اخلاق در لغت عربی جمع (خُلْق) به‌معنای منش، عادت، سجیه، طبع، خوی، ملکات یا صفات نفسانی پایدار، اعم از نیک و بد است و همه فضائل و رذائل را شامل می‌شود.۱ گاهی نیز واژه اخلاق به‌مثابه وصفی برای افعال نیکو به‌کار می‌رود؛ نه اوصاف و ملکات نفسانی.
هدف اصلی اخلاق، پرورش فضائل و پیراستن از رذائل در سطح زندگی فردی و اجتماعی، سعادت و تعالی انسان در دنیا و آخرت است.‌2 بدون شک انسجام و آرامش اجتماعی، پای‌بندی به تعهدات و پیمان‌ها، حس تعاون و همدردی، نوع‌دوستی و احساس مسئولیت نسبت به دیگران، مهرورزی و مهربانی به یکدیگر، حسن اعتماد متقابل، دوری از خودخواهی، طغیان‌گری، قانون‌شکنی، ایثار و از خودگذشتگی و امور دیگری از این قبیل، از ضروریات یک جامعه سالم‌اند و بدون آنها زیست اجتماعی انسان با مخاطرات بسیاری روبه‌رو خواهد شد. این امور یا خود از قضایای اخلاقی‌اند و یا تحقق آنها وابستگی زیادی به رشد فضائل و تربیت اخلاقی انسان‌ها دارد.
از طرف دیگر اخلاق و دین رابطه تنگاتنگی با هم دارند و اخلاق در دین از چنان اهمیتی برخوردار است که قرآن مجید، تزکیه نفوس را یکی از اهداف مهم رسالت پیامبران برشمرده‌۳ و از پیامبر اسلام(ص) نیز نقل شده است: «انّما بُعِثتُ لاتمِّمَ مَکارمَ الاخلاق؛ همانا برانگیخته شدم تا کرامت‌های اخلاقی را به سرحد کمال برسانم».‌۴
یکی از مسائل مطرح در باب رابطه دین و اخلاق این است که آیا می‌توان و بهتر نیست که اخلاق غیردینی و سکولار را جایگزین اخلاق دینی کرد؟ مراد از اخلاق سکولار این است که (۱) مبدأ و منشأ تعیین ارزش‌ها و صدور احکام اخلاقی، هیچ موجود فرابشری مانند خدا نبوده و انسان خود تعیین‌کننده و عامل ارزش‌گذاری اخلاقی باشد. (۲) در جریان ارزش‌گذاری و عمل اخلاقی، اهداف و غایات فرابشری و فرا این‌جهانی مانند جلب رضای خدا، سعادت فرجامین و… لحاظ نشود.‌5
اکنون به‌اختصار می‌توان گفت که اخلاق دینی امتیازات و اخلاق سکولار نارسایی‌هایی دارد که جای‌گزینی دومی به‌جای اولی را کاملاً ناروا و مخل به اخلاق و ناکارآمد می‌سازد. شماری از این امور عبارت است از:
۱. اخلاق سکولار فاقد زیرساخت‌های نظری و پشتوانه‌های معرفتی لازم بوده و در مقابل، اخلاق دینی از بنیادهای معرفتی قویم و استواری برخوردار است.
2.  فقدان بنیان‌های نظری موجب کاهش قدرت تحریکی و انگیزشی ارزش‌های عالیه اخلاقی در نگرش سکولار و سستی و آسیب‌پذیری شدید آن شده است. در مقابل، اخلاق دینی دارای پشتوانه‌های نیرومند انگیزشی و تحریکی و دارای صلابت و استواری بسیار بالایی است.
۳. ضعف نمونه‌ها، چهره‌های برجسته و الگوهای اقتداپذیر در اخلاق سکولار در نسبت با الگوهای دینی مانند پیامبران و پیشوایان دینی که برجسته‌ترین آموزگاران عملی و تجسم عینی اخلاق بوده‌اند، از جمله نقاط ضعف اخلاق سکولار است. برای مثال شیوه رفتاری پیامبر اسلام(ص) به‌لحاظ اخلاقی چنان است که قرآن می‌فرماید: [وَ إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمْ]؛‌۶ به‌راستی تو دارای اخلاقی عظیم و تحسین‌برانگیز هستی! در رابطه با دلسوزی و مهربانی انتهاناپذیر حضرتش می‌فرماید: [لَقَدْ جَائَکمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسَکمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَئُوفٌ رَحِیمْ]؛‌۷ به‌یقین برای شما پیامبری از خودتان آمد که در رنج افتادن شما برای او دشوار است. به‌جِدّ خواستار هدایت شماست و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان می‌باشد. حضرتش در تمام عمر شریف خود، هرگز به کسی دشنام نگفت، سخن بیهوده بر زبان نیاورد، آه دردمندان را می‌شنید، به فریاد اعتراض‌گران گوش فرا می‌داد و هر اعتراضی را به نیکی پاسخ می‌فرمود، سخن کسی را قطع نمی‌کرد، فکر آزاد را سرکوب نمی‌کرد؛ اما خطای در اندیشه و کردار را با منطق استوار و بیانی شیرین و دل‌نشین روشن می‌ساخت. بر روی زخم‌های دل‌شکستگان مرهم می‌نهاد. رقیق‌القلب بود و از رنج دیگران آزرده‌خاطر می‌گشت و با دشمنان خویش نیز، با سعه‌صدر و عطوفت برخورد می‌نمود.‌۸
4. اخلاق سکولار اخلاقی حداقلی است و عمده‌ترین هدف آن، بازداری از ظلم و تعدی به حقوق دیگران است و در همین حوزه هم چندان قوی و جامع نبوده و نارسایی‌های بسیاری دارد. در مقابل، آموزه‌های اخلاقی دینی، از جامعیت و گستره وسیعی برخوردار بوده و شامل همه روابط چهارگانه آدمی، یعنی رابطه با خدا، خود، هم‌نوعان و دیگر جهانیان می‌شود.
۵. از ویژگی‌های مهم ارزش‌های دینی این است که می‌تواند همه فعالیت‌های ریز و درشت آدمی، حتی امور مادی و شخصی را تحت پوشش درآورد. در نگاه دینی همه فعالیت‌های مثبت و مفید انسان؛ مانند کار و تلاش اقتصادی و رفع نیازهای دنیایی خود، خانواده و دیگران، می‌تواند رنگ و وجهه خدایی پیدا کرده و به عالی‌ترین مراتب اخلاقی و معنوی ارتقا یابد. چه زیبا در روایت از امام صادق (ع) آمده است: «الْکَادُّ عَلَی عِیَالِهِ‏ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسی که برای تأمین زندگی خانواده‏ خود زحمت می‌کشد، مانند مجاهد در راه خداست!» ۹
از امام کاظم(ع) نیز نقل شده است: «مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ‏ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ‏ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ کسی که از راه حلال طلب روزی کند تا به مصرف خود و نان‌خوران خود برساند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند.»۱۰ بر این اساس در نظام ارزشی دینی تقسیم افعال به طبیعی و اخلاقی،‌۱۱  تقسیمی اصیل نیست و هیچ فعل مثبتی از قافله اخلاقی و معنوی بودن عقب نمانده و با افزودن حسن فاعلی ارزش خدایی و آسمانی شدن دارد. این کجا و مبانی ارزش‌شناختی سکولار کجا که فعل اصالتاً خدایی را هم زمینی کرده و از ارزش و بهای آن به‌شدت می‌کاهد.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
..............................................
    پی‌نوشت‌ها 

۱. بنگرید: ابن‌منظور، لسان‌العرب، ج ۱۰، ص ۸7 - ۸6، ذیل ماده «خلق»؛
 ۲. بنگرید: نراقی، جامع‌السعادات، ج ‏۱، ص 37-41؛
 ۳. آل‌عمران، ۱۶۴؛
 ۴. حسن‌بن فضل‏ طبرسی، مکارم‌الأخلاق، ص ۸، ‏قم، ‏شریف رضی، ‏ چاپ چهارم‏، ۱۴۱۲ ق / ۱۳۷۰ ش‏؛
 ۵. در این زمینه تفاوت‌های دیگری نیز قبل طرح است، جهت آگاهی بیشتر بنگرید: محمد سربخشی، اخلاق سکولار، مفاهیم، مبانی، ادله نقدها، ص 65- 50، قم مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۸؛
 ۶. قلم، ۴؛
 ۷. توبه، ۱۲۸؛
 ۸. بنگرید: صبحی محمصانی، القانون والعلاقات الدولیه فی‌الاسلام، ص ۱۷۷، بیروت؛ دارالعلم، ۱۳۹۲؛
 ۹. کلینی، کافی، ج ‏۵، ص ۸۸، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛
 ۱۰. همان، ص ۹۳، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛