نشست «تطور دانش کلام در حوزه علمیه قم در سده اخیر»، از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم با ارائه حجت‌الاسلام و‌المسلمین محمدتقی سبحانی رئیس بنیاد بین‌المللی امامت، طی دو جلسه برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام و‌المسلمین محمدتقی سبحانی، در نشست «تطور دانش کلام در حوزه علمیه قم در سده اخیر»، از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم، عنوان کرد: با ورود مرحوم شیخ عبدالکریم حائری(قد) در سال ۱۳۰۱ (۱۳۴۰ هـ. ق) به قم، حوزه علمیه قم مجدد آغاز به‌کار کرد و در عرصه‌های مختلف تطوراتی را طی کرد؛ به‌طوری‌که شهرت آن به سایر کشورها رسید.

  شکل‌گیری دانش کلام و اندیشه‌های کلامی
وی با بیان اینکه در حوزه علمیه معاصر قم، علم کلام، به چهار بخش تأسیس دانش کلام، خیزش، گسترش و نهادسازی دانش کلام تقسیم می‌شود، تصریح کرد: دوره شکل‌گیری دانش کلام و اندیشه‌های کلامی از زمان مرحوم شیخ عبدالکریم حائری در قم آغاز می‌شود و ایشان با اقداماتی که انجام داد، زمینه‌های شکل‌گیری این دانش را در حوزه قم فراهم کرد.

  پیشینه دانش کلام در حوزه علمیه قم
این استاد حوزه در رابطه با پیشینه دانش کلام در حوزه علمیه قم گفت: حوزه علمیه از قرن دوم یعنی از عصر امامت امام صادق(ع) پایه‌گذاری شد. وقتی بزرگان اشعری از کوفه به قم هجرت کردند، به‌تدریج گرایش‌های اهل‌بیتی و شیعه آغاز شد. زکریابن آدم و زکریابن ادریس(ره) از جمله بزرگان مدفون در قبرستان شیخان هستند که از نسل پایه‌گذاران حوزه علمیه تشیع در قم بودند.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت، با بیان اینکه از قرن دوم تا پنجم، حوزه علمیه‌ای که بر محور احادیث اهل‌بیت(ع) شکل گرفته بود، پررونق بود، اظهار کرد: حدود صد سال قبل از ورود مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری به قم، مرحوم میرزای قمی، حوزه‌ای را در قم پایه‌گذاری کرد و شاگردانی را پرورش داد؛ اما به‌خاطر اینکه شرایط مساعد نبود، حوزه علمیه دوباره به دوران پیش از میرزای قمی برگشت.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی ادامه داد: زمان ورود حاج شیخ عبدالکریم حائری(قد) به قم، حوزه علمیه پرباری نداشتیم و دانشمندان حوزه علوم عقلی مانند: محمدحسن نادی قمی، میرزا محمدحسین قریب گرگانی، میرزا علی‌اکبر حکمی یزدی و میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) در قم حضور داشتند؛ اما حوزه درسی کلامی و علوم عقلی زیادی به عهده نداشتند؛ زیرا شاگردان زیادی هم وجود نداشت؛ اما با ورود آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری(قد) شرایط تغییر کرد.
وی افزود: ورود حاج شیخ عبدالکریم به قم، مقارن با یکی از سخت‌ترین دوران‌های سیاسی روحانیت و تشیع در ایران؛ یعنی هم‌زمان، آخرین بقایای نهضت مشروطه و آغاز کودتای رضاخانی بود؛ به‌همین خاطر حاج شیخ، فرصت بسیار محدودی برای احیای روحانیت در حوزه قم و ایران داشت؛ اما ایشان با سیره و منشی که داشت، تلاش کرد که کمترین حساسیت را برای حکومت رضاخان فراهم کند تا بتواند، حوزه و روحانیت را در این‌جا پایه‌گذاری کند؛ به‌همین خاطر اهتمام اصلی را به حوزه فقه قرار داد.
این استاد حوزه علمیه قم، با اشاره به دغدغه و حساسیت‌های آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) در مسائل کلامی و اعتقادی، گفت: یکی از کارهای مرحوم حاج شیخ، دعوت از بزرگان به این شهر بود تا آموزش‌های کلامی را به عهده بگیرند.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت اضافه کرد: جریان روشن‌فکری عصر مشروطه که تلاش می‌کرد، اندیشه‌های غربی و مدرن را به‌سرعت وارد جامعه ایران کند و جریان اصلاح دینی دو عامل بسیار مهم در رشد و گسترش اندیشه‌های کلامی در ایران هستند که سبب شدند، دغدغه مرحوم حاج شیخ عبدالکریم و عالمان حوزه قم برانگیخته شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی تصریح کرد: گروه اول روشن‌فکران مشروطه هستند که دیدگاه‌های مختلفی دارند که از جمله آن‌ها، آخوندزاده، طالب‌اف‌ و میرزا ملکم‌خان کرمانی کسانی هستند که تلاش می‌کردند، تفکر غربی را وارد کنند و گرایش‌ها و تفسیرهایی از دین ارائه بدهند که با فکر مدرنیته همراه باشد.
وی در رابطه با جریان اصلاح دینی، بیان کرد: افرادی از درون روحانیت و دانش‌آموختگان حوزه قم و حوزه‌های دیگر مثل نجف، اصفهان و تهران، به سوی تجدید نظرطلبی‌ها در حوزه تشیع برآمدند که عمده آن‌ها، تحت تأثیر دو جریان وهابیت و بابیت ازلی، تلاش می‌کردند که مؤلفه‌های فکر شیعه را مورد نقادی قرار بدهند.
این استاد حوزه ادامه داد: بزرگترین افراد این نهضت، حاج شیخ‌هادی نجم‌آبادی، سیداسدالله خرقانی و شریعت سنگلجی هستند. این اندیشه‌ها و آثارش در بدو ورود مرحوم شیخ عبدالکریم حائری به قم، در سطح ایران شیوع پیدا کرده بود.
وی یادآور شد: این دو جریان در محیط ایران بسیار مؤثر واقع می‌شود و جریان‌هایی را در درون نسل جوان و تحصیل‌کرده‌ها ایجاد می‌کند که سبب می‌شود، مرحوم حاج شیخ عبدالکریم و همراهان ایشان، واکنش‌هایی را نشان بدهند. سید صدرالدین صدر(ره) از جمله شخصیت‌های مهمی است که در این دوره تاریخی، عکس‌العمل نشان داد و به‌نوعی مسائل کلامی و اعتقادی را عهده‌داری کرد. رساله‌هایی در نقد جریان‌های فوق، کتاب مهدی منتظر، با موضوع ردی بر جریانات انحرافی و رساله‌ای در رابطه با مسئله تحریف قرآن از جمله آثار ایشان است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی، با اشاره به اینکه نقش ایشان در تشویق طلاب به سمت بحث‌های اعتقادی بسیار مهم بوده است، گفت: رفیعی قزوینی(ره)؛ از جمله شخصیت‌هایی است که در نقد جریان‌های فکری معاصر، کتاب‌ها و رساله‌های دارند؛ همچنین آیت‎الله شاه‌آبادی بزرگ(ره) نیز، در ترویج اندیشه‌های الهیاتی و عقلی در قم مؤثر بودند.
رئیس انجمن علمی امامت حوزه علمیه قم یادآور شد: دوره اول از ورود آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم(قد) به قم آغاز شد و تا زمان وفات آیت‌الله العظمی بروجردی(قد) ادامه داشت. در این دوره، اندیشه‌های کلامی به‌صورت خاص وجود ندارد و افکار و اندیشه‌هایی که ارائه می‌شود، بیشتر جنبه انتقادی دارد و در رد و پاسخ‌گویی به مکتب‌ها و جریان‌های معاصر است. در این دوره، بیشتر تلاش شده است، در بدنه حوزه حساسیت ایجاد شود تا طلاب جوان و کسانی است که توان ورود در عرصه‌های کلامی دارند، وارد شوند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی در ادامه عنوان کرد: در دوره دوم، به‌تدریج جریان‌های کلامی در حوزه علمیه شکل می‌گیرد و یک خیزش علمی کلامی ایجاد می‌شود.

  جریان‌های اثرگذار بر دانش کلام در سده اخیر حوزه علمیه قم
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی در دومین نشست بررسی «تطور دانش کلام در حوزه علمیه قم در سده اخیر»، به بررسی جریان‌های اثرگذار بر دانش کلام در سده اخیر حوزه علمیه قم و چرایی حمایت رضاخان از یکی از این جریان‌ها پرداخت.
وی با بیان اینکه دانش کلام در حوزه علمیه قم، چهار مرحله را طی کرده است، عنوان نمود: مرحله اول با ورود مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری در شرایط بسیار سخت آغاز شد و با وفات ایشان در سال ۱۳۱۵ خاتمه یافت.
این استاد حوزه ادامه داد: در این دوره، حوزه قم در حال شکل‌گیری است و هنوز مواجهه‌های فکری موجود در ایران و جهان به‌صورت مستقیم با حوزه ارتباطی ندارد، تعداد طلاب و دانش‌آموختگان بسیار اندک است و زمینه تأسیس و توسعه دانش کلام وجود ندارد و کتاب‌های کلامی به‌صورت پراکنده در قم آموزش داده می‌شود و برخی رساله‌ها و نوشتارهایی در نقد برخی از اندیشه‌ها نگارش می‌شود.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت، با بیان اینکه دوره دوم، دوره سرنوشت‌سازی در دانش کلام است، گفت: این دوره از زمان وفات حاج شیخ عبدالکریم(ره) تا وفات آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) است. فضای این دوره تاریخی، فضای پرچالشی است؛ زیرا حوزه علمیه با اندیشه‌های بیرونی در تماس قرار می‌گیرد و فضلا، اساتید و علما تلاش می‌کنند، در مقابل این چالش‌ها پاسخ‌های مناسب و واکنش‌های جدی داشته باشند.
این استاد حوزه ادامه داد: دوره دوم (خیزش) به دو بخش تقسیم می‌شود که بخش اول، از سال ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۵ یعنی زمان ورود آیت‌الله بروجردی(ره) به قم تا وفات ایشان است و بخش دوم از وفات ایشان آغاز می‌شود.
وی با اشاره به اینکه در دوره دوم، جریان‌هایی سبب شکل‌گیری و خیزش اندیشه‌های کلامی در بستر حوزه علمیه قم شد، تصریح کرد: یکی از جریان‌های مؤثر در این دوره، جریان تجدید نظرطلب‌ها هستند که این حرکت، با پایه‌گذاری شیخ‌هادی نجم‌آبادی آغاز شد و با سید اسدالله خرقانی و شریعت سنگلجی ادامه یافت. این افراد تحصیل‌کرده هستند؛ اما دانش نیمه تمام از کلام و فقه شیعه دارند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی ادامه داد: این جریان مصادف با واقعه شهریور ۱۳۲۰ یعنی اخراج رضاخان از ایران است که فضای باز سیاسی و گسترش اندیشه را به‌همراه دارد. شریعت سنگلجی از یک سو و احمد کسروی از سوی دیگر، هجمه‌هایی را علیه تشیع آغاز می‌کنند.
وی افزود: رضاخان که به دنبال خارج کردن روحانیت از صحنه و بستن ابواب تبلیغ دینی بود، در حمایت از گروه‌های ضد دینی، هیچ کوتاهی نکرد و این افراد نیز، به‌نوعی وفاداری خودشان را به تجدد رضاخانی در این دوره اظهار کردند و در همین راستا حرکت کردند.
این استاد حوزه علمیه اضافه کرد: احمد کسروی در آلمان تحصیل کرده بود و از جریان روشن‌فکری عصر مشروطه بسیار تأثیر پذیرفته بود و پس از ورود به ایران، مجلاتی را تأسیس می‌کند و مقالاتی را در نشر عقاید شیعی در بحث امامت، مقامات اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع)، توسل و... می‌نویسد و تلاش می‌کند که نمودهای قدسی جامعه ایران را مورد هجمه قرار بدهد که واکنش‌های حوزه‌های علمیه، از جمله حوزه علمیه قم را به‌همراه دارد.
وی اظهار کرد: با توجه به اینکه حوزه علمیه قم جوان بود و تعداد طلاب و دانش‌پژوهان آن کم بود، آمادگی کاملی برای مواجهه با این مسائل را نداشت و فقدان یک نظام درسی و آموزشی در زمینه کلام سبب می‌شد که عکس‌العمل علمای قم در مقابل این موج دین‌گریزی و دین‌ستیزی کمتر نمود پیدا کند.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت گفت: وقتی علی‌اکبر حکمی‌زاده، جوان طلبه‌ای که مدرسه رضویه تحصیل می‌کرد، به‌تدریج با کسروی و موج تجددخواهی و شریعت‌ستیزی مواجه شد و تحت تأثیر آن، نشریه‌ای در امتداد نشریه کسروی در قم تأسیس کرد و سؤالاتی را خطاب به علمای شیعه مطرح کرد که نتیجه آن، کتاب اسرار هزارساله بود که باعث شد، بزرگان قم به فکر فرو بروند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی ادامه داد: امام خمینی(قد) در نقد کتاب اسرار هزارساله، کتابی را با عنوان کشف الأسرار می‌نویسد که ترکیبی از بحث‌های علمی و ترویجی است و یک تحدی در مقابل حکمی‌زاده و جریان کسروی تلقی می‌شود و باعث می‌شود، جریان حکمی‌زاده به حاشیه برود.
وی با بیان اینکه جریان مارکسیسم، دومین جریان اثرگذار در دانش کلام حوزه علمیه قم بود، گفت: زمانی که گروه‌های فعال مارکسیستی در روسیه تزاری در شمال ایران فعال شدند، بازتاب این گرایش‌های انقلابی مارکسیستی در ایران طبیعی بود. گروهی از نخبگان ایرانی، حزبی را با نام حزب اعتدالیون اجتماعیون عامیون که مقدمه‌ای برای تأسیس اولین حزب مارکسیستی ایران به‌نام حزب کمونیست ایران بود، تأسیس کردند.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت افزود: حزب کمونیست در مواجهه با رضاخان فعال شد و بعد از شهریور ۱۳۲۰ که فضای باز سیاسی و فرهنگی ایجاد شد، جریان مارکسیسم در ایران با شدت بیشتری به فعالیت پرداخت و حزب توده در همین دوره تأسیس شد و بسیاری از نخبگان نسل جوان؛ حتی متدینان و شیعیان را زیر پوشش شعارهای سیاسی به سمت خودشان جذب کردند و تفکر مارکسیستی را تبلیغ و ترویج کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی اضافه کرد: تقی ارانی، یکی از شخصیت‌های مهم مارکسیستی بسیار تأثیرگذار در ایران بود. یکی از شگردهای تقی ارانی، استفاده از علم روز و نظریات فیزیک، شیمی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی در تأیید نظریات ماتریالیستی و مارکسیستی بود که سبب واکنش حوزه‌های علمیه شد.
این استاد حوزه اظهار کرد: محفل مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره) در سال ۱۳۲۹ در قم، یکی از مهم‌ترین محفل‌هایی بود که به پاسخگویی نسبت به جریان مارکسیسم پرداخت و حلقات بحثی را در باب نقد ماتریالیسم و دیالکتیک و اندیشه‌های دیگر مارکسیستی پایه‌گذاری کرد و کار شایسته و بایسته‌ای را در نقد مارکسیسم سامان داد که حاصل این حلقه، کتابی به‌نام اصول فلسفه و روش رئالیسم شد و شهید مطهری(ره)، شرحی بر آن نوشت و آیت‌الله‌العظمی جعفر سبحانی آن را به عربی ترجمه کرد.
وی با بیان اینکه جریان وهابیت و بهائیت، سومین جریانی بود که در خیزش کلام در حوزه علمیه قم اثر گذاشت، تصریح کرد: وهابیت در سال ۱۱۶۰ هجری قمری در عربستان شکل گرفت و حدود صد سال بعد، یعنی در سال ۱۲۶۰ جریان بابیت در تشیع در ایران و عراق به‌صورت یک فرقه انحرافی فعال شد. این دو جریان به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در خیزش‌های کلامی حوزه علمیه قم مؤثر بودند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی گفت: وهابیت با چهره مستقیم وارد حوزه علمیه ایران می‌شود و علمای شیعی علیه وهابیت آثاری می‌نویسند؛ اما پایگاه مواجهه با بابیت و وهابیت در آن دوره تاریخی، حوزه نجف اشرف است و کتاب مرحوم شیخ جعفر کاشف‌الغطاء اولین و مهم‌ترین کتابی است که در نقد وهابیت از سوی علمای شیعه نوشته می‌شود و آثاری که بزرگان قم در نقد وهابیت نوشتند، همان نقدهایی است که به جریان تجدید نظرطلبی نگاشته شد؛ زیرا منابع فکری آنان نیز اندیشه‌های وهابیت بود.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت ادامه داد: از زمان مرحوم آیت‌الله‌العظمی  بروجردی(قد) مواجهه با بهائیت و بابیت در ایران جدی شد؛ زیرا پهلوی دوم وابسته به جریان جهانی بود که از بابیت حمایت می‌کرد و حضور کارگزاران بابی و بهایی در حکومت، سبب حساسیت علما به‌خصوص مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی(قد) شد. به‌همین خاطر موجی را ایجاد کردند که مانع از حضور و نفوذ بیشتر این فرقه در ایران شوند.
این استاد حوزه با بیان اینکه جریان‌های فعال در عرصه‌های امامت و مهدویت، از دیگر عوامل خیزش اندیشه‌های کلامی در حوزه علمیه قم بود، عنوان کرد: نقطه‌های انتقادی اکثر گروه‌های موجود در ایران، موضوع امامت و مهدویت بود؛ به‌طوری که هم جریان روشن‌فکری تجدید نظرطلب و هم، بابیت و وهابیت، انتقادهایی نسبت به امامت و مهدویت داشتند؛ به‌همین خاطر حوزه علمیه قم، از بزرگان و مراجع و اساتید برجسته گرفته تا فضلای جوان، به موضوع امامت و مهدویت توجه ویژه‌ای داشتند.
وی با بیان اینکه آیت‌الله سید صدرالدین صدر، میرحامد حسین و حاج عباس قمی(ره)، از جمله افرادی بودند که در این زمینه فعالیت می‌کردند، عنوان کرد: یکی از نقطه‌های بسیار مهم پایه‌گذاری اندیشه امامت مرحوم سید محمد موسوی (سلطان الواعظین) بود.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت گفت: مرحوم حضرت آیت‌الله بروجردی(ره) یکی از کسانی است که اهتمام جدی به مسئله امامت داشت و شاگرد ایشان مرحوم حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی(ره) نیز در گسترش اندیشه امامت و مهدویت نقش بسیاری مهمی دارند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی ادامه داد: مواجهه با تبلیغات مسیحی از دیگر زمینه‌های خیزش کلام در حوزه علمیه قم بود. هرچند دیرهنگام‌تر از سایر حوزه‌های ایران و عراق این مقابله آغاز شد؛ اما در دوران آیت‌الله بروجردی هم، مواجهه مناظره‌ای و هم نقد نوشته‌هایی در عرصه مسیحیت به منصه ظهور رسید.
این استاد حوزه علمیه قم، با بیان اینکه روابط بین‌الملل و مناسبات با سایر مذاهب اسلامی، از دیگر عوامل خیزش کلام در حوزه علمیه قم است، اضافه کرد: یکی از دغدغه‌های حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره)، تبلیغ دینی و معرفتی در بیرون جهان تشیع بود و همواره نگاهی جهان‌بین و دورنگر به عرصه رشد مباحث معرفتی و کلامی در جهان اسلام داشت؛ اما آیت‌الله بروجردی(ره) بیش از هر کسی در حوزه علمیه قم، پایه‌گذار مناسبات بین‌المللی کلامی بود.
وی افزود: مرحوم آیت‌الله بروجردی با تقویت تقریب بین‌المذاهب و تفسیر خاصی از نزدیکی شیعه با سایر مذاهب اسلامی عرصه‌ای را رقم زد که در دوره‌های بعد، سبب شکوفایی حوزه علمیه قم در تعاملات بین‌المللی شد. ایشان با ایده‌پردازی‌هایی که در این عرصه انجام داد، سبب شد که باب گفت‌وگوی شیعه با سایر مذاهب در بحث‌های کلامی آغاز شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی در پایان یادآور شد: همه اقدامات نشان‌دهنده یک دغدغه عمیق جهانی در مرحوم آیت‌الله بروجردی بود و این ارتباطات و آشنایی‌ها سبب شد که حوزه علمیه قم در دوره سوم (دوره گسترش) نه‌تنها به مسئله‌های داخل ایران؛ بلکه به مسئله‌های فراشیعی هم توجه داشته باشد و کلام شیعه در حوزه قم، بعدی جهانی و فرامذهبی پیدا کند.