست. مستحضر هستید که هر منطقه جغرافیایی، دارای شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و دارای معتقدات دینی- مذهبی، ارزش‌های اجتماعی و دارای باورها و آداب و رسوم مختلف هست. اگر دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط آشنایی کاملی نسبت به این ویژگی‌ها و مختصات فرهنگی-دینی منطقه نداشته باشند، در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری برای گسترش یا اصلاح فرهنگ دینی آن منطقه دچار مشکل می‌شوند و یقیناً در اموری مثل بودجه‌بندی‌های دینی - فرهنگی و تعامل با افراد منطقه و... ، نیازمند به شناخت کافی از ظرفیت‌ها و کمبودها و محرومیت‌های منطقه هستند و باید بسترهای لازم برای ارتقای فرهنگی آن منطقه را بشناسند. حالا این شناخت دستگاه‌های متصدی امر دین و فرهنگ از جغرافیای دینی - فرهنگی هر منطقه جغرافیایی، علاوه‌ بر هدفمندی در برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و دینی، زمینه‌ساز شناخت نقاط قوت و ضعف منطقه و توجه به محرومیت‌ها و کاستی‌های آن هم خواهد شد.
بر همین اساس، ما در این مدیریت، طرح جامع‌ ترسیم جغرافیای دینی فرهنگی استان‌ها را با ظرفیت معاونت‌های پژوهشی در استان‌ها پی می‌گیریم.

□ چه طرحی برای آینده پژوهش در حوزه‌های علمیه دارید؟

  بسیار سؤال هوشمندانه‌ای است. به نظر من بهترین طراحی و برنامه‌ریزی، برنامه‌ریزی‌ای است که بر پایه آینده‌پژوهی برای رسیدن به یک نقشه جامع برای تعین یک مسیر در آینده باشد. بسیاری از طرح‌ها و برنامه‌ها، حال‌نگر و دور از جامع‌نگری و آینده‌نگری است. پژوهش یک حرکت نو به نو، فزاینده و رو به رشد و توسعه است. اگر ما برای فردا، طرحی نداشته باشیم و با سرعت تغییرات علمی و پیشرفت‌های آن، همگام نباشیم، ‌یقیناً در آینده نزدیک دچار رکود و رخوت خواهیم شد. به‌همین منظور تنظیم نقشه جامع علمی حوزه، ‌در دستور کار معاونت پژوهش قرار دارد که با نگاه موشکافانه و دقیق معاون محترم پژوهش حوزه‌های علمیه و هم‌افزایی و هم‌فکری اساتید و فضلای معزز حوزه در این مدیریت در حال تنظیم و نهایی شدن است. باید اذعان کنیم که ‌ترسیمی کامل از چگونگی جهت‌بخشی به تلاش‌های متنوع و متکثر در وضعیت موجود در راستای فعال‌سازی ظرفیت‌های‌تراث اسلامی و پاسخ‌گویی فعال به نیازهای جامعه بشری در راستای دستیابی به تمدن نوین اسلامی و زمینه‌سازی حکومت عدل مهدوی است که این امر، جز با هم‌افزایی و هم‌اندیشی اساتید معظم و فضلای حوزه علمیه دست‌یافتنی نیست.
معاونت پژوهش در این طرح، به‌دنبال تعیین جهت حرکت علمی و پژوهشی حوزه‌های علمیه و مراکز تولید علوم اسلامی، در راستای پاسخ‌گویی به نیازها و مسائل جامعه است. بنابراین راهی جز تنظیم یک سند جامع چشم‌انداز برای آینده علمی حوزه‌ها وجود ندارد. تاکنون ویرایش نخست این طرح نهایی شده و برای فضلا و تصمیم‌سازان حوزوی ارسال شده و باز هم، در پی هم‌اندیشی بیشتر هستیم.
در راستای پاسخ به سؤال جناب‌عالی، خدمتتان عرض می‌کنم، خدمت دیگری که در راستای گفتمان‌سازی ‌برای آینده علمی حوزهای علمیه داریم، دست‌یابی به الگویی مناسب و مطلوب از نظام اندیشه اسلامی است که بهترین راه‌ برای رسیدن به آن، مراجعه به آثار اسلام‌شناسان و طراحان اصیل نظام اسلامی است که عمر پربرکت خود و مجاهدت‌های علمی خود در مسیر تدقیق در علوم اسلامی قرار داده‌اند و امروز ما هرچه داریم، ثمره‌ مجاهدت علمی ایشان برای رسیدن به نظام اندیشه اسلامی است که با روش اجتهادی خود، آن را کشف و تبیین کرده‌اند و امروز آن را برای ما به یادگار گذاشته‌اند؛ اما این مسیر، همیشه فراراه حوزه‌های علمیه باز است و اندیشمندان حوزوی معاصر هم، با مبانی محکم و بهره‌گیری از روش‌های مختلف و متناسب با اوضاع فکری و فرهنگی جامعه اسلامی، نظامی منسجم از مفاهیم و گزاره‌های اسلامی را ارائه داده‌اند که در عرصه این اندیشه‌های نظام‌‌یافته، دیدگاه‌های امامین انقلاب اسلامی، از رفعت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار هست.
حالا با این نگاه، کتاب «درآمدی بر نظام اندیشه‌ اسلامی» بر اساس اندیشه‌های امامین انقلاب اسلامی، تدوین شده و برای عموم طلاب حوزه‌های علمیه و از جمله، شرکت‌کنندگان در دوره‌های آموزشی و‌ تربیتی «نظام جامع اندیشه‌ اسلامی» نگارش پیدا کرده و با همکاری معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه منتشر شده است.

□ از بین این طرح‌ها و برنامه‌هایی که در دست اقدام دارید، کدام یک را مثمر می‌دانید؟

  همه طرح‌ها و برنامه‌های این مدیریت در سطح خود، مفید و به‌تعبیر جناب‌عالی مثمر هست ان‌شاءالله؛ هر چند برای دسترسی کامل به برخی از آنها، زمان لازم هست. ما به‌دنبال حفظ بلکه احیای سنت‌های پژوهشی حوزه هستیم و این سنت‌ها برای ما جز‌ء ‌تراث فرهنگی محسوب می‌شود و قرن‌ها عقبه تاریخی دارد. ما به‌دنبال حفظ و صیانت از این سنت‌های ارزشمند، افتخارآمیز و بی‌بدیل هستیم که به‌نحوی مایه مباهات حوزه‌های علمیه حتی در جامعه علمی جهانی است و امروز حتی در دانشگاه‌های اروپا هم، این سنت‌ها مورد بررسی قرار گرفته و موفقیت ‌این الگوهای آموزشی و پژوهشی اصیل حوزوی، مورد تحسین آنها قرار گرفته است. ما بیش از ۲۰ سنت اصیل پژوهشی را در تاریخ حوزه‌های علمیه اعم از تقریر نویسی، تحریر نویسی، امالی نویسی، حاشیه نویسی، تقریظ نویسی، ردیه نویسی و... بازشناسی کرده‌ایم که در این مجال اندک، جا برای توضیح آن نیست و یقیناً این سنت‌ها برای مخاطبان، نام‌هایی آشناست؛ اما شیوه‌های جدید را هم فروگذار نکرده‌ایم و یکی از مهمترین این شیوه‌ها نظام «آموزش پژوهش‌محور» است؛ اگرچه در سوابق حوزه‌های علمیه خصوصاً در مکتب حوزه سامرا نیز سوابق روشنی دارد.
ایجاد روحیه خلاق در طلبه‌ها و ‌تربیت یک نسل پژوهشگر، از مهم‌ترین اهداف‌ نظام تعلیم‌وتربیت حوزه است. رسیدن به این مهم، نیازمند یک بستر مناسب است که در آن، استاد انگیزه کافی برای هدایت روند تحصیلی طلبه به‌سوی فعالیت‌های پژوهشی دارد و جریان آموزش را در مدار پایین‌ترین سطح آموزشی، یعنی سطح دانش و محفوظات صرف، قرار نمی‌دهد؛ چون یکی از آسیب‌های بارز مراکز علمی که دامن حوزه‌های علمیه را هم تا حدودی فرا گرفته، تأکید آموزش حافظه‌محور و صرفاً انتقال داده‌های علمی از استاد به شاگرد است. نتیجه این کار، انتزاعی شدن آموزش می‌شود. در واقع بدون این‌که کاربردها و کارکردهای آموزش علوم نهادینه شود، صرفاً داده‌هایی توسط استاد به دانش‌پذیر خود منتقل می‌شود. بر همین اساس، معاونت پژوهش طرح آموزش پژوهش‌محور را جزئی از برنامه‌های تحولی خود قرار داده که از مصوبات شورای عالی حوزه نیز هست و ما با تمام قوا آن را دنبال می‌کنیم.

□ دیگر برنامه‌های مطالعاتی و برنامه‌ریزی این مدیریت چیست؟

  از جمله فعالیت‌های دیرپای این مدیریت، تولید و انتشار مجله «پژوهش و حوزه» هست که به‌طور حتم با نام آن آشنا هستید و چندین و چند سال است که از انتشار نخستین شماره آن می‌گذرد. موضوع این دو فصلنامه، پژوهش‌پژوهی و علم‌پژوهی در علوم انسانی - اسلامی است که با هدف گفتمان‌سازی و مدیریت پژوهش و تولید علم در علوم اسلامی و انسانی، تولید می‌شود. تا کنون ۴۱ شماره از این نشریه با بیش از ۲۲۰ مقاله علمی منتشر شده است. یکی دیگر از برنامه‌های ما، ارائه‌ الگوی سیر مطالعاتی علوم انسانی- اسلامی است که این پروژه به‌دنبال طراحی اصول، سیاست‌ها و چهارچوبی برای ارائه برنامه سیر مطالعاتی در دانش‌های مختلف انسانی - اسلامی برای آشنایی طلاب با علوم به‌صورت خودخوان است. این طرح را ما با همکاری و حمایت دبیرخانه حمایت از پژوهش‌های حوزوی در بیش از ۲۰ دانش شروع کرده‌ایم که تا پایان سال آتی، به‌یاری خداوند سیر مطالعاتی تمامی دانش‌ها توسط اساتید و فرهیختگان هر رشته، در سطوح مختلف مطالعاتی منتشر خواهد شد ان‌شاءالله.
برگزاری جشنواره‌ها و فراخوان‌ها هم، در دستور کار ما قرار دارد. این مدیریت با هدف تقویت نشاط علمی و گسترش روحیه تحقیق و پژوهش بین طلاب و پژوهشگران در همه سطوح و همچنین ‌ترغیب به تحقیقات تخصصی در قالب کتاب، پایان‌نامه و مقالات علمی، اقدام به راه‌اندازی سه فراخوان و جشنواره کرده است: فرخوان «ایده‌پردازی در ارتقای انگیزش پژوهشی طلاب»، فراخوان «ایده آموزش پژوهش‌محور» و جشنواره «آثار پژوهشی کارمندان مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه»، از جمله فعالیت‌های ماست و ما در این سه جشنواره، حتی برای کارکنان مرکز مدیریت هم، سهمی قائل هستیم و معتقدیم که کارکنان مرکز مدیریت در صف و ستاد هم، باید برای پژوهش تشویق شوند.