19 دی سرآغاز حرکت‌های مردمی ضد استبدادی و شاهنشاهی
در واقع قیام ۱۹ دی را باید از زمینه‌های تقویت جنبش‌های دینی مذهبی انقلاب اسلامی شمرد؛ چراکه از علل و زمینه‌های مطرح‌شدن امام خمینی(قد) به‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی در مبارزه با حکومت پهلوی را سبب شد؛ پس از این واقعه، مخالفت با نظام پهلوی از گروه‌هایی خاص به توده مردم گسترش یافت و در میان روحانیت و حوزه و دانشگاه اتفاق نظری درباره مبارزه با پهلوی فراهم گردید؛ صفوف محکم مردم به همراهی علمای دینی وروشن‌فکران دانشگاهی شکل گرفت و گام‌های استوار مبارزه با رژیم طاغوت برداشته شد.
از این روی می‌توان گفت، قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ش سرآغاز سلسله حرکت‌های اعتراض‌آمیز قاطبه مردم ایران علیه نظام استبدادی و شاهنشاهی و پهلوی بود. از این تظاهرات و اجتماعات مردمی با همراهی علما، می‌توان به‌عنوان آغاز مرحله‌ای نوین در نهضت اسلامی و علت اصلی شتاب خیزش‌های انقلابی یاد نمود.
یکی از عوامل شتاب انقلاب پس از ۱۹ دی، مراسم‌ها و تظاهرات‌های پی‌درپی پس از این واقع بود که از تبریز آغاز گردید. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز و مراسم چهلم شهیدان واقعه تبریز به یزد منتقل شد؛ به‌نحوی که سلسه‌وار از مرکز ایران شروع شد و بعد به غرب ایران و از غرب ایران به شرق ایران و از شرق به پایتخت و جنوب ایران کشیده شد و مراسمی در تهران و مشهد و سپس اصفهان و شیراز برگزار گردید؛ برگزاری مراسم چهلمِ برای هریک از این وقایع که به کشته‌شدن شماری منجر می‌گردید و هرکدام از وقایع، سبب کشته‌شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌گشت؛ همین روند، کشش و دامنه‌ای پیدا کرد و سرانجام پس از یک سال و یک ماه، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش نظام پادشاهی پهلوی سقوط و انقلاب اسلامی پیروز شد.

 انتشار مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه»
عامل اصلی قیام ۱۹ دی، انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات بود. این مقاله به‌مناسبت روز کشف حجاب و نزدیکی سالگرد انقلاب سفید در ۱۷ دی ۱۳۵۶ش به چاپ رسید. نام نویسنده احمد رشیدی‌مطلق بود که آن را مستعار دانسته‌اند. به‌گفته سر آنتونی پارسونز سفیر سابق انگلیس در ایران، با توجه به سلسله مراتب تصمیم‌گیری در حکومت پهلوی، تصمیم به نگارش و انتشار این مقاله از طرف شخص محمدرضا پهلوی یا ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) یا هیأت دولت بوده است.

 مقاله‌ای که خیزش آغازین را جرقه زد
در این مقاله که با نام مستعار احمد رشیدی‌مطلق منتشر شد، امام خمینی(قد) و روحانیت و‌ روشن‌فکران دانشگاهی که مخالفِ انقلاب سفید شاه و تجدد و... بودند، عوامل ارتجاع نامیده شده و امام خمینی(ره) مسئول خون‌های ریخته‌شده در واقعه 15 خرداد معرفی شده بودند؛ همچنین امام خمینی مردی شهرت‌طلب و وابسته به استعمار انگلیس و هندی جاه‌‌طلب معرفی شده بود؛
هدف از این نوشتن و انتشار این مقاله تخریب چهره امام خمینی(ره) و ایجاد اختلاف میان علمای مبارز و حوزویان و طرفداران امام و ایجاد تنفر از او در میان مردم بود؛ اما مردم که از کشتارهای شاه و ظلم و استبداد‌های او و پدرش دلی پر داشتند، به صف طرفداران امام پیوستند.
علاوه بر چاپ این مقاله، عوامل دیگری نیز در شکل‌گیری این قیام تأثیرگذار بود: رحلت [شهادت] ناگهانی و مشکوک سیدمصطفی خمینی، فرزند امام خمینی(ره) حدود سه ماه قبل از قیام ۱۹ دی در ۱ آبان ۱۳۵۶ش، در نجف که حامیان و طرفداران امام خمینی(ره) حکومت پهلوی را مسئول این مرگ مرموز شمردند، مخالفت و خشم خود را در 19 دی بروز دادند.
یکی دیگر از زمینه‌های قیام ۱۹ دی را فضای باز سیاسی دانسته‌اند که شامل آزادی شماری از زندانیان سیاسی و آزادی عمل بیشتر سخنرانان دینی می‌شد.
اوج قیام ۱۹ دی عصر ۱۹ دی ۱۳۵۶ش در قم شروع شد؛ معترضان از اصناف مختلف از طلاب، مردم عادی، بازاریان و دانشگاهیان تهران بودند که به قم آمده بودند؛ این اجتماع به سوی منزل آیت‌الله نوری همدانی که از اساتید برجسته حوزه قم بود، حرکت نمودند. ایشان در منزل خود برای اجتماع‌کنندگان معترض سخنرانی کرد؛ معترضان که جمعیت‌شان افزوده می‌شد، پس از سخنرانی به طرف چهارراه بیمارستان (چهارراه شهدای کنونی) حرکت کردند؛ شعارهای معترضان «مرگ بر حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی» بود. پس از آن، میان تظاهرکنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد؛ در نزدیکی چهارراه بیمارستان تیراندازی شد و شماری از تظاهرکنندگان کشته و زخمی شدند و یک جو وحشتناکی در قم ایجاد نمودند و ضرب و شتم تظاهرکنندگان توسط نیروهای حکومت پهلوی را مرکز اسناد انقلاب اسلامی با مصاحبه و بر اساس اسناد خود ساواک گزارش نموده است.
سیدحسین موسوی تبریزی، یکی از فعالان سیاسی و راهنمایی‌کنندگان مخالفین علیه حکومت پهلوی بود. او چند روز قبل از شروع حرکت اعتراض‌آمیز در خانه علما و مراجع حضور یافت و درباره قضایای پیش‌آمده و وقایع توضیح داده و آنها را نیز به حمایت جلب نموده و در منزل آیت‌الله نوری مشورت‌خواهی و نظرخواهی نموده بود؛ چراکه در بیانیه و مقاله منتشرشده در روزنامه اطلاعات، جریان حوزه به‌عنوان ارتجاع و مخالف پیشرفت و ترقی کشور نامیده شده بود؛ لذا علمای حوزه قم نیز، به این جهت همراهی نموده و دروس حوزه را تعطیل اعلام نمودند تا طلاب برای شرکت در این اجتماع معترضانه حاضر شوند و جمعی از طلاب هم، به منازل مراجع دیگر از جمله آیات مرعشی، گلپایگانی، روحانی حائری و...(ره) رفته بودند و از آنان برای حضور و همکاری، درخواست یاری نموده بودند؛ آیات گلپایگانی، شریعتمداری، مرعشی و دیگر مراجع، از اجتماع و اعتراض طلاب و بازاریان حمایت و سخنرانی نمودند؛ به‌تبع این حرکت حوزوی و تعطیلی درس‌های حوزه، بازاریان نیز با صدور اعلامیه‌ای، از حوزویان حمایت نموده و جمعی در منزل آیت‌الله گلپایگانی اجتماع نموده بودند که با رفتار و برخورد پلیس این اجتماع به خشونت و درگیری کشیده شد؛ این اخبار و وقایع در روزنامه اطلاعات و... با جهت‌گیری علیه حوزویان منتشر گردید.
بر اساس اسناد و اظهارات مأموران ساواک شمار جمعیت و تظاهرکنندگان در 19 دی، حدود بیش از ده هزار نفر بوده است. حضور زنان نیز در این اعتراضات، چشم‌گیر و قابل توجه بود؛ روزنامه اطلاعات در ۲۰ دی، تعداد کشته‌شدگان را شش‌تن و شمار زخمی‌ها را نُه‌تن گزارش نموده بود که درست نبود و بیش از اینها بود؛ چراکه بسیاری از ترس بازداشت و برخورد‌های مأموران و دستگاه برای مداوا و درمان به مراکز درمانی مراجعه ننموده بودند و آمار شهدا هم دقیق اعلام نشده بود؛ چنان‌که در منابع دیگر، تعداد شهدا 70 الی 80 نفر و مجروحان را تا سیصد نفر گفته‌اند؛ بیشتر شهیدان واقعه ۱۹ دی قم، در قبرستان بقیع قم دفن شدند.
قیام ۱۹ دی واکنش‌هایی زیادی را در سراسر کشور در پی داشت؛ حکومت پهلوی ۲۵ یا ۲۷ تن از معترضان را از قم تبعید کرد؛ شماری از مراجع تقلید که همراه مردم و حامی بودند؛ از جمله آیات عظام گلپایگانی و مرعشی نجفی و... و برخی از گروه‌های سیاسی و دانشگاهیان و... این کشتار و برخورد خشن مأموران دولتی با معترضان و اجتماع مردم در ۱۹ دی و محتوای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه را که حوزویان را نشانه رفته و به امام خمینی(قد) که در شمار مراجع پس از آیت‌الله بروجردی به‌شمار می‌آمد، توهین نموده بودند، محکوم نمودند.
امام خمینی که در این زمان، در نجف و در تبعید بود، با فاصله چند روزه که اخبار حوادث ایران به عراق برسد، در ۲ بهمن به‌مناسبت قیام ۱۹ دی پیامی صادر کرد؛ ایشان در این پیام، واقعه ۱۹ دی را ادامه قیام ۱۵ خرداد مردم ایران اعلام نمود و به مردم ایران و جوانان مبارز امید، وعده و مژده پیروزی در برابر حکومت استبداد پهلوی را داد.
پس از چهل روز از واقعه ۱۹ دی، در تبریز، مراسم چهلم شهیدانِ ۱۹ دی در ۲۹ بهمن برگزار شد. بین شرکت‌کنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد و به خشونت کشیده شد. ده‌ها شهید و صدها زخمی نیز پیامد این واقعه تلخ در تبریز بود؛ این رفتارهای تند حکومتی آثار و پیامدهای مختلف در پی داشت؛ از جمله وحدت‌گرایی بین علما برای مقابله با این استبدادگرایی حکومتی؛ از جمله پیامدهای دیگر این قیام آغازین و رویداد تبریز، عمومی‌شدن و کشیده‌شدن اعتراضات به نقاط و شهرهای بزرگ ایران و بین دانشگاهیان و روشن‌فکران و جریان‌های سیاسی بود؛ پیامد مهم دیگر این بود که مردم به سوی روحانیت و حوزه‌ها و به‌ویژه به رهبری و هدایت‌ها و بیانیه‌های امام گرایش حیرت‌آوری یافتند وجوانان به انگیزه و شور مضاعف رسیده و اراده مصمم از حمایت و رهبری امام خمینی(ره) و انقلاب پیدا کردند؛ شهرهای دیگر نیز به خیزش‌های حامیانه از امام و حرکت مردم قم پیوستند؛ جوانان انسجام خاص و کنجکاوی بیشتر برای رسیدن به اخبار وضعیت سیاسی پیدا کردند و امام دراین روند، برای اقشار مختلف به‌عنوان ناجی، هدایت‌گر و روشن‌گر شناخته شد؛ همین حرکت و فضای خاص، به‌ترتیب و با زمان‌بندی خاص و طبیعی به سوی انقلاب بزرگ در خاورمیانه و کشورهای اسلامی پیش رفت و منجر به انقلاب بزرگی شد که جنبه‌های مذهبی آن از هرجهت پررنگ‌تر بود؛ همین حوادث مصادف می‌شود، با ایام و روزهای عزاداری امام حسین(ع) که شور و شعف قیام حسینی در انقلاب و قیام مردم ایران در پایان‌دادن حکومت‌های موروثی و سلطنتی تاثیر فراوان داشت؛ از آن جهت نیز که رضاخان مراسم روضه‌خوانی در ایام محرم و صفر و حرکت دسته‌های عزاداری و شئونات دیگر را ممنوع کرده بود و کماکان این برخوردها در ذهنیت مردم وجود داشت و نفرت خاموش از حکومت پهلوی و دخالت استعمارگران در امور سیاسی ایران برای مردم زجرآور بود که از سال 42 با روشنگری امام آغاز و سرانجام در19 دی 56، مجدداً گرم شد و سرانجام منجر به فرار شاه از ایران در همین ایام گردید و در ماه‌بهمن سال 57 انقلاب ایران پیروز گردید.1
..............................................
  پی نوشت‌
​​​​​​​1. برگرفته از: سید جلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران ج2؛ قیام حماسه‌آفرینان قم و تبریز و دیگر شهرها؛ علما و رژیم رضاخان، حمید بصیرت‌منش؛ فرازهایی از تاریخ انقلاب به روایت اسناد ساواک، روابط عمومی وزارت اطلاعات؛ انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، عباسعلی عمید زنجانی؛ سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه: عباس مخبر؛ تنهایی و پایداری، حسین نجفی، اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی تبریز؛ علی دوانی، نهضت روحانیون ایران.