پیکر مطهر این عالم پارسا پس‌از اقامه نماز توسط امام خامنه‌ای در تهران در شامگاه چهارم مهر، 5‌مهر در میدان هفده شهریور آمل تشییع و در زادگاهش روستای «ایرا» از توابع بخش لاریجان به خاک سپرده شد. هیأتی به نمایندگی از شورای‌عالی حوزه‌های علمیه و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه کشور در مراسم تشییع ایشان حضور داشتند.به مناسبت ارتحال این عالم ربانی، هفت روز عزای عمومی در مازندران اعلام شد.امام خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیات عظام نوری همدانی، سبحانی، جوادی‌آملی ، مظاهری، آیات علوی گرگانی، اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه کشور، سعیدی تولیت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س)،  حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور مدیر حوزه‌های علمیه خواهران، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، رؤسای قوای سه‌گانه، مجلس خبرگان، مجمع تشخیص مصلحت نطام و شخصیت‌های حوزوی، سیاسی، علمی، کشوری و لشگری با صدور پیام‌هایی ارتحال این عالم پارسا را تسلیت گفتند.

 

  امام خامنه‌ای
با تأسف خبر درگذشت عالم ربانی و سالک توحیدی، آیت‌الله آقای حسن‌زاده آملی(ره) را دریافت کردم. این روحانی دانشمند و ذوفنون از جمله چهره‌های نادر و فاخری بود که نمونه‌های معدودی از آنان در هر دوره، چشم و دل آشنایان را می‌نوازد و توأماً دانش و معرفت و عقل و دل آنان را بهره‌مند می‌سازد. نوشته‌ها و منشئات این بزرگوار منبع پرفیضی برای دوستداران معارف و لطائف بوده و خواهد بود ان‌شاءالله. اینجانب به همه دوستان و شاگردان و ارادتمندان ایشان به‌ویژه به مردم مؤمن و انقلابی آمل و جوانان مشتاقی که مجذوب مواضع انقلابی و خلقیات والای انسانی آن‌مرحوم بودند، تسلیت عرض می‌کنم و رحمت و مغفرت و علو درجات ایشان را از خداوند متعال مسألت می‌نمایم.

 

  آیت‌الله‌العظمی نوری همدانی
رحلت حکیم متأله و عالم فرزانه حضرت آیت‌الله‌العظمی علامه حسن‌زاده آملی(ره) موجب تأثر و تأسف فراوان گردید. جامع بودن در علوم عقلی و نقلی، تربیت و پرورش شاگردان برجسته و برخوردداری از فرهنگ انقلابی در سطح بسیار بالا، از ویژگی‌های ممتاز ایشان بود که تألیفات متعددی در حوزه‌های مختلف علوم در جهت ترویج و تبیین معارف اسلامی و نشر تعالیم اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) از خود به یادگار گذاشتند که حقاً در جامعیت و ذوفنون بودن کم‌نظیر بودند.
فقدان آن عالم وارسته علم و عمل و تقوا را به حوزه‌های علمیه، جامعه علمی، شاگردان و علاقه‌مندان و فرزندان معظم‌له و خاندان مکرم ایشان تسلیت عرض نموده، از خداوند قادر متعال غفران و رحمت واسعه الهی را برای آن مرحوم مسئلت می‌نمایم.

 

  آیت‌الله‌العظمی سبحانی
درگذشت عالم بزرگوار حضرت حسن‌زاده آملی(قد) مایه تأسف و تأثر گردید، فقید سعید سالیان متمادی در حوزه علمیه قم به تألیف و تدریس پرداخته و آثار ارزشمندی را از خود به یادگار گذاشته است.
ایشان از شخصیت‌های علمی حوزه بود که علاوه بر فقه و اصول و فلسفه و در علوم دیگر، تبحّر کافی داشت و در صفای نفس و سلوک کم‌نظیر بود. درگذشت این عالم خسارت عظیم و جبران‌ناپذیری بر حوزه علمیه و جامعه علمی است.
اینجانب مراتب تسلیت خود را به علمای اعلام و حوزه‌های علمیه و بازماندگان آن مرحوم و مردم عزیز مازندران، عرضه می‌دارم و از خداوند متعال برای فقید سعید علو درجه و بازماندگان صبر جمیل خواهانم.

 

  آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی
ارتحال غمبار و اسفبار عالم ربانی، حکیم متأله، جامع معقول و منقول، صاحب مآثر سنگین و آثار گران‌قدر، حضرت آیت‌الله حسن‌زاده آملی را به محضر مبارک حضرت بقیةالله «ارواح من سواه فداه» و جامعه روحانیت و حوزه‌های علمیه و همه شاگردان و دست‌پروردگان آن حکیم راحل و عموم مردم بزرگ و بزرگوار آمل و بیت شریف ایشان تسلیت عرض می‌کنم.
حکیم و عارف کم‌نظیر، حضرت آیت‌الله حسن‌زاده آملی جامع عقل نظر و عقل عمل بود؛ هم در مسائل علمی از چهار راه استفاده کرد، هم در مسائل عملی از چهار راه بهره برد؛ راه‌هایی که انسان می‌تواند از آن راه‌ها به فیض علمی برسد، چهارتاست و راه‌های عملی که می‌تواند از آن راه‌های عملی به فوز الهی بار یابد، چهارتاست.
خدای سبحان از دو راه به بنده‌اش فیض علمی و فوز عملی می‌رساند: یکی به‌وسیله رهبران الهی و یکی بلاواسطه؛ هم به‌واسطه رهبران الهی کتاب و حکمت را تعلیم می‌کند و هم بر اساس «هو معکم أین ما کنتم»، «نحن أقرب إلیه من حبل الورید» و مانند آن، بلاواسطه فیض علمی را القا می‌کند؛ اگر کسی بخواهد، با خدا راز و نیاز کند و ارتباطی برقرار کند، آن نیز دو راه دارد : یا با توسل به انبیا و اولیا و رهبران الهی است یا بلاواسطه است؛ انسان می‌تواند بدون واسطه بگوید: یاالله! با واسطه هم می‌تواند بگوید: یا‌الله! اگر کسی خواست با خدا رابطه برقرار کند، چه فیض علمی و چه فوز عملی، دو راه دارد: یکی مع‌الواسطه، یکی بی‌واسطه و اگر کسی خواست، فیضی از خدا و فوزی از خدا، علماً و عملاً به او برسد، آن هم دو راه دارد؛ گاهی بلاواسطه فیض الهی می‌رسد و گاهی مع‌الواسطه. این بلاواسطه، در علوم عقلی اثباتش آسان نیست؛ ولی در عرفان کاملا محقق است و حکیم و عارف گران‌سنگی مثل آیت‌الله حسن‌زاده آملی، هم راه عقل را و هم راه شهود را به‌خوبی پیمود و توانست، از این چهار راه، هم حرف خودش را به خدا برساند، هم فیض و فوز خدا را دریافت کند.
زندگی سراسر فخر این حکیم الهی در آن اربعین‌گیری‌های او، در آن روزه‌های متصل و مرتبط ماه رجب و شعبان و رمضان او، در آن سحرخیزی‌های ممتد او، در آن ناله‌ها و گریه‌های او که گفت: «تا جان به لب نرسید، جام به لب نرسید»، گذشت. از این کارها زیاد داشت، از این ناله‌ها زیاد داشت، از این گریه‌ها زیاد داشت، از این شب‌زنده‌داری‌ها زیاد داشت، از این تعلیم و تربیت‌های خالصانه زیاد داشت؛ شاگردانی تربیت کرد که هم‌اکنون به فیض الهی از اساتید سرآمد حوزه‌ها هستند و موفق‌اند و کتاب‌های گران‌سنگی چه کتاب‌های درسی، چه کتاب‌های مرجعی یا تألیف کرد یا تصنیف کرد یا تحقیق کرد و آثار گذشتگان را احیا کرد. هم در عرفان، هم در فلسفه، هم در نجوم، هم در ریاضیات، هم در تفسیر، هم در حدیث، انسان جامعی شد که توانست، انسا‌ن‌هایی تربیت کند، توانست آثاری به یادگار بگذارد، شاگردانی تربیت کند و دوستانی را بپروراند که از محضر او فیض و از مکتب او فوز، از بنان او فیض و از بیان او فوز دریافت کنند؛ لذا ارتحال آن بزرگوار بسیار غمبار است. امیدوارم ذات اقدس الهی به‌عنوان عطیه‌ای الهی، این سانحه و این سوگ سنگین را بر همگان آسان کند که بتوانند تحمل کنند و این بار سنگین را بکشند! روح پرفتوح آن حکیم الهی، آن منجم، آن ریاضیدان، آن عارف، آن فقیه، آن مفسر و آن محدث را با انبیای الهی محشور کند و صبر جمیل به عموم بازماندگان، شاگردان و کسانی که از کتاب‌های او فیضی بردند و می‌برند و از محضر و مکتب‌شان استفاده کرده‌اند؛ خصوصا مردم بزرگ و بزرگوار آمل که متأسفانه وضع حالم مساعد نیست که در مراسم تشییع و در مراسم بزرگداشت این حکیم در کنار آنها شرکت کنم، عنایت فرماید. به طایفه محترم ایشان به دوستان ایشان به شاگردان ایشان و به بیت شریف ایشان تسلیت عرض می‌کنم و علو منزلت آن حکیم راحل را از خدا مسئلت می‌کنم و صبر جمیل و اجر جزیل عموم بازماندگان را از ذات اقدس الهی مسئلت می‌کنم؛ امیدواریم خدای سبحان حشرشان را با انبیا و اولیا قرار بدهد و دل‌های داغدیده‌ها را تسلی بخشد.

 

  آیت‌الله‌العظمی مظاهری
ضایعه رحلت حکیم متأله و عالم جلیل‌القدر حضرت آیت‌الله آقای حاج شیخ حسن حسن‌زاده آملی(قد) موجب تأسف و تأثر گردید. این شخصیت پارسا و فرزانه، یکی از مفاخر دوران و از جمله اساتید عالی‌قدر حوزه علمیه قم بودند که سالیان متمادی، جمع کثیری از فضلا و روحانیون از محضر علمی، معرفتی، فلسفی و عرفانی ایشان بهره‌های فراوان گرفته و از این‌جهت، نقش برجسته این حکیم وارسته و متخلق در عرصه تعلیم و تربیت و اخلاق و ادب، فراموش‌ناشدنی است. چنان‌که تألیفات و تصنیفات پرشمار این عالم ذوفنون نیز، از جمله آثار ماندگار در حوزه‌های علمیه است.
خداوند تعالی روح مطهر این عالم ربانی را در جوار رحمت واسعه خود، با اولیای طاهرین و سید و سالار شهیدان (ع) محشور فرماید. به خاندان مکرم و فرزندان محترم ایشان و همه شاگردان و ارادتمندان این عالم عامل تسلیت عرض می‌کنم و از خداوند سبحان علو درجات ایشان و صبر و اجر بازماندگان گرامی را مسألت می‌کنم.

 

  حضرت آیت‌الله علوی گرگانی
ارتحال عالم پارسا و ذوالفنون حضرت آیت‌الله حسن‌زاده آملی رحمة‌الله‌علیه که عمر خویش را در راه تألیف و تبیین معارف الهی صرف نمودند موجب تأثر گردید. تبحر در علوم مختلف فقه، اصول، فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات و تربیت شاگردان فرهیخته در کنار تهذیب نفس از خصوصیات این عالم وارسته می‌باشد.
اینجانب این ضایعه مولمه را در درجه اول به محضر امام زمان(ع) همچنین به مراجع عظام تقلید، حوزه‌های علمیه، ارادتمندان و شاگردان ایشان و مردم شریف آمل و بیت مکرم آن عالم باتقوا تسلیت گفته، علو درجات را برای ایشان از خداوند مسئلت می‌نمایم.

 

  جامعه مدرسین حوزه علمیه قم 
ارتحال فقیه عالی‌قدر و حکیم فرزانه، حضرت آیت‌الله حاج شیخ حسن حسن‌زاده آملی (طاب ثراه) موجب تألم و تأثر گردید. ایشان مدرسی برجسته در حوزه علوم منقول و معقول بودند و تألیفات متنوع و ارزشمندی به یادگار گذاشتند. این دانشمند فاضل با سلوک معنوي و اخلاقي و مجاهده علمی، خود را به مکارم اخلاق و صلابت و اتقان علمی آراسته ساخت و شاگردان بسیاری را از بینش و دانش خود مستفیض و بهره‌مند گرداند.
جامعه مدرسين حوزه علميه قم، رحلت این عالم ربانی و فقیه پرهیزگار را به محضر حضرت بقية‌الله‌الاعظم(عج) مقام معظم رهبري«مدظله العالي»، مراجع عظام تقليد «دامت‌برکاتهم»، حوزه‌هاي علميه و همچنین به بیت مکرم، شاگردان و ارادتمندان ایشان تسلیت عرض نموده و برای روح مطهر آن بزرگوار علو درجات، غفران و رحمت الهی را از خداوند متعال خواستار است.
والسلام علیکم ورحمة‌الله و برکاته
سید‌هاشم حسینی بوشهری
رئیس شورای‌عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

 

  آیت‌الله اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه کشور
ارتحال عالم ربانی، علامه ذوفنون، حکیم متأله و عارف متخلق حضرت آیت‌الله حاج شیخ حسن حسن‌زاده آملی(قد) موجب تأسف و تأثر فراوان گردید. تبحر و تسلط آن دانشمند فرهیخته بر علوم و حوزه‌های مختلف دانشی، نظیر تفسیر و علوم قرآنی، کلام، فلسفه، فقه و اصول، عرفان، ریاضیات و نجوم در کنار وصول به مقامات والای معرفتی و معنوی در سایه عبودیت و اطاعت الهی و تهذیب نفس، از ایشان شخصیتی گران‌قدر در عصر حاضر ساخته بود. آن فقید سعید به‌عنوان الگویی شایسته و الهام‌بخش در اذهان دانشوران حوزوی و دانشگاهی باقی خواهد ماند.
آثار ارزشمند، فاخر و ماندگار آن عالم برجسته که در زمینه‌های مختلف به‌رشته تحریر درآمده، حاصل سال‌ها تلاش و مجاهدت علمی مداوم و کسب فیض از محضر عالمان بزرگی چون علامه شعرانی و علامه طباطبایی بوده و چراغ راهی فراروی پویندگان راه دانش خواهد بود.
افزون بر همه مراتب علمی و معرفتی و معنوی ایشان، حضور این عالم پارسا در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی و مردمی و نقش‌آفرینی در صحنه‌های انقلاب اسلامی و همراهی با انقلاب اسلامی و امامین انقلاب اسلامی، درس‌آموز و الهام‌بخش و سخنان نغز و دل‌نشین ایشان در مسند خطبه و خطابه و وعظ و ارشاد، راهنمای جویندگان مسیر سعادت بود و پس از سال‌ها خدمت و نورافشانی، در ایام اربعین سالار شهیدان(ع) به لقای الهی شتافت.
اینجانب فقدان این عالم والامقام را به محضر قدسی امام زمان (عج)، مقام معظم رهبری(مد ظله العالی)، مراجع عظام تقلید‌(دامت برکاتهم)، حوزه‌های علمیه و شاگردان و آقازادگان و بازماندگان محترم و بیت معظم‌له و بیوت وابسته تسلیت عرض نموده، خاضعانه از درگاه خداوند متعال برای ایشان، علو درجات، روح و رضوان ربوبی و حشر با اولیای الهی و ائمه اطهار (ع) و برای بازماندگان، صبر جمیل، اجر فراوان و پایدار و آرامش قلبی خواستارم.

 

  شمه‌ای از زندگی‌نامه علمی، اجتماعی
علامه حسن‌زاده آملی در اواخر سال ۱۳۰۷ هجری شمسی در شهرستان آمل متولد و تحت مراقبت پدر و مادری الهی، بزرگوار و اهل یقین، تربیت و پرورش یافت.
درحالی‌که شش‌ساله بود، به مکتب‌خانه رفت و تعدادی از جزوات متداول در مکتب‌خانه‌های آن زمان را خواند تا اینکه در خردسالی تمام قرآن را به‌خوبی یاد گرفت.
در سال 1323 به حوزه علمیه به حوزه علمیه وارد شد و تحصیلات کتب ابتدائیه حوزه را که در میان طلاب علوم دین معمول و متداول بود، در آمل که همواره از قدیم‌الدهر واجد رجال علم بوده، از محضر مبارک روحانیون آن شهر فرا گرفت تا اینکه خودش در آمل چند کتاب مقدماتی را تدریس کرد.
مهاجرت به تهران
در سال ۱۳۲۹ هجری شمسی به تهران رفت و چند سالی در مدرسه حاج ابوالفتح(ره) به سر برد و باقی کتب شرح لمعه و قوانین را در محضر آیت‌الله آقا سیداحمد لواسانی فرا گرفت. بعد از آن چندین سال در مدرسه مروی به سر برد و با راهنمایی آیت‌الله محمدتقی آملی به محضر مبارک علامه میرزا ابوالحسن شعرانی رسید.
ایشان در مدت اقامت در تهران طی حدود سیزده سال یا بیشتر همراه با اشتغال به تحصیل علوم به تعلیم و تدریس در مدارس (حوزه علمیه) روحانی نیز اشتغال داشت.
تدریس
برخی از دروسی که حضرت علامه حسن‌زاده آملی تدریس می‌کرد، به شرح زیر است:
□ تدریس چهار دوره اشارات با شرح خواجه که در هر دوره‌ای با تصحیح دقیق و تعلیقات و شرحی محققانه همراه بوده است.
□ تدریس مصباح‌الانس به‌مدت هشت سال در حوزه علمیه قم.
□ تدریس چهار دوره شرح فصوص‌الحکم قیصری.
□ تدریس یک دوره کامل شفای شیخ‌الرئیس.
□ تدریس چهار دوره تمهید‌القواعد در حوزه علمیه قم که هر دوره‌اش حدود چهار سال به‌طول انجامید.
□ تدریس «اُکَر مانالاؤس» که مدت سه سال در حوزه علمیه قم به‌طول انجامید.
□ تدریس دو کتاب «اُکَر ثاوذوسیوس و مساکن» به تحریر خواجه طوسی.
□ تدریس اصول اقلیدس.
□ تدریس دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی.
مهاجرت از تهران به قم
در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی، به‌قصد اقامت در قم، تهران را ترک گفته و پس از ورود به قم، آغاز به تدریس معارف حوزوی و فنون ریاضی نمود. وی در قم نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره) و به‌سفارش وی، از سید محمدحسن الهی طباطبایی استفاده برد. حسن‌زاده آملی به‌مدت ۱۷ سال از دروس علامه سید محمدحسین طباطبایی بیشترین بهره‌ها برد.
علامه حسن‌زاده از نگاه دیگران
در ۱۹ خرداد ۱۳۹۰ از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی قم، طی مراسمی از تلاش‌ها و خدمات علمی آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی(ره) تجلیل شد. در این مراسم، آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی، شخصیت علمی ایشان را ستود و گفت: «ایشان از حکمای ذوفنون معاصر به‌شمار می‌رود. »
میرزاابوالحسن شعرانی درباره ایشان می‌نویسد: «مولانا الاجل الموفق نجم‌الدین و نورالصبایه و مصباح‌العلم و شمس‌الهدایه شیخ حسن آملی معروف به حسن‌زاده در علم قرآن؛ لفظ و معنایش، باطن و ظاهرش، قرائت و کتابتش و دیگر امور متعلق به آن، بر اقران خویش فائق و در تتبع احادیث و علوم ادبی مورد نیاز در آن بر غیر خویش برتر گشته است. کلمات کتاب شریف کافی را ضبط کرده و آن را به‌نحو شگفت‌آور اعراب‌گذاری کرده ‌است. در علم نجوم و ریاضیات ید طولایی دارد و در استخراج افلاک و کسوفین دارای مهارت است. وی در علوم شرعیه عقلیه و نقلیه سوارکار ماهر میدان مسابقه است. من وی را بر استنباط فروع از اصول، توانا دیدم و به وی اجازه دادم، روایاتی که نقل آن برای من صحیح است، از من روایت نماید.»
آثار علامه حسن‌زاده
علامه حسن‌زاده آملی دارای آثار فراوانی در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، حدیث و رجال، تفسیر قرآن، ریاضیات و نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی دارد.
برخی از آثار فلسفی ایشان عبارتند: «الاصول الحکمیه»، «رساله جعل»، «رساله رؤیا»، «رساله نفس الأمر»، «رساله نهج‌الولایه»، «رساله فیالتضادّ»، «ترجمه و تعلیق الجمع بین‌الرّأیین»، «ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات»، «تصحیح و تعلیق شفا»، «تصحیح و تعلیق اشارات»، و «تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام کلامی».]
بخشی از آثار عرفانی علامه حسن‌زاده آملی عبارتند از: «الهی‌نامه»، «رساله لقاءالله»، «رساله إنه الحق»، «شرح فصوص الحکم»، «عرفان و حکمت متعالیه»، «تصحیح رساله مکاتبات، «رساله مفاتیح‌المخازن» و «رساله‌ای در سیر و سلوک».