آیت‌الله‌العظمی سبحانی در این اجلاسیه، به نکات مهمی در باره تحولات حوزه علمیه قم ازجمله: پیشرفت در حوزه علوم قرآنی خصوصاً نگارش تفسیرهای متعدد قرآن، ایجاد مرکز تخصصی کلام و انتشار مجلات و دانشنامه کلام اسلامی، تاسیس فقه معاصر در موضوعات نو ظهور و... اشاره نمودند که متن کامل سخنرانی معظم‌له بدین شرح می‌باشد.
بسم‌الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین والصلاة والسلام علی خیر خلقه وآله الطاهرین اما بعد فقد قال الحکیم فی محکم کتابه الکریم اعوذ بالله من الشیطان الرجیم «واعتصموا بحبل الله جمیعًا ولا تفرقوا».
از همه اساتید و عزیزان محترم که در این محفل محترم شرف حضور دارند، سپاسگزارم و از اینکه قبول زحمت نموده عرایض بنده را استماع می‌فرمایند، سپاس مضاعف دارم.
ضرورت حفظ وحدت و پرهیز از تفرقه
در قرآن مجید موضوع وحدت کلمه، اهمیت شایانی دارد. تا آنجا که در برخی آیات اختلاف کلمه را جزء عذاب الهی می‌شمارد و می‌فرماید: «أو یلبسکم شیعًا ویذیق بعضکم بأس بعض»؛ «یا به‌صورت دسته‌های پراکنده شما را با هم بیامیزد؛ و طعم جنگ (و اختلاف) را به هر یک از شما به‌وسیله دیگری بچشاند».
و در آیه مبارکه دستور می‌دهد که به «حبل‌الله» چنگ بزنیم؛ مقصود از «حبل» چیست؟
چرا به‌جای چنگ به حبل، اعتصام به قرآن یا اسلام را مطرح نمی‌کند؛ مثلاً بفرماید (واعتصموا بالقرآن أو الاسلام)؛ نکته این مطلب چیست؟ آنچه به نظر می‌رسد - العلم عندالله - این است که آیه نکته لطیفی را یادآور می‌شود و آن اینکه جمع متفرق، بسان کسی است که در قعر چاه قرار گیرد و راه نجات او این است که طنابی به درون چاه بفرستند تا او به طناب چنگ بزند و از چاه بیرون آید. اگر نکته به کارگیری حبل این باشد، می‌توان گفت که جامعه متفرق و دو دل، بسان کسی است که در قعر چاه قرار گرفته و سرنوشتی جز مرگ ندارد؛ مگر اینکه به ریسمان وحدت چنگ بزند و اختلاف سلیقه را کنار بگذارد و مصلحت جامعه را در نظر بگیرد و همگان بر آن، اتفاق نظر و عمل داشته باشند و گواه این نکته این است که می‌فرماید: «ولا تفرقوا».
اجتماع اساتید محترم در مدرسه امام کاظم(ع)، تجسم‌بخش آیه مبارکه است که می‌فرماید: «واعتصموا بحبل الله» و همگان دور هم گرد آمده‌اند تا درباره امور مهم حوزه علمیه رایزنی کنند. این اجتماع و اجتماع پیشین در مسجد امام حسن عسکری(ع) همگی هدف واحدی را تعقیب می‌کنند و آن اینکه درباره این امانت الهی کاری انجام بگیرد که از پیشرفت باز نماند و آن را به‌صورت کامل به نسل آینده تحویل دهند.
مناظرات امام رضا(ع) درسی برای علمای جهان اسلام
روز گذشته روز میلاد امام رئوف حضرت رضا(ع) بود، حضرتش در زمان خویش مورد تجلیل علماء و محدثان و متکلمان خود بود و در میان امامان ملقب به «عالم» است؛ درحالی‌که همگان علماء و فضلاء هستند. این بدین خاطر است که مأمون‌الرشید، فضا را باز کرد تا در یک گردهمایی در مرو، سران مذاهب مختلف با حضرتش مناظره کنند و مناظره طول کشید و سرانجام عظمت علمی حضرت و پیروزی او بر همه گروه‌ها ثابت و روشن گردید. خوشبختانه صورت مناظره‌ها در کتاب احتجاج ثبت شده است.
ابن‌حبان یکی از رجالیون اهل‌سنت می‌باشد و در سال 381 درگذشته است و درست با صدوق(ره) معاصر می‌باشد. او در جلد ثقات‌الرواة نام حضرت رضا(ع) را در باب علی آورده و خیلی تجلیل کرده است و می‌گوید: هر موقع برای من مشکلی پیش آید، به زیارت مرقد او می‌روم و دو رکعت نماز می‌گزارم و از خدا حاجات خود را می‌طلبم. در این موقع مشکل من برطرف می‌شود و اضافه می‌کند: «وانی جربته مراراً»؛ من کراراً این را امتحان کردم.
تحولات و تکامل حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی
برگردیم به موضوع جلسه؛ در اینکه بعد از انقلاب، پیشرفت‌هایی در انواع علوم اسلامی در حوزه انجام گرفته است، جای سخن نیست.
درباره تفسیر خوشبختانه تفسیرهای جامع و تام منتشر شده است. مانند تفسیر نمونه، تفسیر امثل، تفسیر تسنیم، تفسیر منیة‌الطالبین و تفسیر نور؛ گذشته بر این، تفسیرهای مربوط به یک سوره و چند سوره نیز منتشر شده است.
درباره آیات‌الاحکام کتاب‌های متعددی نوشته شده که هر کدام، یک دوره تفسیر کامل بر چنین آیات است.
درباره علوم قرآنی اثر ارزشمندی به‌نام (التمهید) از مرحوم آیت‌الله معرفت منتشر شده است؛ آن هم در 7 جلد و انصافاً توانسته است، در موضوع نوآوری‌هایی داشته باشد.
درباره علوم عقلی خوشبختانه پیشرفت‌های خوبی انجام گرفته و دو مرکز به‌نام‌های مؤسسه امام خمینی(قد) و مؤسسه امام صادق(ع) در این موضوع انجام وظیفه می‌کنند تا آنجا که درباره کلام اسلامی، دانشنامه‌ای در چند جلد منتشر شده و بقیه در حال تألیف است.
در مورد رجال، آثار ارزشمند کوچک و بزرگی منتشر شده که مجال بازگویی اسامی آنها نیست و حوزه علمیه در مورد رجال وامدار مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی است که روش او در حوزه علمیه نجف نیز اثرگذار شد. بخش اسانید کتب اربعه از ایشان منتشر شده که برای تشخیص موقعیت رواة مؤثر است؛ اما طبقات‌الرواة هنوز در محاق خطی است که اگر منتشر شود، خیلی راه‌گشاست؛ بالاخص از شناختن نقص سند و یا کمال آن.
در مورد فقه که بیت‌القصیده حوزه است، گذشته بر کتاب‌های بزرگ در ابواب مختلف دو دانشنامه فقهی طبق حروف ابجد در حال تألیف است، یکی مربوط به آیت‌الله ‌هاشمی(ره) و دیگری مربوط به مؤسسه ذخائرالفکر الاسلامی است.
اینجانب اجزائی از موسوعه نخست را به مؤسسه موسوعة ‌الفقه الاسلامی در کویت ارسال نمودم و مورد اعجاب مدیر آن به‌نام عبیدلی قرار گرفت و درخواست ارسال دوره دیگری نیز کرد.
اخیراً آثاری از فقه معاصر به‌‎همت جمعی از فضلا تحت اشراف آیت‌الله اعرافی منتشر شده که بسیار ارزشمند است؛ زیرا توانسته‌اند راه‌های نکوییده را طی کنند و مشکلات مسائل نو را مطرح و چاره‌جویی نمایند.
موضوع‌شناسی در استنباط حکم شرعی بسیار بااهمیت است. تا موضوع روشن نشود، حکم شرعی پابرجا نخواهد بود. اکنون جمعی در حوزه مشغول تبیین موضوعات فقهی هستند، شکرالله مساعیهم. پیشنهاد می‌شود درباره «مُد» تحقیق میدانی کنند؛ زیرا اکثریت مراجع در گذشته و حال بر این هستند که 750 گرم است؛ ولی برخی از بزرگان آن را 900 گرم می‌دانند.
من در اینجا دامن سخن را کوتاه می‌کنم و از اینکه از آثار دیگران نام نبردم، پوزش می‌طلبم.
کمال مطلوب در راه است
اما هیچ مؤسسه‌ای نمی‌تواند برای پیشرفت خود، به کاستی‌ها توجه نکند؛ توجه به کاستی‌ها، نشانه قوت علمی و فکری مؤسسه است ولذا اموری را تذکر می‌دهم:
1. همگی باید کوشش کنیم، فرهنگ حوزه علمیه را حفظ کنیم و از فرهنگ دیگر مراکز دوری جوییم؛ حتی برای ارزشیابی علمی از همان عناوین رسمی حوزه مانند حجت‌الاسلام و غیره بهره بگیریم. البته معادل‌سازی اشکال ندارد؛ اما نباید در متن قرار بگیرد: تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.
2. در گذشته شاید 50 سال قبل مقاله‌ای درباره مزایای حوزه علمیه منتشر شده بود که در آن مقاله، یکی از مزایای نظام حوزوی را انتخابی بودن استاد نه انتصابی بودن آن، شمرده بود؛ یعنی هر کسی می‌تواند، از هر استادی که بیان او برای او مفیدتر است، بهره بگیرد و مقید به استاد خاصی نباشد.
الآن در حوزه علمیه انتصابی بودن استاد پررنگ‌تر است و فرهنگ انتخابی تا حدی کم‌رنگ شده است. درخواست می‌شود، با حفظ شیوه انتصابی، مجال را برای اساتید دیگر باز بگذارید؛ زیرا گروهی بر اثر انتصابی بودن استاد، از تدریس محروم شده، درحالی که شایستگی تدریس دارند.
3. علماء و فقهاء و اساتید با علم و دانش سر و کار دارند؛ اما تماس آنان با جامعه کمتر است. تنها گویندگان و مبلغان و امامان مساجد با مردم سر و کار دارند. آنچه می‌تواند در جامعه اثرگذار باشد و از مفاسد بکاهد و به فضائل دعوت کند، منبری‌ها و مبلغان هستند که متأسفانه تعداد آنها کم است. ایران عزیز 30 استان و 900 شهر دارد. اکنون باید دید در مقابل این نیاز، چه‌مقدار مبلغ وارسته و جامع‌الجهات داریم. مسلماً برنامه علمی مبلغان، غیر از برنامه فقیه و یا مفسر است. باید برای این گروه برنامه خاصی ریخته شود. همگی می‌دانیم، امثال مرحوم فلسفی، راشد، محقق و دیگران بسیار نادر و کمیاب است.
4. مقام علمی و فقهی در حوزه علمیه ایجاب می‌کند که مجله جامع فقهی که دیگر مذاهب اسلامی از آن بهره ببرند، منتشر شود و افکار بلند فقه امامی در آن مجله منعکس شده که به‌صورت سه‌ماهه و یا شش‌ماه منتشر و در اختیار مجامع قانون‌گذاری قرار گیرد؛ درحالی‌که برخی از کشورهای اسلامی دارای چنین مجله‌ای هستند.
5. کوشش کنیم برای تدریس کتاب‌های مادر مانند مکاسب و رسائل، استاد متخصص تربیت کنیم؛ چنانچه در گذشته چنین بود. مرحوم حجت‌الاسلام میرزا محمدعلی تهرانی در زمان مرحوم آیت‌الله حائری(ره) تدریس ادبیات را از مغنی و مطول بر عهده داشت برخی از بزرگان مانند آیت‌الله گلپایگانی(قد) سال‌ها کفایة‌الاصول را تدریس می‌کرد و هر سال یک جلد را. بنابراین باید برای چنین کتاب‌هایی، متخصص تربیت کرد؛ تدریس چنین افرادی راه را برای شاگرد آسان‌تر می‌سازد.
6. کوشش شود، مرکزیت مدرسه فیضیه و مسجد اعظم برای تدریس و اجتماعات محفوظ بماند. اکنون مدرسه حالت خلوت به خود گرفته و آن رونق سابق را ندارد. درخواست می‌شود، کسانی که درس آزاد بر عهده دارند، تدریس خود را به مدرسه و اطراف حرم منتقل کنند. حجره‌های مدرسه هر کدام می‌تواند مدرس مستقلی باشد.
7. اصرار بر صعود از تدریس سطوح به تدریس خارج، مقرون به مصلحت نیست؛ زیرا تدریس سطوح عالی، نیازمند متخصص است و اساس آن، تدریس سطوح به‌صورت ممتد است و اگر مدرسان سطوح عالی نظرات خاصی دارند، می‌توانند سطوح را به‌صورت ملفق با خارج تدریس کنند.
8. در حوزه افراد با استعداد فراوان است؛ اما نابغه طبیعتاً کم است. گروه نخست باید با دیگر افراد همراه باشند تا نوعی توازن به دست آید؛ اما حساب نابغه‌ها چیز دیگری است. در هر هزار نفر، یک و یا دو نفر نابغه پیدا می‌شود. باید این افراد شناسائی شوند و برنامه خاصی برای آنها تنظیم نمود.
در سال‌های 985 به بالا دو نوجوان نابغه از لبنان وارد حوزه علمیه نجف شدند که ریاست تامه آن با مرحوم محقق اردبیلی بود. وی روزهای نخست این دو نفر را با دیگر طلبه‌ها در یک صف قرار داد؛ ولی احساس کرد که این دو شخصیت، از نبوغ بالایی برخوردارند؛ ولذا برای آنها درس مستقلی در نظر گرفت و در اندک زمانی هر دو، نبوغ خود را نشان دادند که یکی از آنها شیخ‌حسن، صاحب المعالم فرزند شهید دوم و دیگری سید محمد، صاحب المدارک نوه شهید بوده‌اند.
9. در تعطیلات حوزه باید بازنگری کرد. افزایش تعطیلات پس از انقلاب سبب شده است که روزهای تحصیلی به زحمت به 130 برسد. این بازنگری باید با دقت همراه و با مصالح انقلاب انجام گیرد.
10. شیوه امتحان باید امتحان قوه باشد؛ نه امتحان حافظه، تا قدرت علمی و فکری طرف را نشان دهد؛ نه توان حافظه را.
بر این اساس باید امتحان به‌صورت شفاهی و یا کتبی انجام گیرد و فرهنگ دیرینه حوزه حفظ شود و از شیوه (تستی) خودداری گردد.
توصیه پایانی
در پایان یاد آور می‌شوم که تذکرات اخلاقی در آخرین روز هفته، چیز خوبی است؛ اما تحولی در طرف ایجاد نمی‌کند. باید اخلاق به‌صورت تک‌ماده‌ای تدریس شود.
به‌خاطر دارم که یکی از شاگردان حضرت امام از ایشان درخواست کرد که پیش از تدریس، قدری مسائل اخلاقی مطرح کنند. ایشان در جواب فرمودند: فلانی! آنچه شما می‌گویید، اخلاق نمی‌شود؛ ولی صحیحه زراره هم خراب می‌شود.
در این‌جا از همه عزیزان و مدرسان محترم تشکر می‌شود که به من اجازه دادند که مطالبی را به عرضشان برسانم؛ البته خرد جمعی می‌طلبد که پیشنهادها را بررسی فرمایند تا با جرح و تعدیل به نتیجه برسید. 

  حوزه بر سنت‌های عمیق گذشته پایبند است
به گزارش خبرگزاری حوزه، آیت‌الله اعرافی نیز در این اجلاسیه، ضمن تبریک میلاد مبارک امام رضا(ع)، اظهار کرد: مبنای حرکت حوزه رهنمودهای امام خمینی(قد)، رهبری و مراجع تقلید است.
وی با اشاره به اینکه راهبری شورای‌عالی، مبنای حرکت مدیریتی است، مطرح کرد: در این مسیر از پیشنهادات اساتید، طلاب، فضلا و گروه‌های حوزوی استفاده می‌شود.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور، با بیان اینکه نسل جوان، فعال و انقلابی حوزه در این راستا اثرگذار هستند، عنوان کرد: باید در کنار دستاوردها، نقدها را نیز ببینیم و به دنبال رفع آن‌ها باشیم.
آیت‌الله اعرافی با تأکید بر اینکه پنج محور حرکت برای راهبری فکر عالم و هدایت عالم به سمت گفتمان انقلاب اسلامی در نظر گرفته شده است، ابراز کرد: یک برنامه ۵ ساله در سطوح کلان حوزوی اندیشیده و دو منظومه درخت‌واره در حدود ۶ سال گذشته طراحی شده است که راهبری حوزه را بر عهده دارد.
مدیر حوزه‌های علمیه، با اشاره به اینکه فقه معاصر بدیل سنت فقه جاری نیست؛ بلکه برآمده از دریای مواج حوزه آزاد است، یادآور شد: در تخصص‌های فقهی سه سطح را دنبال می‌کنیم؛ فقهی که بخواهد نظریه‌پرداز باشد، در بستر حوزه آزاد، درس‌های تخصصی و پژوهش‌های آزاد شکل می‌گیرد.
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه با تأکید بر اینکه مدیریت حوزه، به تخصص‌های در سطح کارشناسی، میانی و ریشه‌دار در سنت حوزه توجه دارد، بیان کرد: به حوزه آزاد، انتخاب و شکوفایی علم و دانش در حوزه آزاد اعتقاد داریم و این سنت‌ها باید حفظ شود.
وی عنوان کرد: بیش از ۵۰۰ طرح مطالعاتی متناسب با نیازهای نظام در دستور کار قرار دارد. در سال‌های اخیر شاهد تأسیس ۱۷ مرکز پژوهشی، انتشار ۴۲ مجله جدید، راه‌اندازی طرح گفتمان علمی حوزه، تدوین بیش از ۳ هزار طرح دقیق حوزوی، توسعه جشنواره علامه حلی(قد)، حضور حوزه در اسناد و طرح‌های ملی و... بوده‌ایم.

  رسالت حوزه‌های علمیه؛ ساخت جامعه و تمدن‌سازی اسلامی
به گزارش خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام والمسلمین عباس رفعتی نائینی، عضو هیأت‌رئیسه اساتید سطوح عالی و خارج حوزه‌های علمیه نیز در این احلاسیه، با اشاره به صدور بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی از سوی رهبر معظم انقلاب،
به توصیه به علم و پژوهش در این بیانیه پرداخت و اظهار کرد: اولین وظیفه حوزه‌های علمیه، کسب و تولید علم و پژوهش است؛ علمی که درد جامعه و نظام اسلامی را دوا کند و باید حوزه‌های علمیه به مسائل نوپدید مورد نیاز انقلاب اسلامی که در گام دوم انقلاب برای تحقق تمدن نوین اسلامی به آن نیاز است، ورود بیشتر پیدا کرده و نقایص خود در این زمینه را برطرف کنند.
وی در ادامه افزود: به نظر می‌رسد که باید در گام دوم انقلاب اسلامی، حوزه‌های علمیه، موضوعات نوپدید را شناسایی کرده و آیات‌الاحکام را در باب‌های جدید فقهی در اختیار اساتید بگذارد تا آنان نیز، به طلاب علوم دینی آموزش‌های لازم را ارائه دهند و اجتهاد در مسائل نوپدید از ضروریات عصر حاضر و از جمله وظایف حوزه‌های علمیه است.
عضو هیأت‌رئیسه اساتید سطوح عالی و خارج حوزه‌های علمیه، معنویت و اخلاق را وظیفه حوزه‌های علمیه دانست و خاطرنشان کرد: باید حوزه‌های علمیه در مسائل گوناگون اخلاقی و معنویت در جامعه، توجه ویژه داشته باشند و شاید اگر به توصیه‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی در زمینه‌های فرهنگی عمل می‌شد، امروزه با این وضع فرهنگ مواجه نمی‌شدیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین رفعتی در پایان اظهار داشت: باید به نقطه‌نظرات اساتید سطوح عالی و خارج حوزه‌های علمیه در اجرای مصوبات و تصمیم‌گیری‌ها توجه ویژه شود و لازم است، حوزه‌های علمیه گامی دیگر رو به جلو برداشته و با کمک اساتید حوزه‌های علمیه موتور پیشران انقلاب اسلامی را تقویت کرده و به پیش براند.

 دولت، نقادی‌های حوزه‌های علمیه و روحانیت را با جان و دل بپذیرد
حجت‌الاسلام و‌المسلمین رحمانی سبزواری هم در این اجلاسیه، با بیان ضرورت مقایسه خدمات اجتماعی در زمان طاغوت و انقلاب اسلامی، خاطرنشان کرد: دشمنان انقلاب اسلامی با تهاجم سیاسی، شخصیت‌های سیاسی انقلاب اسلامی را مورد هدف و هجمه قرار داده و با تهاجم‌های فرهنگی، تیشه به ریشه فرهنگ اسلامی می‌زنند و با همکاری برخی از سرمایه‌داران خائن و پول‌پرست، در صدد فشار اقتصادی بر مردم و کوچک کردن سفره آنان هستند.
عضو هیأت‌رئیسه اساتید سطوح عالی و خارج حوزه‌های علمیه اظهار کرد: باید روحانیت نقادان دولت باشد و دولت اسلامی نیز، نقادی‌های حوزه‌های علمیه و روحانیت را با جان و دل بپذیرد؛ چراکه روحانیت دوستدار انقلاب اسلامی و دولت اسلامی هستند و انتقادهای روحانیت، برگرفته از روحیه خیرخواهانه آنان است.

  آشنایی با نقش اساتید در هدایت علمی و تربیتی
​​​​​​​حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالله عباسی، سخنگوی کمیسیون «نقش اساتید در هدایت علمی» این اجلاسیه، به ارائه گزارش این کمیسیون پرداخت.
وی با تأکید بر ایجاد انگیزه در طلاب، اظهار کرد: دادن شناخت کامل و جامع نسبت به اهداف طلبه شدن، ارائه موضوعات پژوهشی جذاب و به‌روز به طلاب، ایجاد رقابت علمی سالم میان طلاب، رعایت انصاف علمی، امید‌بخشی به طلاب و پرهیز از مشکل نشان دادن مسیر تحصیل، رعایت نظم و زمان‌شناسی، عدم اکتفا به رابطه در کلاس، خوش‌اخلاقی، تواضع، حضور بانشاط، بیان گرم و جذاب استاد در کلاس درس، ایجاد رفاقت و دوستی و... ازجمله عوامل موثر در راستای ایجاد انگیزه در طلاب است.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدابراهیم کفیل، سخنگوی کمیسیون «نقش اساتید در هدایت تربیتی» این اجلاسیه هم، خاطرنشان کرد: اگر واقع‌نگر باشیم و انصاف و اطلاعات دقیق و جامع داشته باشیم، در وضعیت خوبی در حوزه‌ها قرار داریم.
حجت‌الاسلام والمسلمین کفیل، با بیان اینکه جلسات حتماً باید با مباحث اخلاقی همراه باشد، اظهار کرد: اگر نسبت به این موضوع توجه لازم نباشد، با توجه به جنگ ترکیبی، دچار مشکل خواهیم شد.
وی با اشاره به اینکه اساتید باید به ارتباط با قرآن توجه داشته باشند، مطرح کرد: هدایت قرآن در قرائت قرآن کریم است و این موضوع، باید در کلاس‌های درس مورد توجه باشد.
گفتنی است، در این اجلاسیه، از اساتید سطوح عالی، خارج و مراکز تخصصی حوزه؛ حجج‌اسلام والمسلمین: علی کاظمی، سیدمحمدتقی دیباجی اصفهانی، حسینی شوپایی جویباری، علی مؤمن‌پور، محمدجواد تاکی، غلامرضا پرهیزکار، محمدحسن زالی، حسن معلمی، احمد فربهی، حسن ترکاشوند، حامد میرزاخانی و مهدی آزادپرور تقدیر شد.