حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی در مدرسه شبهه‌پژوهی «مطالعات قرآنی خاورشناسان» که به‌همت مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه‌های علمیه و با همکاری مجتمع آموزش‌عالی قرآن و حدیث، پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن و مؤسسه آموزش‌عالی ائمه اطهار(ع) برگزار شد، به تبیین فعالیت‌های «مراکز علمی شیعه در مواجهه با مطالعات قرآنی خاورشناسان» پرداخت و گفت: در این مورد پرسش اصلی این است که ما باید در مواجهه با جریان قرآن‌پژوهی غربی چه موضعی بگیریم؟
وی ادامه داد: باید دانست که قرآن‌پژوهی غربی، از کهن‌ترین حوزه مطالعاتی شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی تخصصی است. قرآن‌پژوهی در میان خاورشناسان، اولین حوزه شرق‌شناسی در میان غربی‌هاست.

  مسیحیان و دیپلمات‌ها؛ اصلی‌ترین اسلام‌شناسان غربی
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی با اشاره به اینکه عمده افراد اسلام‌شناس غربی شامل مسیحیان و دیپلمات‌های غربی هستند، اظهار کرد: افرادی که با اهداف دیپلماتیک به اسلام‌پژوهی می‌پردازند، معمولاً افراد کم‌سوادی هستند که به‌خوبی دین اسلام را نمی‌شناسند و مسیحیانی هم که در این زمینه به تحقیقات می‌پردازند، با نگاه تعصب‌آمیز و یک‌جانبه‌گرا دست به قلم شده و به‌خوبی نمی‌توانند، قرآن کریم را مورد بررسی قرار دهند. این دوره شرق‌شناسی که استشراق عمومی بوده، شرق‌شناسی برای شرق‌گشایی می‌نامند که با هدف نفوذ مذهبی یا اقتصادی و سیاسی در بلاد اسلامی صورت گرفته است.
وی افزود: از دوره دوم شرق‌شناسی که از اواخر یا اواسط قرن نوزدهم آغاز شد، شاهد تحقیقات تخصصی در حوزه جهان اسلام توسط خاورشناسان هستیم. عمده تحقیقات در این دوره به‌صورت آکادمیک است.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت، ضمن پرداختن به برخی مطالعات تخصصی در حوزه جهان اسلام از سوی غربی‌ها، خاطرنشان کرد: شاید بتوان گفت، کهن‌ترین مطالعات در حوزه جهان اسلام و در دوره تخصصی خاورشناسی، مربوط به قرآن‌پژوهی بوده است.
وی گفت: در غرب علایق بسیاری به سمت قرآن‌پژوهی رفته است. از این‌رو ما باید بدانیم با حوزه رو به رشد و رو به فزونی قرآن‌پژوهی غربی چه نوع مواجهه‌ای داشته باشیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی یادآور شد: یکی از اصول کلی در مواجهه با قرآن‌پژوهی غربی‌ها، جدی گرفتن این عرصه است و اینکه ما نباید بی‌تفاوت از کنار این پژوهش‌ها عبور کنیم. از طرف دیگر نباید ظرفیت قرآن‌پژوهی مراکز شیعی ما به‌طور کامل مصروف پرداختن به این پژوهش‌های قرآنی غربی‌ها شود.
وی تصریح کرد: متأسفانه ما در عرصه‌های کلامی و فلسفی، دچار یک بحران مدیریتی شدیم و آن عرصه درگیری علوم عقلی و کلامی ما، با عرصه پرسش‌ها و چالش‌های غربی‌ها بوده است. جامعه علمی شیعیان، تا حدود ۶۰ سال گذشته، هیچ ارتباط معنادار و دقیقی با دنیای فکر غربی نداشت و افرادی هم که ارتباط برقرار می‌کردند، عمدتاً با واسطه‌هایی و به‌صورت ترجمه‌ای بود؛ اما از دهه سی شمسی و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب وارد یک فضای فکری و تقابلی با اندیشه‌های غربی شدیم و این سبب شد که دانش کلام ما، به جای یک مواجهه درست و راهبردی، اسیر مجموعه‌ای از چالش‌‌سازی‌ها و درگیری‌های فکری شود. نتیجه این امر مصروف شدن انرژی ما در این مسیر و غفلت نسبی در مورد رسالت‌های اصلی خودمان در تولید اندیشه‌های کلامی شیعی بود.

  امکان تکرار تجربه‌ای تلخ!
این استاد حوزه علمیه با تأکید بر امکان تکرار تجربه تقابل کلامی و فلسفی تشیع با غرب در حوزه علوم قرآنی، بیان کرد: این نگرانی وجود دارد که در دهه‌های آینده قرآن‌پژوهان جوان ما، در صورت عدم وجود راهبرد دقیق، انرژی خود را مصروف اموری کنند که لزوماً از اولویت‌های ما نباشد.
وی گفت: ما باید با یک رصد دقیق از فضای امروز و آینده نزدیک در حوزه قرآن‌پژوهی غربی، با جغرافیای مطالعات غربیان در باب قرآن آشنا شویم و روش‌ها و رویکردهای آنان را مورد بررسی قرار دهیم. آنچه در این راستا تاکنون انجام شده است، به نظر می‌رسد، جامع و پاسخ‌گوی نیازهای ما برای طراحی یک راهبرد دقیق جهت مواجهه درست با قرآن‌پژوهی غربی نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی افزود: در وهله دوم ما باید بدانیم که بسته‌های مطالعاتی موجود در حوزه قرآن‌پژوهی، به چند دسته تقسیم می‌شوند و دسته‌های دارای اولویت برای ما کدامیک از آن‌هاست.
وی ضمن بیان اهمیت تعیین رویکرد مواجهه با گونه‌های مختلف قرآن‌پژوهی غربی‌ها، ادامه داد: ما می‌بایست با تعیین این رویکرد، به دنبال تعامل، بهره‌مندی و تأثیرگذاری باشیم.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت اظهار کرد: پاره‌ای از مطالعات قرآن‌پژوهی در غرب از جنس انتقادی و تقابلی است؛ اساساً این‌گونه مطالعات در راستای هجمه به جایگاه محوری قرآن کریم در جوامع اسلامی بوده و از سوی محققان مسیحی و جریان‌های سکولار بنیان‌گذاری شده است. البته باید توجه کرد که ورود به این عرصه، اگر درست و دقیق نباشد، می‌تواند انرژی‌های ما را مصروف کارهای بدون اولویت نماید.
وی با برشمردن برخی دیگر از اولویت‌ها در عرصه شناخت قرآن‌پژوهی‌های خاورشناسان، خاطرنشان کرد: در این عرصه، باید بتوانیم هم ورود جزئی و تفصیلی داشته و هم فنون، روش‌ها و مهارت‌های آن‌ها را بیاموزیم و در عین حال بفهمیم، غربی‌ها با این مهارت‌ها چگونه با قرآن کریم برخورد می‌کنند. با استفاده از این روش‌ها و ادبیات خود غربی‌ها می‌توانیم، نظریات آن‌ها را به‌خوبی به چالش بکشیم.

  متن فهمی؛ یکی از روش‌های مورد استفاده غربی‌ها در قرآن‌پژوهی
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی افزود: از جمله روش‌های قابل توجه و مورد استفاده غربی‌ها در قرآن‌پژوهی، متن‌فهمی است. این روش دارای رویکردهای مختلفی بوده و برخی از مفسران و نویسندگان داخلی خود ما هم، از این روش بهره می‌برند. روش‌های معناشناسانه نیز، یکی دیگر از این روش‌هاست که با ایجاد عرصه‌های معناشناسی جدید همچون معناشناسی شناختی همراه بوده است.
وی گفت: روش‌های نقد ادبی نیز، از دیگر روش‌های قابل توجه غربی‌ها در قرآن‌پژوهی است که هم بین کلیسایی‌ها و هم، بین مخالفان کلیسا رواج یافته است. روش‌های تاریخی را هم می‌توان از روش‌های مهم قرآن‌پژوهی خاورشناسان دانست که به‌طور کلی این نوع مطالعات، تقریباً از قرن هفدهم در میان غربی‌ها روشمند شد. امروز غربی‌ها مطالعات تاریخی را در مورد قرآن کریم به‌ویژه در بحث‌هایی همچون اصالت قرآن و بخش‌ها و پاره‌های آیات قرآنی شروع کرده‌اند.

  دو سویه اصلی محققان غربی که تلاش برای تفسیر قرآن دارند
این استاد حوزه علمیه قم، آگاهی‌های تطبیقی قرآنی و سایر متون مقدس را یکی از محورهای مطالعاتی مهم غربی‌ها در قرن‌های اخیر برشمرد و تصریح کرد: در این راستا غربی‌ها به داده‌ها و نتایجی بسیاری رسیده‌اند که بخشی از آن‌ها قابل استفاده است. این امر برای محققان غربی که دارای دو سویه دینی و سکولار هستند، بسیار مهم می‌باشد. سویه دینی آن‌ها تلاش می‌کند، بگوید: آنچه در قرآن کریم آمده، همان چیزی است که در متون دینی گذشته وجود داشته است. در نگاه سکولار هم تلاش بر این است که گفته شود: تمام متون، اندیشه‌ها، گفته‌ها، نوشته‌ها و فرهنگ، ریشه در تجربه‌های مادی بشر داشته و هیچ مسئله آسمانی وجود ندارد.
وی ادامه داد: قرآن‌پژوه ما ناگزیر است، میان قرآن و سایر متون مقدس رابطه ایجابی یا سلبی برقرار کند و تحریف متون مقدس سایر ادیان به‌معنای تحریف تمام بخش‌ها و آموزه‌های آن‌ها نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی گفت: در زبان‌شناسی غربی ریشه‌یابی لغات قرآنی به‌طور گسترده‌ای انجام گرفته است و لازم است، ما هم در این زمینه ورود پیدا و واژه‌های قرآنی را ریشه‌یابی کرده و معانی صحیح و دقیق آن‌ها را استخراج نماییم.
وی اظهار کرد: حوزه معارف قرآن کریم در ادبیات قرآن‌پژوهی غربی، یکی از مهمترین عرصه‌هایی است که می‌بایست ما با ظرافت و دقت به آن بپردازیم تا از لغزش‌های ممکن در این مسیر جلوگیری شود. همچنین در این زمینه لازم است، حواسمان باشد، بیش از اندازه برای این حوزه وقت و انرژی خود را مصروف نکنیم تا از مبدل شدن متون خاورشناسان به متون مرجع خودداری شود.

  حوزه مطالعات اصالت قرآن بیشتر جنبه تخریبی دارد
​​​​​​​رئیس بنیاد بین‌المللی امامت خاطرنشان کرد: حوزه مطالعات اصالت قرآن کریم نیز، در سال‌های اخیر در جامعه علمی غرب رایج شده و باید مورد توجه ما هم قرار گیرد. البته این حوزه بیشتر جنبه تخریبی داشته و می‌بایست قرآن‌پژوهان ما بیشتر به پاسخگویی در مقابل شبهات و چالش‌های مطرح‌شده از سوی غربی‌ها در این رابطه بپردازند.
وی بیان کرد: توانمندسازی محققان ما در این عرصه، یکی از اولویت‌هایی است که باید مورد پیگیری مراکز تخصصی مرتبط با مطالعات اسلامی قرار گیرد. همچنین افرادی که در عرصه بررسی مطالعات خاورشناسان ورود پیدا می‌کنند، باید افراد دارای تجربه و کارآزموده باشند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی در پایان، خاطرنشان کرد: لازم است حوزه‌های علمیه، خاورشناسان و دانشجویان غربی را دعوت کرده و با آن‌ها به بحث و تبادلات علمی بپردازد تا هم، از انحراف در تحلیل‌های غربی‌ها جلوگیری شود و هم، به ارتقای علمی دانشجویان خودمان بینجامد.
گزارش: رحیم کریمی