نشست «رویکردهای جریان‌شناختی حدیثی در یکصد سال اخیر حوزه علمیه قم» از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم برگزار شد.
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین محمد حائری شیرازی در این نشست، عنوان کرد: رویکردهای حدیثی و نحوه تعامل علما و بزرگان با حدیث سبب شده است که آثار گوناگونی نگاشته شود و موضوعات مختلفی در این زمینه بحث شود.
وی ادامه داد: در سده اخیر یعنی از ابتدای بازتأسیس حوزه علمیه قم، توسط آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(قد) جریان‌های حدیثی مختلفی صورت گرفته که تاکنون نیز، این رویکردها و جریان‌ها ادامه داشته است.
این پژوهشگر حوزوی در تعریف جریان، گفت: جریان پدیده‌ای اجتماعی متشکل از مجموعه‌ها و مؤلفه‌های گوناگون و اصول مختلف معرفتی است که جمعیتی مدیریت‌شده، بر اساس این جریان، تفکر و اصول معرفتی عمل می‌کنند و مباحث را دنبال می‌کنند.
وی ادامه داد: شناخت این جریان‌ها یعنی رویکردهای حدیثی بزرگان و افرادی که در حوزه علمیه قم تحصیل کردند، باعث شناخت نظریه‌های مختلف این فضا می‌شود.
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی افزود: وقتی که نظرها و دیدگاه‌های گوناگون را نسبت به حدیث بدانیم و نسبت به آن شناخت پیدا کنیم، هم با چگونگی تعامل علما و بزرگان با حدیث و نظریات شناخت بهتری پیدا می‌کنیم و هم امکان داوری و قضاوت برای ما راحت‌تر و شفاف‌تر می‌شود؛ یعنی زمانی که جریان‌های مختلف را می‌شناسیم، میزان قدرت و نفوذ هر جریان را نسبت به حدیث تشخیص می‌دهیم و می‌توانیم، ببینیم که اتخاذ مبانی علمی و اعتقادی در هر جریان به چه میزان بوده است.
وی اضافه کرد: با این شناخت، می‌توانیم داوری دقیق‌تر و منصفانه‌تری نسبت به هر جریان داشته باشیم و روند و آینده‌نگری آن جریان را تا حد زیادی حدس بزنیم؛ زیرا مؤلفه‌های هر جریانی قابل شناخت هستند.
این پژوهشگر دینی بیان کرد: برای شخصی که می‌خواهد، وارد مقوله تعامل با حدیث در فضای علمی شود، شناخت جریان‌ها باعث می‌شود که مقایسه و انتخاب بهتری داشته باشد.


 رویکرد اول: نحوه تعامل علما با حدیث
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی، با بیان اینکه به‌طور کلی به دو صورت می‌شود در این بحث ورود کرد، تصریح نمود: در روش اول صرفاً نحوه تعامل بزرگان و علما با پدیده حدیث را بیان می‌کنیم.
وی با اشاره به اینکه در این زمینه، سه جریان؛ حداکثری، میانه‌رو و حداقلی وجود دارد، ادامه داد: جریان حداکثری، تعامل حداکثری با حدیث داشتند. جریان میانه‌رو نه فضای حداکثری و نه فضای حداقلی داشتند و به‌صورت میانه‌رو و اعتدالی، با حدیث تعامل داشتند؛ البته خرده‌جریان‌هایی نیز وجود دارند که هرکدام پتانسیل و ظرفیت این را دارند که تبدیل به یک جریان شوند.


 رویکرد دوم؛ بررسی جریان‌هایی که به ابعاد حدیث پرداخته‌اند
این پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: رویکرد دوم، رویکردی است که در آن نسبت به جریان‌هایی که در صد سال اخیر در رابطه با ابعاد مختلف حدیث فعال بودند و نظریاتی را مطرح کردند، پرداخته می‌شود.

جریان حجیت حدیث
وی یادآور شد: در جریان‌های مربوط به حجت حدیث، افراد مختلفی را داریم که در این فضا که نسبت به حجیت حدیث، همان سه رویکرد حداکثری، میانه‌رو و حداقلی داشتند.
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی اضافه کرد: جریان حداکثری بیان می‌کند که اصل بر پذیرش حدیث هست؛ مگر اینکه خلافش ثابت بشود. در جریان حداقلی اصل بر رد حدیث هست؛ مگر که خلافش ثابت شود. جریان میانه‌رو با مبنا و معیاری که ترسیم کردند، احادیث را بررسی می‌کنند. اگر حدیث آن مبانی و معیارها را داشته باشد، می‌پذیرند و اگر نداشته باشد، آن حدیث را کنار می‌گذارند.
وی گفت: شخصیت‌های متعددی مانند آیت‌الله‌العظمی بروجردی، امام خمینی، آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، علامه طباطبایی و آیت‌الله معرفت(قد) در فضای حجیت حدیث، رویکرد میانه‌رو داشتند.
این پژوهشگر افزود: مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی با نگارش کتاب جامع احادیث شیعه، یک تحول جدیدی را در فضای حدیثی حوزه علمیه قم ایجاد کردند؛ اگرچه متأسفانه عمر ایشان کفاف نداد و این پروژه توسط خود ایشان به اتمام نرسید.
وی با بیان اینکه جریان حداکثری، جریان حدیث‌گرا یا اخبار‌گرا هستند، اظهار کرد: رویکرد این‌ها نسبت به حدیث یک نگاه حداکثری است؛ یعنی اصل را بر پذیرش حدیث گرفتند که در این گروه نیز، رویکردهای افراط‌گرایانه، اعتدالی و تفریطی وجود دارد.
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی، در رابطه با جریان حداقلی گفت: جریان سوم قرآنیون هستند که رویکرد حداقلی نسبت به حجت حدیث دارند که شروع این جریان با فضای اهل سنت بوده و بعد این تفکر ادامه پیدا کرده و در فضای شیعه هم، نمایندگانی دارد.
وی ادامه داد: در اهل سنت اصل حجیت حدیث را منکر می‌شدند و بیان می‌کردند که اساساً حدیث هیچ‌گونه حجیتی ندارد؛ اما نمایندگانی این تفکر را در شیعه دنبال می‌کنند و اصل و حجیت را برای حدیث قائل هستند و به‌صورت مطلق حدیث را کنار نمی‌گذارند؛ اما به‌خاطر اتفاقاتی از جمله تحریف، جعل، وضع و... که در طول ۱۴۰۰ سال برای حدیث رخ داده است، نسبت به حدیث یک نگاه حداقلی دارند.
این پژوهشگر حوزوی افزود: آنها بیان می‌کنند، با توجه به اتفاقات تلخ زیادی مانند جعل و تحریف که در رابطه با حدیث رخ داده است، ما عملاً حدیثی نداریم که بخواهیم به آن استناد کنیم؛ اما بعضی از این افراد قائل هستند که ما احادیثی را داریم که می‌توانیم به آنها استناد کنیم؛ اما شرایط و ضوابط دارد.
وی با بیان اینکه پیروان جریان قرآنیون در حوزه علمیه قم قبل انقلاب، آقای حکمی‌زاده و آقای برقعی بودند، گفت: مرحله تعدیل‌شده این جریان، جریان قرآن‌محوری هستند به این معنا که محوریت با قرآن است و سنت و حدیث مداریت دارد و دور قرآن می‌چرخد. این جریان قائل هستند که اصل با قرآن است و حدیث پیرامون قرآن، مباحث را دنبال می‌کند. این جریان قائل به وجوب موافقت قطعی حدیث با قرآن هستند و احادیثی را که موافقت قطعی با محتوای قرآنی نداشته باشد، کنار می‌گذارند. آیت‌الله صادقی تهرانی، سیدمصطفی حسینی طباطبایی، سیدکمال حیدری از نمایندگان این جریان هستند.

جریان علوم پیرامون حدیث؛ تاریخ حدیث
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی، با اشاره به اینکه این جریان به‌نوعی خرده‌جریان محسوب می‌شود، اظهار کرد: در رابطه با بعضی از علوم پیرامونی حدیث تفکرات، کتاب‌ها و آثاری را داریم؛ اما هنوز تبدیل به جریان نشده‌اند؛ به‌همین خاطر از عنوان خرده‌جریان استفاده می‌شود.
وی با بیان اینکه علم تاریخ حدیث در فضای علم حدیث بسیار مهم و راه‌گشاست، تصریح کرد: جریان‌های مربوط به تاریخ حدیث در حوزه علمیه قم، بیشتر ناظر به افرادی خاص و آثار تولیدشده آنان است. سید محمدکاظم طباطبایی، استاد مهدوی‌راد، سید محمدرضا جلالی حسینی و مهدی غلامعلی، از جمله افرادی هستند که در فضای تاریخ حدیث، آثار ارزشمندی را تولید کردند.

جریان علوم پیرامون حدیث؛ وضع و علل حدیث
این پژوهشگر بیان کرد: حجت‌الاسلام عبدالهادی مسعودی، کتاب وضع و نقد حدیث، حجت‌الاسلام محمدحسن ربانی کتاب آسیب‌شناسی روایات و التصحیف فی متن‌الحدیث، از حجت‌الاسلام حیدر مسجدی، ازجمله آثاری است که توسط پرورش‌یافتگان حوزه علمیه قم در این زمینه تولید شده است.

 فقه و نقدالحدیث
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی اضافه کرد: آقایان ربانی، مسعودی، طباطبایی، احسانی‌فر و دکتر پسندیده، از جمله افرادی هستند که در زمینه فقه‌الحدیث و نقدالحدیث، آثاری را تولید کردند.

جریان نقد حدیث اهل سنت
این پژوهشگر عنوان کرد: بعضی از علمای حوزه علمیه قم، آثار گوناگونی را در رابطه با نقد حدیث اهل سنت تولید کردند. علامه عسکری(ره آثار متفاوت و مختلفی را در این زمینه تولید کرد و ادامه تفکر وی را در آثار سید سامی‌البدری دیده می‌شود.
وی با بیان اینکه فضای نقد حدیث اهل سنت در حوزه علمیه قم پررنگ نبوده است و می‌توان گفت که مرحوم علامه عسکری یک‌تنه کار را پیش بردند، افزود: جریان نقد حدیث شیعه در حوزه علمیه قم پررنگ‌تر بوده است؛ زیرا حوزه علمیه قم، حوزه علیمه شیعه است و دغدغه اصلی‌اش این بوده که حدیث شیعه مورد نقد و بررسی قرار بگیرد. علامه شعرانی(ره در این زمینه آثاری را تولید کرد و به نقد حدیث پرداخت. حجت‌الاسلام نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی از شاگردان آیت‌الله بروجردی نیز، از نمایندگان این جریان هستند.

جریان دارالحدیث
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی بیان کرد: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث که توسط آیت‌الله ری‌شهری تأسیس شد، شاگردانی را پرورش داده است که آثار متفاوت، متعدد و اثرگذار تولید کردند و رد پای مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث در این فضا قابل توجه است.

جریان‌های تصحیح، تحقیق و احیای حدیث
وی اظهار کرد: علی‌اکبر غفاری، تصحیح‌کننده کتب اربعه، یکی از شاخص‌ترین چهره‌ها در تصحیح متون حدیثی شیعه است که در حوزه علمیه تهران زیست کرد؛ اما در یک برهه‌ای برای درس تفسیر مرحوم اشراقی عازم قم می‌شود؛ به‌همین خاطر در این مبحث از وی یاد می‌کنیم.
این پژوهشگر ادامه داد: ربانی شیرازی تصحیح وسائل‌الشیعه و بحارالانوار و مرحوم علامه شعرانی، تصحیح شرح‌های کافی مثل شرح ملاصالح مازندرانی، شرح الوافی فیض کاشانی، کتاب وسائل‌الشیعه و ارشادالقلوب دیلمی را داشته است.
وی افزود: علامه طباطبایی آثاری از جمله حاشیه‌ای بر کتاب بحارالانوار تولید کرد؛ همچنین اگرچه اغلب فقط تفسیر المیزان را که یک تفسیر قرآن به قرآن است، از علامه طباطبایی می‌شناسیم؛ اما وی قبل از تفسیر المیزان، تفسیری روایی با نام «تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیثه والقرآن» را نگارش کرد.
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی یادآور شد: آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌الله‌العظمی بروجردی، عبدالعزیز طباطبایی یزدی، آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی و آیت‌الله محمدباقر محمودی(ره) از دیگر افرادی هستند که در این زمینه آثاری را تولید کردند.

جریان اعتبارسنجی حدیث
وی با بیان اینکه جریان اعتبارسنجی حدیث، یک جریان مبنایی، بسیار مهم و اثرگذار در فضای تعاملی ما با حدیث است، تصریح کرد: بحث اتخاذ مبنا در اعتبارسنجی حدیث شیعه، یک بحث بسیار مهم و کاربردی است، به این معنا که اگر رویکرد سندمحوری را داشته باشیم، خروجی متفاوتی با رویکرد قرینه‌محوری، تحلیل فهرستی، راوی‌محوری و... دارد.

دسته اول: راوی‌محور قرینه‌گرا
این پژوهشگر با اشاره به اینکه صاحب‌نظران این جریان در حوزه علمیه قم به چهار دسته تقسیم می‌شوند، گفت: دسته اول، جریان راوی‌محور قرینه‌گرا هستند. مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی(قد) این ایده را مطرح کرد که باید احادیث را بر اساس راویان اعتبارسنجی کنیم و اعتبارسنجی هر حدیثی، مبتنی بر راویانی است که در سلسله اسناد آن آمده است؛ اما به‌صورت قرینه‌گراست.
وی اضافه کرد: قرینه‌گرا یعنی صرفاً نسبت به توصیف و تضعیف آن راوی، در کتب رجالی اکتفا نمی‌کنیم و نسبت به طبقه راویان، مذهب راویان، قوم راویان و... نیز مطالعه می‌شود و درنهایت نسبت به اعتبارسنجی هر حدیث و راویانی که در سلسله آن حدیث آمده است، تصمیم‌گیری می‌شود. مرحوم آیت‌الله بروجردی در کتاب جامع احادیث الشیعه نیز، همین رویکرد را داشته است.

دسته دوم؛ راوی‌محور نص‌گرا
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی افزود: رویکرد دوم در بحث اعتبارسنجی حدیث شیعه، رویکرد راوی‌محور نص‌گرا هست که مرحوم آیت‌الله خویی از جمله شخصیت‌های این رویکرد است؛ اما در حوزه علمیه قم، زیست نداشته است؛ اما شاگردان وی در حوزه علمیه قم، از جمله مرحوم آیت‌الله میرزاجواد تبریزی، مباحثی را در این زمینه بیان کردند.

دسته سوم؛ تحلیل فهرستی
وی با بیان اینکه رویکرد سوم تحلیل فهرستی است، گفت: این جریان یک مبنای جدید است. آیت‌الله سید‌احمد مددی از جمله اشخاصی است که بر این روش تأکید دارند. در این جریان قائل هستند که افرادی مثل مرحوم نجاشی و ابن‌ولید از روش تحلیل فهرستی برای اعتبارسنجی حدیث، استفاده می‌کردند.

دسته چهارم؛ قرینه‌محوری
این پژوهشگر حوزوی بیان کرد: رویکرد چهارم رویکرد قرینه‌محوری است. این رویکرد راوی‌محور نیست و بحث‌های فهرستی محوریت ندارد و قرینه‌محوری صرف است. به این معنا که دنبال قرائن هستیم و از هرگونه قرینه‌ای که به اعتبارسنجی حدیث کمک کند، استفاده می‌کنیم.

مراکز حدیثی
​​​​​​​حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حائری شیرازی عنوان کرد: یکی از مراکز فعال و اثرگذار در فضای حدیثی شیعه، خصوصاً در حوزه علمیه قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث است که توسط آیت‌الله ری‌شهری(ره سال هفتاد و چهار به‌صورت رسمی تأسیس شد و شاگردانی را پرورش داد.
وی ادامه داد: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث که توسط حجت‌الاسلام سیدجواد شهرستانی، سیدعلی خراسانی و شیخ محمد نجف تأسیس شد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور که با اضافه کردن ابزارهای تکنولوژی و نرم‌افزارها به تسهیل و دسترسی آسان‌تر به حدیث توسط پژوهشگران و طلاب کمک کرده است، دفتر تبلیغات اسلامی که ذیل پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده‌های مختلفی را در رابطه با حدیث شیعه تأسیس کرده است، کتابخانه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، فرهنگستان علوم اسلامی قم، مجمع احیای فرهنگ اسلامی که توسط حجت‌الاسلام علی آل‌کوثر و محمدکاظم محمودی تأسیس شد و مرکز تخصصی معارف اهل‌بیت(ع)، از جمله مراکزی هستند که در زمینه حدیث فعال بودند.