به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام و‌المسلمین علیزاده در نشست علمی جریان‌شناسی اخلاق عقلی و اخلاق وحیانی - اجتهادی در حوزه معاصر شیعه، از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم که به‌صورت مجازی برگزار شد، گفت: در تاریخ اندیشه اسلامی در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی، می‌توانیم چهار جریان کلی (مکتب یا رویکرد اخلاقی) را تفکیک و بازشناسی کنیم؛ رویکرد اخلاق عقلی، رویکرد اخلاق وحیانی یا نقلی، رویکرد اخلاق شهودی یا عرفانی و رویکرد تلفیقی، چهار جریان تاریخچه اخلاق اسلامی هستند.
دبیر قطب اخلاق و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه افزود: در حوزه علمیه حال حاضر، شش جریان اخلاق وجود دارد که شامل جریان اخلاق سلوکی- عرفانی، جریان اخلاق اجتهادی، جریان اخلاق سنتی ترویج نظری و عملی، جریان معرفت اخلاقی- اسلامی، جریان اخلاقی دعا و مناسکی، جریان اخلاق تربیت اجتماعی و جریان عقلی تقسیم می‌شود که برخی از این‌ها زیرجریان‌هایی نیز دارند.
حجت‌الاسلام و‌المسلمین علیزاده اضافه کرد: در گذشته نیز جریان اخلاق کلامی، جریان اخلاقی عقل عمومی یا عقل سلیم، جریان اخلاق فلسفی جالینوسی و جریان اخلاق فیثاغورث- هرمسی و جریان اخلاق افلاطونی- ارسطویی زیرجریان‌های گفتمان عقل‌گرا در پیشینه تفکر اخلاقی اسلامی بوده است.
وی با بیان اینکه جریان اخلاق عقل‌گرا بر اساس عقلانیتی که استفاده می‌کنند، به چهار زیرجریان عقلانیت خرد‌ورزی قیاسی، عقلانیت قیاسی و فلسفی در سنت مدرن فلسفه اخلاق، عقلانیت تجربی و عقلانیت قیاسی- تجربی تقسیم می‌شود، گفت: جریان عقلانیت خردورزی، قیاسی از سیر کلی به جزئی دارد.
دبیر قطب اخلاق و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی، با بیان اینکه این جریان اخلاقی بر اساس نوع عقلانیتی که استفاده می‌کند، به دو دسته مسائل انتزاعی و پرسش‌های بنیادی و مسائل انضمامی تقسیم می‌شوند، ادامه داد: این گروه به مسائلی مانند: حسن قبح ذاتی و عقلی پرداختند و در این زمینه کتبی را نگارش کردند.
وی اضافه کرد: کسانی که در عقلانیت قیاسی و فلسفی در سنت مدرن فلسفه اخلاق هستند نیز، به دو گروه تقسیم می‌شود که گروه اول، دغدغه انتقال مؤثر تفکر جهانی به حوزه علمیه دارند و بیان می‌کنند که بعد از قرن دوم و سوم، آثار ترجمه‌شده، باعث پویایی تفکر اسلامی شد. اکنون نیز در متن نهضت ترجمه دوم قرار داریم و باید میراث تفکر جهانی در حوزه تفکر اخلاقی به‌درستی به جهان اسلام منتقل شود. گروه دوم دغدغه ترجمه ندارند؛ بلکه به مطالعه تطبیقی و انتقادی فلسفه معاصر جهان می‌پردازند. در ابتدا دو حوزه قیاسی و تجربی را که در این حوزه وجود دارد، مد نظر قرار می‌دهیم.
حجت‌الاسلام و‌المسلمین علیزاده افزود: حوزه‌ای که به عقل بها می‌دهد، صرفاً عقل قیاسی است که حاصل تتبع سیر از کلی به جزیی است.
کارشناس حوزوی تصریح کرد: ممکن است، فردی به عقلانیت قیاسی و تجربی برسد؛ ولی بحث اخلاق مبتنی بر تجربه جدی است. حوزه مطالعات این افراد و این جریان اخیر، از مسائل انضمامی نشأت می‌گیرد که جامعه و نظام با آنها روبه‌رو است و تحت شاخه اخلاق کاربردی نام‌گذاری شده است.
دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی بیان کرد: حوزه اخلاق کاربردی و حرفه‌ای بسیار پرشاخه است که در بردارنده اخلاق مهندسی و محیط زیست و وکالت و همسری و والدین‌گری و‌ای تی و.. است.
وی گفت: طی این هشت دهه، به‌شکل انفجاری در دنیا به این شاخه اخلاقی توجه شده است و خوشبختانه در کشور ما نیز به‌شدت به این حوزه توجه شده است.
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین علیزاده ادامه داد: مجموعه‌هایی که در حوزه به اخلاق کاربردی و حرفه‌ای می‌پردازند، ممکن استف در درون خود یک گفتمان خاصی را دنبال کنند که چون امروز در دل این تحول تاریخی قرار داریم، شاید نتوانیم جزئیات این سنت‌های پژوهشی و فکری را از هم تفکیک کنیم؛ ولی پژوهشکده اخلاق و معنویت و مؤسسه امام خمینی(قد)، دانشگاه قم و فضلای حوزوی این دانشگاه، دانشگاه قرآن و حدیث و مجموعه خانه اخلاق‌پژوهان جوان که با حضور طلاب فعالیت می‌کنند، این حوزه‌ها را پیش می‌برند. اخلاق زیستی و تدریس و روحانیت و تبلیغ و مدیریت و سیاست و اخلاق اقتصادی و رسانه و سرگرمی و زیرساخت‌های روش‌شناسی اخلاق کاربردی نیز، در حوزه‌های علمیه مورد توجه قرار گرفته است.
وی اظهار کرد: دو جریان اول، اخلاق عقلانی قیاسی یا حکمی کلامی را در این حوزه در نظر گرفتیم که ناظر به دو سنت تفکر اسلامی یا ناظر به مباحث فلسفه اخلاق مدرن است.
حجت‌الاسلام والمسلمین علیزاده یادآور شد: سومین گرایش به‌شکل ترکیبی تلفیقی قیاسی و تجربی بود و چهارمین آن اخلاق تجربی است. شاخه‌هایی از مطالعات اخلاقی که با این منبع مورد توجه قرار می‌گیرند، عبارت از حوزه‌های مطالعات میان‌رشته‌ای اخلاق هستند که محل تقاطع دو شاخه علمی و دانشی است؛ یعنی ما با مسئله‌های چندتباری مواجه هستیم که به دو عرصه دانشی می‌رسد.
وی گفت: طیف قابل توجهی از پرسمان‎های اخلاقی وجود دارد که سنخیت اخلاقی و جامعه‌شناختی یا روان‌شناختی یا تربیتی و... دارند.
وی اظهار کرد: به این ترتیب امروز شاهد سه حوزه میان‌رشته‌ای پررونق روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و تربیت اخلاقی هستیم. این بحث‌ها بسیار مورد نیاز امروز ما هستند. امروز که مسئله جامعه‌شناسی و تمدن‌سازی و جامعه‌پردازی را داریم و گفتمان‌های رقیب اسلام سلفی و اسلام متجدد مدرنیته‌زده، اسلام ناب ما را تهدید می‌کنند و سعی می‌کنند، ما را  از آن جدا کنند. امروز به‌شدت مورد نیاز هستند که آموزه‌های وحیانی را بر اساس ثقلین را صورت-بندی و استحصال کنیم و این مسائل را وارد نهادهای اجتماعی از جمله آموزش، رسانه و زیرسیستم‌های سیاسی اقتصادی خود کنیم.
دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی بیان کرد: اگر زیرسیستم جامعه و اقتصاد و سیاست ما اخلاقی نباشد، مسائل حل نمی‌شود. باید فرآوردهای اخلاقی و مشتقات اخلاقی را از حوزه وحی و حدیث و روایت استخراج کنیم و این مسائل را به‌صورت فرمول‌بندی‌شده، وارد عرصه حیات اجتماعی کنیم.
وی با ذکر این مطلب که امروز پژوهشکده اخلاق و معنویت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، آثاری را در دست تولید و انتشار دارند، یادآور شد: در حوزه جامعه‌شناسی و اخلاق و تربیت اخلاقی، پژوهشگاه‌های حوزوی کارهای خوبی را دنبال می‌کنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین علیزاده بیان کرد: در حوزه اخلاق‌پژوهشی وقتی به تاریخچه اخلاق اسلامی برمی‌گردیم، ملاحظه می‌کنیم که اخلاق مبتنی بر وحی، یعنی استیاد و استنباط شده از قرآن و سنت به‌صورت روش‌مند و با یک متدولوژی دقیق و قابل قبول، مورد غفلت قرار گرفته است. در واقع در اینجا با مجموعه‌هایی از احادیث و روایات روبه‌رو هستیم که محدثان و راویان ما، اهتمام گسترده‌ای به آن کرده‌اند و احادیث با مضامین اخلاقی را گردآوری کرده و با یک نظم و ساختاری دسته‌بندی کرده‌اند و کتبی را نیز به رشته تحریر درآورده‌اند.
وی گفت: البته آنچه از منبع غنی و سرشار وحی به ما رسیده است، دارای ظرفیت بسیار بالایی است که بخشی از آن، در احادیث اهل‌بیت(ع) است؛ ولی کار تخصصی و دانشی به طریقه روش علمی مورد قبول علمای اسلام که عمدتاً عبارت است از: روش استنباطی و اجتهادی که این روش، روی احادیث اخلاقی اعمال نشده است. در این زمینه دارای کتب شاخصی چون مکارم‌الاخلاق، مشکات‌الانوار و ابوابی از کافی و الشافی و... هستیم؛ ولی کار استنباطی زیادی روی آنها انجام نشده است.

​​​​​​​  موانع پیش روی ورود به عرصه اجتهادی در اخلاق
حجت‌الاسلام والمسلمین علیزاده، با اشاره به موانع حوزه‌های علمیه به سوی شکل‌دهی به اخلاق اجتهادی، یادآور شد: انگاره خطای برابرانگاری اخلاق با حوزه احکام غیرالزامی فقه و مستحبات و مکروهات، اولین موردی است که در این زمینه باید از آن نام برد.
وی افزود: به‌یمن مجاهدت‌های بیشتر علمای معاصر، از دو انگاره خطا عبور کردیم. برای بخش عمده محققان روشن است که نظامات معارف دین در کنار فقه، دو نظام عقاید و اخلاق تعبیه شده است و عرصه تخصصی و اختصاصی گزاره‌های اخلاقی با گزاره‌های فقهی متفاوت است؛ زیرا این دو حوزه از بنیان با هم متفاوت هستند. در حال حاضر از این انگاره و پنداره خطا که احکام اخلاقی را که مستحبات و مکروهات بدانیم، عبور کرده‌ایم.
دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی بیان کرد: دوم اینکه آیا می‌توان در اخلاقیات تسامح کرد و مته به خشخاش نگذاشت و دقت‌های دامنه‌دار را که روی احکام شرعی اعمال می‌شود، به کناری نهاد؟ یعنی می‌توان با استنباط به اخبار «من بلغ» نیز کار خود را پیش برد؟ اخبار من بلغ به اخباری گفته می‌شود که مثلاً هر کسی خبری به وی رسید که کاری در مسیر خیر و ثواب انجام دهد؛ ولو این خبر موثق هم نباشد. سؤال این است که آیا می‌توان تسامح را درادله سنن روا داشت که پاسخ آن قطعاً «خیر» است.
وی گفت: در پژوهشکده اخلاق و معنویت، کتاب نقد کاربست سنن در ادله اسلامی و ادله حلی و نقضی را بررسی کرده‌ایم. با عبور از این دو مانع راه برای اینکه نگاه‌ها متوجه این خلأ شود که باید به سمت پی‌ریزی و شکل‌دهی اخلاق ناب اجتهادی و استنباطی برویم، جلب شده است.
وی یادآور شد: از این روی برای اولین‌بار شاهد تولید آثار فاخری هستیم که در پیشینه ۱۴۰۰ ساله اندیشه اسلامی سابقه نداشته است؛ یعنی یک کار نوآورانه و بدیع به‌عنوان خروجی‌های حوزه‌های علمیه ایران را که عمدتاً در ایران اتفاق افتاده است، پیش روی داریم.
دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی بیان کرد: در اینجا شاهد شکل‌گیری آثار اجتهادی و نیمه اجتهادی هستیم. آثار اجتهادی قرآنی حدیثی و نیمه اجتهادی صرفاً قرآنی یا صرفاً حدیثی در این سال‌ها تولید شده است.
وی گفت: به‌عنوان پیشتازان اخلاق قرآنی و حدیثی از دو تن از فقها و اصولیون معاصر نام می‌بریم. مرحوم آقامجتبی تهرانی، یکی از این دو نفر از بزرگان و پیشگامان این حوزه است. ایشان در طول ۳۲ سال به‌صورت کاملاً مستمر و منضبط، حلقه تدریس اخلاق اجتهادی خود را در تهران تشکیل دادند و میراث بزرگی از اخلاق مبتنی بر اجتهاد را بر جای گذاشت. مجموعه ۳۸ جلد اخلاقی، ۵ جلد اخلاق آدابی و... از سوی دفتر نشر مرحوم تهرانی به بازار اندیشه عرضه شده است.
این مسئول حوزوی اظهار کرد: آیت‌الله مظاهری از دیگر علمای بزرگ حوزه است که در این زمینه نقش‌آفرین بوده است. ایشان از سال ۶۱ به‌صورت مستمر به مطالعات در حیطه پژوهش‌های اخلاقی پرداخته است و در قالب جلسات متعدد مباحث ارزشمندی را عرضه کرده است. از ایشان ۳۰ جلد کتب اخلاقی به یادگار مانده است که مهمترین آنها «دراسات فی الأخلاق و شؤون الحکمة العملیة» است که به فارسی و عربی منتشر شده است. منهج‌شناسی آثار این عالم معاصر نیز انجام شده است. در واقع کار ایشان بسیار بدیع بوده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین علیزاده عنوان کرد: در گذشته ۱۳۰۰ سال تحقیقات اخلاقی در پهنه اسلامی، کتاب‌های اخلاق اسلامی که مبتنی بر قرآن بود، شاهد هستیم که نتایج تحقیقات صرفاً از خود قرآن نبوده و کار خالصی نشده بود؛ ولی در صد‌سال اخیر، شاهد مجموعه‌های قوی قرآنی هستیم.
وی گفت: در این عرصه با آثار فاخر آیات عظام جوادی آملی و مکارم شیرازی و آیت‌الله مصباح یزدی(ره) مواجه هستیم. دو جلد از آیت‌الله جوادی آملی و سه جلد از مرحوم آیت‌الله مصباح وسه جلد از آیت‌الله مکارم شیرازی در این زمینه منتشر شده است که باعث فخر شیعه است.
این استاد حوزه علمیه گفت: شاخه سوم که باید در حوزه اخلاق اجتهادی یا نیمه اجتهادی به آن پرداخت، مسئله شروح احادیث است. در رأس این کتب به‌صورت متمایز و پیش از همه، کتاب شرح حدیث جنود عقل و... از امام راحل(قد) است. سرالأسرار شرح حدیث معراج از مرحوم سعادت‌پرور و حدیث عنوان بصری، از آیت‌الله صائنی زنجانی به‌همراه شرح حدیث اباذر از مرحوم آیت‌الله مصباح، کتبی هستند که به شرح حدیث پرداخته و تلاش دارند که با عقلانیت اسلامی، استظهارات و استنباطات ارزشمندی از متن احادیث اهل‌بیت(ع) داشته باشند.
وی افزود: مرحله دوم از اخلاق اجتهادی، وارد یک لایه دقیق‌تر و فنی‌تر تحت عنوان پایه‌ریزی دانش اصول فقه الاخلاق شده است. در اینجا فضلای ما از واژه فقه اخلاق نام می‌برند که فرصت‌ها و تهدید‌هایی به دنبال دارد. از سویی وقتی می‌گوییم، فقه‌الاخلاق یعنی وارد گونه‌ای از اخلاق‌پژوهی شده‌ایم که رویکرد تفقهی دارد؛ یعنی دچار خلطی با فقه‌های مضاف می‌شویم. امروز با بحثی با عنوان فقه‌های مضاف مواجه هستیم که وارد عرصه‌ای از فقه‌های تخصصی می‌شود.
دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی گفت: نقطه عزیمت فقه الاخلاق، فقه نیست؛ بلکه اخلاق است؛ زیرا بر مبنای فقه اجتهادی است. خوشبختانه ما وارد این عرصه شده‌ایم و دانش اصول فقه اخلاق در حال پی‌ریزی است که از یک دهه پیش، شاهد تولید آثار خوبی در این زمینه بوده‌ایم که تلاش می‌شود، به یک تنقیح و صورت‌بندی قواعد اخلاق استنباطی عام اجتهادی برسد.
حجت‌الاسلام‌ والمسلمین علیزاده اظهار کرد: در پژوهشکده اخلاق و معنویت حجت‌الاسلام عالم‌زاده نوری، سه جلد کتاب را به بازار نشر اندیشه گسیل داشته‌اند. کتاب دیگر ایشان فقه‌الاخلاق است.
وی گفت: حجت‌الاسلام امیر غنوی، کتاب درآمدی بر فقه اخلاق را نگاشته است که دریافت‌هایی از مناجات خمس عشر و طرح روایی را ارائه کرده است. این ورودها بشارت می‌دهد که در عرصه اخلاق‌اندیشی در حوزه علمیه معاصر، رویش‌های جدی و کم‌نظیر و گاهی بی‌سابقه در تاریخچه تفکر اخلاقی در حال شکل‌گیری است که امیدواریم، در این زمینه جهش جدی داشته باشیم.