آیه تبلیغ
در آخرین سال عمر پیامبر خدا(ص) و در سفر حجةالوداع، هنگام بازگشت از حج، در جحفه و محل غدیرخم، آیه‌ای نازل شد و پیامبر خدا(ص) را مأمور به تبلیغ پیامی از سوی خدا به مردم کرد؛ پیام مهمی که اگر رسول‌خدا(ص) آن را نمی‌رساند، رسالت الهی را انجام نداده بود و آن پیام، وصایت و خلافت علی(ع) پس از پیامبر بود. این آیه که به آیه تبلیغ معروف شد، چنین است:
[یا أیها الرسول بلّغ ما انزل الیک من ربّک وان لم تفعل، فما بلّغت رسالته والله یعصمک من النّاس، انّ الله لایهدی القوم الکافرین]1
به اجماع مفسران شیعه و روایات اهل‌بیت(ع) و مورخان شیعی، این آیه درباره امامت علی(ع) نازل شده و از دلایل عمده اثبات امام آن‌حضرت است. هرچند اهل سنت کوشیده‌اند، با تأویل معنای آیه و با ایجاد تردید و تشکیک در مکان و زمان نزول آیه، آن را از حجّیت و سندیّت بیندازند؛ اما دلایل و نقل‌ها به‌حد تواتر است و آن‌قدر زیاد است که هر تردیدی را از بین می‌برد.
علامه امینی(ره) با نقل این واقعه و نزول آیه و خطبه پیامبر(ص) در غدیر و حوادث مربوط به آن، از 110 نفر از صحابه و 84 نفر از تابعین و 356 نفر از راویان اهل سنت در طول چهارده قرن و یاد کرد از مؤلفانی که درباره حدیث غدیر، تألیف مستقلّی داشته‌اند، جای هیچ تردیدی را باقی نمی‌گذارد.2
پیامبر خدا(ص) با آنکه در طول 23 سال، بارها موضوع ولایت و وصایت علی(ع) را مطرح کرده بود؛ اما از واکنش منفی و مخالفت‌های سران قریش نسبت به اعلان عمومی آن بیم داشت. آنچه در آیه [والله یعصمک من النّاس]، تضمین بر نگهداری پیامبر از آن خطرها و بیم ها دارد، اشاره به‌همین نکنه است.
رسول خدا(ص) در اجرای این فرمان الهی در غدیرخم، در حضور جمعیتی بیش از صد هزار نفر از مسلمانان که از حجةالوداع برمی‌گشتند، ضمن خطبه‌ای بلند، آن‌حضرت را به امامت مسلمین منصوب کرد و از مردم خواست، به خیمه علی(ع) بروند و به او با عنوان «امیرالمؤمنین»، سلام و تحیت گویند. هرچند این روشن‌ترین واقعه و قطعی‌ترین سند را برای خلافت علی(ع) نادیده گرفتند و پس از وفات پیامبر(ص)، در سقیفه گرد آمدند و در یک انتخاب ناقص، دیگری را به خلافت برگزیدند.
نزول آیه [الیوم اکملت لکم دینکم...] (مائده:2) پس از پایان مراسم غدیر، بر اهمیت نقش امامت در فرهنگ دینی و تداوم خط رسالت گواه است.

 حدیث ولایت
ولایت که به‌معنای «اولی به تصرف»، سرپرستی، زعامت و پیشوایی است، در قرآن و حدیث، برای حضرت علی(ع) و امامان قرار داده شده است. عنوان «ولی»، «مولی» و «ولایت»، بارها از زبان پیامبر خدا(ص) درباره امیرالمؤمنین(ع) اطلاق شده و او را ولی مؤمنین و مولای مسلمین قرار داده است. آنچه در غدیرخم مطرح شده، یکی از آن موارد است. قرآن کریم هم، در آیه ولایت [إنّما ولیّکم الله ورسوله...]3 آن را بیان کرده و اطاعت اولی‌الأمر هم در آیه دیگری واجب شمرده شده است.4
در حدیث ولایت که با تعابیر مختلف آمده، حضرت علی(ع) به‌عنوان ولی مؤمنین پس از پیامبر و برخوردار از اطاعت واجب و اینکه ولایت او ولایت پیامبر است و تصدیق ولایت او، تصدیق ولایت رسول(ص) است و شرط درستیِ ایمان به خدا، پذیرش ولایت علوی است، مطرح شده است.
مورد روشن آن، که به تواتر نقل شده، در روز غدیرخم و در بازگشت از حجةالوداع بود که رسول‌خدا(ص) در جمع انبوه مسلمانان پس از ایراد خطبه‌ای مفصل، فرمود: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللهم والِ من والاهُ وعادِ من عاداهُ»؛5
«برهرکس که من مولا بودم، علی(ع) مولای اوست. خداوندا! هر که با او دوستی کند، دوستش بدار و هر که با او دشمنی کند دشمنش باش».
این حدیث از احادث متواتر است و در کتب شیعه و اهل سنّت از اصحاب و تابعین بسیاری روایت شده و جای هیچ انکاری نیست؛ هرچند برخی از مورخان در نقل تاریخ واقعه غدیر، با بی‌مهری یا عناد، از کنار موضوع گذشته یا آن را تکذیب کرده‌اند. درباره این حدیث، از جهات گوناگون بحث شده است؛ هم از نظر راویان و سلسله سند حدیث، هم از نظر معنای ولایت و مولی، هم استدلالی که به این حدیث شده، هم احتجاجاتی که ائمه اطهار(ع) و اصحاب و متکلمین برای مسأله امامت به حدیث ولایت کرده‌اند، هم عبارت‌ها و نقل‌های مختلفی که از متن حدیث در منابع مختلف وجود دارد.6

  غدیرخمّ
غدیر خم نام محلی است که پیامبر اسلام(ص) در بازگشت از حجةالوداع، در سال دهم هجرت، در روز 18 ذی‌حجه، امیرالمؤمنین(ع) را به خلافت و امامت نصب کرد. غدیر به‌معنای برکه و آبگیر و خمّ، نام منطقه‌ای میان مکه و مدینه، در وادی اراک، در چهار میلی جحفه است که این واقعه در آنجا روی داد. این حادثه، سرفصلی نو در تاریخ اسلام شد و آن روز مهم، به‌عنوان «عید» شناخته شد و فرهنگ شیعی بر اساس پیمان با مولایی که در آن روز و آن مکان به‌عنوان جانشین رسول‌خدا(ص) تعیین گشت، شکل گرفت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) به‌صورت روشن و بی‌تردید، اعلام شد. غدیرخم، هم به‌عنوان یک منطقه جغرافیایی قابل ذکر است و هم به‌عنوان یک روز مهم و تاریخی در اسلام و فرهنگ شیعه.
از نظر تاریخی و اعتقادی، «غدیرخم» یکی از برجسته‌ترین اعیاد اسلامی و شاخص‌های فکری تشیع است. روزی که آیه تبلیغ ولایت امیرالمؤمنین(ع) نازل شد و خطبه پیامبر(ص) در آن روز که به خطبه غدیریه شهرت یافت، بیان‌گر ولایت علی(ع) است. این حادثه و حدیث «من کنت مولاه...» مبنای امامت و خلافت بلافصل حضرت علی(ع) است و خود آن‌حضرت و ائمه دیگر(ع) و علمای شیعه پیوسته به آن استناد کرده‌اند.
آن روز تاریخی، به‌نام‌های دیگری نیز شناخته می‌شود؛ همچون: یوم‌الغدیر، یوم‌البلاغ، یوم‌التّمام، یوم‌التّتویج، یوم‌الجحفه، یوم‌المناشده، یوم‌الحج الأکبر، یوم عیدالغدیر، یوم خمّ، یوم‌الدّوح، یوم‌الفرح، یوم‌الشکر، یوم‌البرهان، یوم‌العهد المعهود و ... که هرکدام، اشاره به آیه یا حدیث یا نکته خاصّی در ارتباط با این روز است.
غدیرخم، در طول تاریخ مورد توجه بوده و برپایی جشن‌های مفصّل در گرامی‌داشت این روز و اهتمام ائمه(ع) و بزرگان دین به این روز، نشان از جایگاه والای آن است.
غدیر، عید ولایت است. روز اکمال دین و اتمام نعمت؛ برنامه‌ای الهی برای حیرت‌زدایی از اذهان و اعمال امت، در افقهای آینده تاریخ. «غدیر» تداوم خط رسالت، در آیینه «امامت» است. امت بی‌امام، رمه بی‌چوپان است و گله بی‌شبان و راه بی‌علامت و شب بی‌چراغ، کشتی بی‌ناخدا، دشت بی‌چشمه، قنات خشکیده و بی‌آب!...
امام علی(ع) برگزیده محمد(ص) نیست؛ بلکه منتخب خداست و پیامبر(ص) فقط ابلاغ‌گر پیام الهی نسبت به امامت اوست.
غدیر کاشتن بذر ولایت در جان‌هاست. غدیر نشان دادن خورشید به گرفتاران ظلمت‌هاست. روز تکمیل دین و اتمام نعمت و «عیدالله الأکبر» است. عید آل‌محمد(ص)، عید هواداران حق و وفاداران پیامبر(ص)، عید شعله‌افکنی بر اندیشه‌ها و عید امیدآفرینی در دل‌هاست. غدیر، روز بشریت و روز «انسان» است. غدیر تداوم «رسالت محمد(ص)» در «ولایت علی(ع)» است. غدیر عید «پیمان» و «میثاق» و «عهد» است.

  عید غدیر
یکی از مهمترین اعیاد اسلامی، «عید غدیر» در روز هجدهم ذی حجه است. روزی که پیامبر در بازگشت از حجة الوداع، در غدیر خم حضرت علی(ع) را به امامت و جانشینی خود تعیین کرد و اطاعت از او را بر همگان واجب ساخت. عید غدیر، عید ولایت و رهبری و عید انانیت و کمال دین و اتمام نعمت الهی است و از اعیاد اسلامی به‌شمار می‌رود و مخصوص شیعه نیست. امام صادق(ع) عید غدیر را بزرگتر و شریف‌تر از جمعه و عید فطر و قربان می‌شمارد و از قول پیامبر خدا(ص) روایت می‌کند که به امیرالمؤمنین(ع) توصیه کردم، مردم این روز را عید بگیرند. پیامبران نیز همه چنین می‌کردند و به جانشینان خود وصیت می‌کردند که روز تعیین جانشین را عید بگیرند.7 و فرمود: «یوم غدیرخم أفضل أعیاد اُمّتی».8
این عید مورد عنایت خاص خدا و رسول بوده، امامان نیز پیوسته یادآوران آن واقعه مهم بودند و به پیروان خود دستور می‌دادند که این روز را عید گرفته، دور هم جمع شوند، به یکدیگر تبریک و شادباش گویند و برای این روز، برنامه‌هایی عبادی؛ مانند: زیارت، روزه و نماز خاص است تا حرمت این روز و حقانیت آنان برای رهبری امت فراموش نشود. پس این عید، پیشینه‌ای کهن دارد و به عهد رسول‌خدا باز می‌گردد و ساخته و پرداخته شیعه یا پدیدآمده از زمان آل‌بویه نیست.9 به‌فرموده امام صادق(ع)، خداوند هر پیامبری را که برانگیخت، این روز را عید گرفت و حرمتش را شناخت. نام این عید در آسمان «یوم‌العهد المعهود» است و در زمین «یوم‌المیثاق المأخوذ والجمع المشهود».10
فضیلت این عید بسیار است و در روایات، از آن به‌عنوان عیدالله اکبر، عید آسمانی، عید ولایت، عید میثاق و بیعت، روز روشن‌گری و فرج، روز کمال دین، روز صیام و قیام و اطعام و روز شادی یاد شده است.
علی(ع) در یکی از سال‌ها که عید غدیر با روز جمعه مصادف شده بود، در خطبه عید، ضمن برشمردن اهمیت جمعه و غدیر و نقش جمعه در پاک‌سازی دل‌ها از آلودگی و بیان جایگاه والای توحید و نبوت و قبول ولایت به امر الهی، فضیلت روز غدیر را یادآور شد و در ادامه فرمود: «پس از پایان این تجمع، به خانه‌های‌تان برگردید، به خانواده خود وسعت و گشایش دهید و به برادران خود نیکی کنید و خداوند را بر نعمتی که بر شما ارزانی داشته است، سپاس گویید. با هم باشید تا خداوند متحدتان سازد. به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند هم، الفت شما را پایدار کند. از نعمت الهی به یکدیگر هدیه دهید؛ آن‌گونه که خداوند بر شما منّت نهاد و پاداش آن را در این روز چند برابر عیدهای گذشته و آینده قرار داد.»11
به‌فرموده امام صادق(ع) این اهتمام از سوی امیرمؤمنان(ع) به توصیه حضرت رسول(ص) بوده است. در حدیث پیامبر است که انبیای پیشین نیز، جانشین خود را توصیه به گرامیداشت آن روز و عید گرفتن آن می‌کردند:
«إنّ رسول‌الله صلی‌الله عله وآله أوصی أمیرالمؤمنین(ع) أن یتّخذوا ذلک الیوم عیداً وکانت الأنبیاء تفعلُ، کانوا یوصون أوصیاءهم بذلک فیتّخذونه عیداً».12
زنده نگه داشتن این عید، از وظایف معتقدان به ولایت علوی است و برگزاری جشن در این روز، سنتی دینی و مقدس به‌شمار می‌رود. زیارت حضرت علی(ع) در این روز نیز، نوعی تجدید عهد با اوست. در زمان‌های بعد به‌خصوص دوره آل‌بویه در ایران و عراق و همچنین در دوره حکومت فاطمیان در مصر و شام  و یمن، زمینه بهتری برای برگزاری جشن عید غدیر فراهم شد و در مناطق شیعی، جزء سنت‌های رایج گشت.
..............................................
  پی‌نوشت‌ها
1. مائده، 67؛
2. الغدیر، ج1، صص 158 - 14؛
3. مائده، 55؛
4. نساء، 59؛
5. اصول کافی، ج 1، صص 294 و 295؛ فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج 1، ص 349
6. درباره این حدیث، ر.ک به: نفحات الأزهار» (خلاصه عبقات) ج 15 و 16، «الغدیر» ج 1، «المراجعات»، نامه 36، 38، 40، 54، 56 و 58، «احقاق الحق» ،ج 6، ص 225؛
7. الکافی، ج 1، ص 204؛
8. همان؛
9. در این زمنیه از جمله ر.ک به: «الغدیر»، ج 1 بحث مفصل تحت عنوان ««عیدالغدیر فی الإسلام»؛
10. وسائل الشیعه، ج 5، ص 224؛
11. الغدیر، ج 1، ص 284 به‌نقل از مصباح المتهجّد، ص 524؛
12. همان، ص 286.