تولد و دوران کودکی
حکیم و فقیه فرزانه، عالم مجاهد، آیت‌الله محمد محمدی گیلانی، از پیشگامان نهضت مقدس جمهوری اسلامی و از شاگردان حضرت امام خمینی(قد)، در سال 1307ش. در روستای دعوی‌سرا، در 7 کیلومتری شرق شهرستان رودسر، در میان خانواده‌ای متدین و دوستدار خاندان پاک پیامبر(ص)، پا به عرصه گیتی نهاد.
پدرش آقا محمدجعفر از مردان نیک بود که در همان روستا زندگی می‌کرد و از راه کشاورزی روزگار می‌گذرانید؛ پدر که دغدغه تربیت و تحصیل فرزند داشت در 6 سالگی ایشان را به مکتب‌خانه سپرد تا در آنجا قرآن مجید و کتاب‌های معمول فارسی را فرا گرفت.
با پایان بردن دوره دبستان و شروع جنگ جهانی دوم در سال 1320شمسی، مجبور به ترک مدرسه شد و مدتی در خدمت پدر به کشاورزی مشغول شد و در نهایت سال 1323ش. در شهرستان رودسر به تحصیل علوم دینی مشغول گردید.

 عزیمت به قم
آیت‌الله محمدی گیلانی(ره) بعد از 2 سال اقامت در حوزه رودسر در 1325ش. به‌همراه آیت‌الله حاج شیخ عباس محفوظی و شهید بزرگوار حجت‌الاسلام شیخ عبدالحسین رضایی راهی حوزه قم گردید و در محضر اساتید نامدار و بزرگی مشغول تحصیل علم و کسب دانش و تهذیب نفس شد.
وی بعد از اتمام دوره سطح، جهت عمق بخشیدن به معلومات خویش به مکتب علمی اساتید نامدار رفت و از خرمن دانش بی‌کران آنان بهره‌مند گردید. اساتید علمی ایشان در دوره خارج فقه و اصول عبارتند از:
1. آیت‌الله‌العظمی سیدحسین بروجردی(ره) که به‌مدت 12 سال از محضر این فقیه گران‌مایه بهره‌مند گردید؛
2. امام خمینی(قد)؛
3. آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد(ره) (فقه، اصول)؛
4. آیت‌الله میرزاهاشم آملی(ره) (اصول)؛
5. آیت‌الله سیدمرتضی حسینی لنگرودی(ره) (اصول)؛
6. علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره).
آیت‌الله گیلانی به‌مدت 7 سال از وجود پرخیر و برکت علامه طباطبایی(ره) بهره‌مند گردید. وی بعد از امام، بیشترین استفاده‌های علمی و معنوی را از محضر این استاد بزرگوار حوزه برد. او علاوه بر شرکت و حضور در جلسات درس فلسفه، حکمت و تفسیر علامه(ره)، در جلسات خصوصی ایشان که در شب‌های پنج‌شنبه و جمعه که به‌صورت سیار در منازل افراد جلسه و برای جمعی از خواص شاگردانش منعقد می‌شد، شرکت داشت و در زمره شاگردان خاص و مورد علاقه آن عبد صالح قرار گرفت؛ به‌طوری‌که وقتی که علامه خبردار گردید که محمدی قصد ترک حوزه قم و سکونت دائمی در یکی از شهرهای شمالی را دارد، ایشان را از این کار برحذر داشت و گفت: من وجود شما را برای رونق بخشیدن به توان علمی حوزه مفید و مؤثر می‌دانم و بدین‌وسیله موفق شد، ایشان را از ترک حوزه منصرف سازد.

  آثار علمی
آیت‌الله گیلانی(ره) در کنار تحصیل و تدریس، تألیفات و آثار علمی ارزنده‌ای را از خود به یادگار گذاشته که عبارت است از:
1. المعاد فی‌الکتاب والسنه (عربی)؛
2. قضا و قضاوت در اسلام.
استاد حسین انصاریان، ضمن نوشتن مقدمه طولانی بر این کتاب می‌نویسد: «در میان قضاتی که برای دادگاه‌های انقلاب انتخاب شدند، چهره‌هایی دیده می‌شوند که به‌حق مصداق قاضی اسلامی هستند و هیچ قدرت و نیرویی نتوانسته، آنان را از اجرای عدل باز دارد. در میان قضات عالی‌قدر شرع، به فقیهان و مجتهدان واجد شرایطی برمی‌خوریم که اگر آنان نبودند، انقلاب اسلامی در برابر آن همه دشمن، نمی‌توانست مقاومت کند و اجرای عدالت به‌وسیله آنان ضامن حفظ انقلاب از دست‌برد دست‌پروردگان استعمار بود. او در رأس قضات واجد شرایط و دست‌پروردگان حوزه علمیه و از تربیت‌شدگان عملی و علمی مرجع بیدار، حضرت امام خمینی(قد) و از مدرسین بزرگ حوزه علمیه قم بود. کسانی که با این شخصیت والا برخورد کرده‌اند، یا دادگاه‌های سراسر پیچیده به عدالت ایشان را دیده‌اند، می‌دانند که او مَثَل اعلای قاضی به‌تمام معنا، اسلامی است». آیت‌الله محمدی گیلانی، علاوه بر مسئولیت سنگینی که برعهده داشت، دست به کاری مهم و برنامه‌ای که سخت مورد نیاز دستگاه قضایی کشور بود، زد و آن تدوین رساله‌ای مفصل در مسأله قضا، شهادات و محاکمات اسلامی در همه ابعادش بود. این رساله در سرعت بخشیدن به کار دادگاه‌های اسلامی مفید بود و راهنمایی ارزنده‌ای برای قضاوت اسلامی در سراسر کشور گردید.
3. قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر؛
4. حقوق کیفری اسلام؛
5. قصص المنافقین فی‌القرآن؛
6. در سایه حکمت (شرح کلمات قصار نهج‌البلاغه)؛
7. الامامه والولایه فی‌القرآن الکریم (با همکاری آیات یزدی، مصباح یزدی و مظاهری)؛
8. تکمله الشوارق (شرح بر شوارق الالهام فیاض لاهیجی)؛
9. عصمت الانبیاء(ع)؛
10. درس‌های اخلاق اسلامی؛
11. شرح دعای افتتاح؛
12. تفسیر مناجات شعبانیه؛
13. تفسیر زیارت امین‌الله (این دو اثر با مقدمه و پاورقی استاد زین‌العابدین قربانی به طبع رسیده است)؛
14. سروش قلم (مجموعه مقالات)؛
15. امام راحل(قد) و فقه سنتی که در 172 صفحه توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قد) به چاپ رسیده است؛
16. شرح و تفسیر اسم مستأثر الهی در وصیت‌نامه الهی سیاسی امام راحل که توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(قد) به طبع رسید؛
17. ترجمه و تفسیر الهیات شفای بوعلی سینا؛
18. شرح زیارت وارث، با مقدمه آیت‌الله زین‌العابدین قربانی؛
19. الوجیزات المهمه؛ پیرامون حدیث طلب و اراده که کتابی است تخصصی به‌صورت فلسفی و کلامی.
تمام آثار یادشده توسط انتشارات سایه به چاپ رسیده است؛ ضمناً مقالات فراوانی به‌زبان عربی و فارسی در موضوعات فقهی و فلسفی در مجلات گوناگون همانند: نور علم، فقه اهل‌بیت(ع) و... منتشر شده است و نیز کتب و مقالات فراوانی از جمله شرح بر کفایه، رسایل، مکاسب و... دارند که چاپ نشده است.

  فعالیت سیاسی
آیت‌الله محمدی گیلانی(ره) سابقه درخشانی در مبارزات بی‌امان حضرت امام(قد) علیه رژیم طاغوت داشت و از پیشگامان، فعالان و نقش‌آفرینان عرصه سیاسی نهضت مقدس اسلامی به‌شمار می‌رود. اسناد فراوانی که از آن دوران سیاه برجای مانده، گواه این مدعاست. فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی ایشان در قالب شرکت جستن در بیانیه‌ها و اعتراضات علما و طلاب به جو تاریک آن دوره در تاریخ این مرز و بوم ثبت و ضبط شده که همکاری با جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و بزرگان و مبارزان آن زمان نیز، از این جمله است؛ امضاء و نام آیت‌الله گیلانی بیش از 50 مورد در کتب اسناد انقلاب اسلامی و نهضت روحانیون ایران به ثبت رسیده است.
ساواک در گزارشات خود، ایشان را طرفدار آیت‌الله خمینی و نماینده تام‌الاختیار ایشان نامید و رفتار، منابر و سایر فعالیت‌های وی را به‌شدت تحت کنترل داشت. آیت‌الله گیلانی در شهرهای مختلف از جمله نوشهر، چالوس، تنکابن، رودسر، لنگرود، رفسنجان و... به‌مناسبت‌های مختلف از حضرت امام(ره) با تعبیر آیت‌الله غایب ایران تجلیل و تمجید کرد و به‌همین دلیل، بارها به ساواک احضار گردید که مجموعه برخی از اسناد آن دوره، در کتاب در سایه آن سرو بلند جمع‌آوری و به چاپ رسیده و ضمناً خاطرات فراوانی از مبارزات ایشان از زبان دوستان و همرزمانش بیان گردیده است.

​​​​​​​   عدالت سبز
آیت‌الله گیلانی در طول حیات خویش همواره مطیع اوامر و نواهی الهی بود و به‌عنوان یک مسلمان متعبد، پایبند به دستورات و مبانی شرعی و الهی و معیار زندگی شخصی و انقلابی و در طول مبارزات پیش از پیروزی انقلاب و در انجام مسئولیت‌های سنگین قضایی و اجرایی و فرهنگی خویش همواره رضای الهی را مدنظر داشت و براساس موازین شرعی و الهی گام برمی‌داشت. او از جمله مردان کارآمدی بود که پایش در مقابل فرزند ناخلف نلرزید؛ مسأله آقازادگان، اعم از روحانی و غیرروحانی که امروزه یکی از بزرگترین مشکلات کشور و انقلاب اسلامی به-شمار می‌آید و از حاشیه امن پدر برخوردارند. آیت‌الله محمدی گیلانی(ره) با دو فرزند ناخلف خویش که در جریان بلوای منافقین در سال 60 به‌همراه عده‌ای از منافقین دستگیر شده بودند، برخورد قاطعانه و عدالت‌محور داشت و آنان گرفتار تیغ عدالت پدر شدند. محمدمهدی مفتح، داماد آن بزرگوار، ضمن بیان جزئیات این واقعه می‌گوید: آیت‌الله گیلانی حتی خانه‌ای که در هنگام تحصیل فرزندان خود در دانشگاه تهران خریده بود، بعد از گرایش فرزندان به منافقین، طبق قوانین مصوب، به‌نفع انقلاب مصادر کرد و طی حکمی در اختیار نهادهای انقلابی قرار داد.

  مسئولیت‌های خطیر
آیت‌الله گیلانی پس از پیروزی انقلاب تا پایان حیات خویش، دارای مسئولیت‌ها و مناصب مهم قضایی و حکومتی بود که عبارتند از:
1. حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب اسلامی: در سا‌ل‌هایی که بازماندگان و سرسپردگان رژیم پهلوی در زندان‌های انقلاب به‌سر می‌بردند و در انتظار محاکمه بودند تا حقوق تضییع‌شده دولت را به آنها بازگردانند، امام خمینی(قد) مسئولیت حاکم شرع و ریاست دادگاه‌های انقلاب را در سال 1358 به آیت‌الله گیلانی واگذار کردند. این خود نشانه‌ای بود از اعتماد کامل امام به ایشان و نیز کفایت، فقاهت و دانایی مسلم آیت‌الله گیلانی. ایشان ضمن برخورد قاطعانه و باصلابت و شجاعانه در مقابل ساواکی‌ها، طاغوتی‌ها، ضدانقلاب و منافقین، برچیدن مظاهر و کانون‌های فساد و فحشاء، برخورد با اختلال‌کنندگان در نظم و امنیت عمومی، رسیدگی به پرونده‌های سنگین مالی و غیره، انتصاب افراد امین و صالح و انقلابی جهت تصدی مقام قضاوت شهرها...و نیز با عنایت و محبت‌های عادلانه این فقیه حاکم، افرادی که در خلال تحولات حرکت انقلابی مردم، به‌ناحق گرفتار عقده‌گشایی بعضی از افراد فرصت-طلب شده بودند، نجات یافتند.
آیت‌الله گیلانی(ره) با درایت انقلابی با صدور حکمی، استاد شیخ حسین انصاریان، واعظ معروف تهران را به‌عنوان مسئول دایره مبارزه با منکرات منصوب کرد و در برچیدن کانون‌های فساد و فحشای تهران، نقش محوری ایفا کرد که شرح جزئیات آن آمده است.
2. عضویت در شورای‌عالی قضات از سوی امام خمینی(قد) در سال 1359؛
3. مسئول رسیدگی به مشکلات شرعی شهرداری‌ها از سوی امام خمینی(قد) در سال 1361؛
4. عضو و دبیر شورای نگهبان؛
آیت‌الله گیلانی به‌مدت ده سال از سوی امام خمینی(قد) به‌عنوان عضو فقهای شورای نگهبان منصوب و نیز از سوی مقام معظم رهبری در این سمت مهم ابقاء شد. وی مدتی را هم به‌عنوان دبیر شورای نگهبان ایفای نقش کرد. در این سمت نیز چون گذشته، با اندوخته‌های عظیم علمی و تجربه‌های فراوان اجرایی، به ایفای نقش پرداخت و زیر بار این مسئولیت و خدمت، چون مسئولیت‌های دیگر کمر خم نکرد و استوار و پابرجا ادای وظیفه نمود.
5. عضو هیأت بررسی متمم قانون اساسی؛ وی به‌همراه حضرات آیات: خامنه‌ای، مشکینی و موسوی اردبیلی در سال‌های پایانی عمر شریف امام خمینی(قد) به سمت عضو هیأت بررسی متمم قانون اساسی منصوب شدند.
6. عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام؛
7. نماینده ولی‌فقیه در دانشگاه‌های کشور در سال 1368؛
8. ریاست دیوان عالی کشور به‌مدت 15 سال؛
9. عضو مجلس خبرگان رهبری از تهران در 3 دوره متوالی.
مشی مدبرانه و معتدل آیت‌الله گیلانی باعث شد تا مورد اعتماد همه جریان‌ها و گروه‌های گوناگون قرار گیرند. قول و فعل ایشان، بارها در موارد اختلاف و مشکلات میان جریان‌ها و جناح‌های سیاسی، مورد مراجعه و عمل قرار گرفت؛ در جریان انتخاب حساس و مهم در سال 1385 مشاهده می‌شود که نام ایشان در همه فهرست‌های انتخاباتی جریان‌ها و گروه‌های فعال در انتخابات به چشم می‌خورد و عاقبت، با کسب آرای فراوان از سوی مردم تهران، به‌عنوان نماینده خبرگان رهبری انتخاب شد؛ همچنین آیت‌الله محمدی گیلانی(ره) بعد از کناره‌گیری از مسئولیت ریاست دیوان عالی کشور، بار دیگر به‌عنوان مشاور عالی ریاست قوه قضائیه در سال 1385 منصوب شد.