هجدهم ماه ذی‌حجه روز تاج‌گذاری مولای متقیان امیر مؤمنان علی(ع) به‌وسیله نبی مکرم اسلام(ص) است.
در این روز سرنوشت‌ساز که مربوط به آینده امت اسلامی می‌شود، رسول‌خدا(ص) در آن هوای گرم و بیابان بی‌آب و علف، سخنان بسیار مهمی درباره افضلیت مولای متقیان بیان کردند.
به‌قدری هوا گرم بود که به‌گفته مرحوم شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ ق) در کتاب‌الارشاد (ج ۱، ص ۱۷۵) اکثر مردم از شدت گرما، ردای خود را بر قدم‌های خود می‌پیچیدند.
سبط‌بن جوزی حنفی‌مذهب (متوفای ۶۸۵ ق) در کتاب تذکرة الخواص (ص ۳۷)، تعداد حاضرین را ۱۲۰ هزار نفر ذکر کرده است. ابن‌عساکر دمشقی شافعی‌مذهب (متوفای ۵۷۱ ق) در کتاب تاریخ دمشق (ج ۴۵، ص ۱۸۷)، در عبارتی در وصف سخنرانی نبی مکرم اسلام(ص) می‌گوید: «فقام وقال ماشاءالله أن‌یقول» و این گفته دلالت می‌کند که حضرت در آن شدت گرما، سخنرانی کوتاهی نداشته؛ بلکه مطالب فراوانی را در آن حضور گسترده بیان داشته است.
در این مقاله کوتاه، در صدد استخراج گوهرهایی از جنس معرفت از آن سخنرانی تاریخی رسول‌خدا(ص) هستیم.
مرحوم ابن‌جبر متوفای قرن هفتم هجری قمری در کتاب گران‌سنگ نهج‌الایمان، خطبه‌ای نسبتاً مفصل در بیان شأن و مقام و منزلت حضرت امام علی(ع) بیان کرده و کلمه «معاشرالناس» را حدود ۷۰ مرتبه ذکر کرده است که این تعبیر بهترین دلیل بر بین‌المللی بودن سخنان آن فرستاده بزرگ الهی است؛ سخنانی که خطاب آن عمومی بود و اختصاص به قشر خاصی نداشت.
۱. أیها الناس: ای مردم! اینجا آخرین مقامی است که در آن توقف می‌کنم؛ پس گوش فرا دهید و اطاعت کنید و امر پروردگار خود را بپذیرید؛ چراکه خداوند مولای شما و علی امام شماست.
۲. معاشر الناس: ای مردم! علی را برتر بشمارید؛ چراکه هیچ علمی نیست؛ مگر آنکه خداوند آن را به من عنایت کرد و هر آنچه به من آموخت، به تحقیق آن را به علی نیز تعلیم کرد؛ همان شخصیتی که بعد از من تبیین‌کننده علوم برای شماست.
۳. معاشر الناس: ای مردم! علی را برتر بشمارید؛ زیرا خداوند او را برتر قرار داده است و او را بپذیرید؛ چراکه خداوند او را منصوب نموده است.
۴. معاشر الناس: ای مردم! علی امامی از سوی خداوند است.
۵. معاشر الناس: ای مردم! علی را برتر بشمارید؛ زیرا او برترین مردم بعد از من در میان مردان و زنان است.
۶. معاشر الناس: ای مردم! به‌درستی که علی و پاکان از فرزندان من، همگی از صلب علی هستند؛ آنها ثقل اصغر هستد و قرآن ثقل اکبر است. این بیان حضرت رسول(ص)، اشاره به حدیث صحیح و متواتر ثقلین دارد که در منابع دست اول اهل سنت آمده است.
۷. بدانید و آگاه باشید که من وظیفه‌ام را ادا کردم و پیامی را که لازم بود، به شما ابلاغ کنم، به شما ابلاغ کردم و به گوش شما رساندم و برای‌تان توضیح دادم بدانید... بدانید که غیر از این برادرم(علی)، شخص دیگری امیر مؤمنان نیست و حکومت بر مردم بعد از من، برای کسی جز علی جایز نیست.
۸. معاشر الناس: ای مردم! این علی برادر و جانشین من برای هر کسی است که به من ایمان آورده و علی تفسیر کتاب پروردگار است.
۹. معاشر الناس: ای مردم! به‌درستی که خداوند با امامت علی دینش را بر شما کامل کرد. روشن است که این سخن رسول خدا(ص)، اشاره به آیه «الیوم اکملت لکم دینکم وأتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا» دارد.
۱۰. معاشر الناس: ای مردم! او (علی) دین خدا را ادا می‌کند و از رسول‌خدا دفاع می‌کند و او پاک و پاکیزه و هدایت‌کننده و هدایت‌شده است؛ نبی او بهترین نبی و خودش بهترین وصی است.
۱۱. معاشر الناس: ای مردم! ذریه هر نبی از صلب اوست و ذریه من از صلب امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب است.
۱۲. معاشر الناس: ای مردم! نوری الهی در من و سپس در علی و پس از آن در نسل اوست تا قیام مهدی که حق خداوند و حق ما را استیفا می‌کند.
۱۳. معاشر الناس: ای مردم! من صراط مستقیم الهی هستم که خداوند شما را امر کرد که مسیر هدایت را در آن بپیمایید و پس از من، علی و پس از علی، ائمه هدایت از صلب او، شما را به حقیقت و عدالت هدایت می‌کنند.
۱۴. معاشر الناس: ای مردم! به‌درستی که من انذاردهنده‌ام و علی بشارت‌دهنده است. ای مردم! من انذاردهنده‌ام و علی هدایت‌گر است. ای مردم! به‌درستی که من نبی و علی وصی من است.
۱۵. معاشر الناس: ای مردم! من رسول خدا و علی امام است و ائمه پس از او، فرزندان او هستند و من پدر همه آنها هستم و همه آنها از صلب او هستند و قائم مهدی که بر تمام ادیان برتری می‌یابد، از ماست. به‌درستی که او انتقام‌گیرنده از ظالمان و فتح‌کننده و نابودکننده قلعه‌ها خواهد بود. به‌درستی که او یاری‌گر دین خداست و چراغی در دریای عمیق است و او وارث تمام علوم و دانای به تمام دانش‌هاست ... او حجت باقی خداست و پس از او حجتی نیست و حق جز با او همراه نیست و تمام نورها نزد اوست ... بدانید که او ولی خدا در زمین است.
۱۶. معاشر الناس: ای مردم قرآن در بین شماست و علی و ائمه بعد از او در بین شما خواهند بود و من آنها را معرفی کردم که از من و از علی هستند. پس تا زمانی که به آنها تمسک می‌کنید گمراه نخواهید شد.
۱۷. معاشر الناس: ای مردم! فضائل امیر مؤمنان علی‌بن ابی‌طالب نزد خداست و خداوند آنها را در قرآن نازل کرده و تعداد آنها به‌اندازه‌ای زیاد است که نمی‌توان در مقام واحد آنها را شمرد.
۱۸. معاشر الناس: ای مردم! هر کس از خدا و رسول خدا و علی و سایر ائمه که بیان کردم اطاعت کند، به رستگاری عظیم دست پیدا خواهد کرد.

  گوهرهای معرفتی
در این ۱۸ بند از خطبه غدیریه می‌توان به چند محور و بلکه چند گوهر معرفتی اشاره کرد:
۱. اشاره به ولایت و امامت و جانشینی علی(ع)؛
۲. اشاره به افضلیت و اعلمیت امیرالمؤمنین(ع) بر حاضران؛
۳. هر علمی که خداوند به پیامبر(ص) تعلیم کرد، به امیر مؤمنان(ع) نیز عطا نمود؛
۴. فرزندان و عترت رسول‌خدا‌(ص)  از نسل و صلب علی‌(ع) هستند؛
۵. اشاره به حدیث صحیح و متواتر ثقلین؛
۶. اتمام حجت پیامبر اکرم(ص) با همه حاضران؛
۷. کامل شدن دین خدا با ولایت و امامت امیر مؤمنان علی(ع)
۸. اشاره به امامت و ولایت امام زمان(عج) و مسئله مهم مهدویت؛
۹. امام زمان(عج) یاری ‌دهنده دین خداست؛
۱۰. امام زمان(عج) وارث تمام علوم است؛
۱۱. امام زمان(عج) ولی‌خدا روی زمین است؛
۱۲. نجات انسان‌ها در گروی اطاعت از علی(ع) است؛
۱۳. در موارد متعدد از قرآن کریم به فضائل و مناقب امیر مؤمنان علی(ع) اشاره شده است؛
۱۴. امامان دیگر همگی از نسل رسول‌خدا(ص) و از صلب امیر مؤمنان علی(ع) هستند؛

  اولین بیعت‌کنندگان با علی(ع)
​​​​​​​مرحوم ابن‌جبر پس از اتمام سخنان رسول گرامی اسلام(ص) و خطبه غدیر می‌گوید:
اولین کسانی که با رسول خدا دست دادند و با علی(ع) مصافحه کردند، ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر و باقی صحابه از مهاجرین و انصار بودند.
حال سؤالی که در اذهان همگان مطرح می‌شود، این است که آیا بیعت‌کنندگان بر بیعت خود پایبند بودند یا بیعت خود را شکستند؟
حافظ ذهبی (متوفای ۷۴۸ ق) در کتاب سیر أعلام‌النبلاء (ج ۱۹، ص ۳۲۸)، از کتاب سرالعالمین و کشف ما فی الدارین غزالی نقل می‌کند که رسول‌خدا(ص) در روز غدیر فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» و عمر به علی(ع) گفت: «بَخٍّ بَخٍّ أصبحتَ مولای و مولا کلِّ مؤمنٍ و مؤمنة»؛ یعنی بر تو مبارک که مولای من و هر زن و مرد مسلمان شدی.
ذهبی سپس می‌نویسد: غزالی می‌گوید که این عبارت عمر، تسلیم و رضایت به ولایت علی(ع) است؛ اما حب ریاست و امر خلافت و حکومت، سبب غلبه هوای نفس بر او شد تا جایی که آنها به مخالفت برخاستند و به حقیقت پشت کردند و خلافت را با ثمنی اندک خریدند و چه بدمعامله‌ای کردند (فبئس مایشترون). روشن است که این بیان غزالی (متوفای ۵۰۵ ق) نص در نقض بیعت است.