انسان خردمند، قبل از انجام هرکاری، جوانب و عواقب و نتیجه آن را از هر جهت می‌سنجد، مقدمات، شرایط موانع و لوازم آن را در نظر می‌گیرد. سپس تصمیم می‌گیرد و اقدام می‌کند. این کار که نشانه بصیرت و آینده‌نگری است، «تدبر» و «تدبیر» نامیده می‌شود و جلوی ضررها و پشیمانی‌های بعدی را می‌گیرد.
نتیجه این کار، آن است که شخص با طمأنینه و پرهیز از شتاب‌زدگی به کار خود اقدام می‌کند. ممارست و تمرین بر این کار، ملکه اخلاقی خوبی را در انسان پدید می‌آورد که در اثر آن، به او حکیم و خردمند و دارای خرد و تدبیر گفته می‌شود. علی(ع) می‌فرماید: «لاعقل کالتدبیر»؛ 1 هیچ عقلی همجون آینده‌نگری نیست.
این تدبر افزون بر عمل، شامل سخن هم می‌شود. اندیشه قبل از سخن و توجه به خوبی و بدی کلام و آثار و تبعات مثبت و منفی سخن نیز ار جلوه‌های تدبر است. به‌فرموده امام علی(ع) به فرزندش امام حسن مجتبی(ع): «انهاک عن التسرّع باقول والفعل...»؛2 تو را از شتاب‌زدگی در گفتار و کردار نهی می‌کنم.
مزن بی‌تأمّل به گفتار، دم    
نکوگو، اگر دیرگویی چه غم
در کلام دیگر آن‌حضرت آمده است: «قدّر ثم اقطع وفّکر ثم انطق و‌تبیّن ثمّ اعمل...»؛3 اندازه بگیر سپس قطع کن، بیندیش آنگاه سخن بگو، تحقیق کن سپس عمل کن.
به این شیوه تروّی و تأنّی و تثبّت هم گفته می‌شود. به‌تعبیر آن‌حضرت: «الترّوی فی القول یؤمن الزّلل»؛4 تأمل در سخن گفتن،[انسان را] از لغزش ایمن می‌دارد.
همه روایات و توصیه‌ها به تأنی و ترک عجله نیز به همین فضیلت اخلاقی مربوط می‌شود.  از پیامبر خدا(ص) نقل است که فرمودند: «العجلة من الشیطان والتأنّی من الله»؛5 عجله از شیطان است و تأنّی از خداست.

  آثار و نتایج تدبّر1. ایمن از ندامت:
​​​​​​​ حرف‌ها و عمل‌های نسنجیده منتهی به پشیمانی می‌شود و تدبّر از آن جلوگیری می‌کند. در این زمینه به نمونه‌هایی از آیات و روایات اشاره می‌شود: قرآن دعوت به تبین و تحقیق در سخنان فاسقین می‌کند، تا مبادا در اثر اقدام بدون تفحص و تحقیق و عجولانه پشیمان شوند: [ان جاءکم فاسق بنبأ فتبیّنوا ان تصیبوا قوماً بجهالة فتصبحوا علی ما فصلتم نادمین]. 6
در سخنان امیرالمؤمنین(ع) است: «التدبیر قبل العمل فانّه یؤمنّک الندم»؛7 تدبیر و اندیشه قبل از عمل است؛ چراکه تو را از پشیمانی نگه می‌دارد.
2. ایمنی از لغزش: تدبیر و دوراندیشی و محاسبه همه جوانب کار، سبب می‌شود، انسان نلغزد یا لغزش او کمتر شود. پیشتر سخن حضرت علی(ع) درباره اینکه تروّی جلوی لغزش را می‌گیرد، گذشت؛ امام علی(ع) می‌فرماید: «العجل یوجب العثار»7 «والعجول مخطی وان ملک والمتأنی مصیب وان هلک»؛8 عجله موجب لغزش می‌شود. عجول خطا می‌کند؛ هرچند فرمانروا شود و متأنّی به واقع می‌رسد؛ هر چند هلاک شود.
3. ایمنی از عذرخواهی: پوزش خواستن معمولا در پی لغزش و خطاست. کسی که درست و سنجیده عمل کند و حرف بزند، نیازی هم به معذرت‌خواهی پیدا نخواهد کرد. در روایات بسیار توصیه شده که انسان از کاری که بعداً مجبور می‌شود از آن عذرخواهی کند، بپرهیزد؛ یعنی با دقت و تدبر قبلی، جلوی آن پوزش‌خواهی و مجبورشدن به اعتذار را بگیرد. تدبر یکی از خواص پیشگیری از همین اعتذار است. امام صادق(ع) فرمودند: سزاوار نیست که مؤمن خود را ذلیل و خوار کند. راوی پرسید: چگونه خودش را خوار می‌سازد؟ فرمودند: وارد کاری می‌شود که از آن معذرت‌خواهی می‌کند: «یدخل فیما یعتذر منه».9
4. رشد و بالندگی: تدبّر و تدبیر، سبب رشد و صلاح در امور معیشتی و اقتصادی می‌شود و بی‌تدبیری به فقر و نیاز می‌کشاند. محاسبه دخل و خرج و موازنه درآمد با هزینه‌های زندگی یکی از جلوه‌های تدبر و تدبیر است.
چو دخلت نیست، خرج آهسته‌تر کن
که می‌گـویند مـداحان سرودی
اگر باران به کوهستان نبارد  
به سالی دجله گردد خشک رودی10
امام علی(ع) می‌فرمایند: «حسن التدبیر ینمی قلیل المال وسوء التدبیر یفنی کثیره»؛11 با این حساب اسراف و تبذیر را می‌توان نداشتن و تدبیر و تدبّر در امور مالی دانست و قناعت را به‌نوعی تدبیر معاش شمرد.
 
  آگاهی، سپس عمل از مجموعه نکات یادشده بر می‌آید که شناخت قبلی از عمل ضروری و ایمن‌ساز و نگهدارنده از خطاست. داشتن مجال و فرصت برای ارزیابی صلاح و فساد عملی و حلال و حرام‌بودن کار، از عواقب ناپسند آن باز می‌دارد. توصیه‌ای که نسبت به توقّق در برخورد با مشتبهات شده، جلوه دیگر این تدبّر و تأنّی است. مردی خدمت پیامبر خدا(ص) آمد و درخواست نصیحت کرد. حضرت فرمود: اگر توصیه‌ای کنم، عمل می‌کنی؟ گفت: آری ای رسول‌خدا. پیامبر(ص) سه‌بار جمله را تکرار کرد و از او قول گرفت که عمل کند. آنگاه فرمودند: «فانّی أوصیک اذا انت هممت بامرٍ فتدبّر عاقبته، فان یک رشداً فامضه و ان یک غیّاً فأنته عنه»؛12 تو را توصیه می‌کنم که هرگاه تصمیم بر کاری گرفتی، در عاقبت آن تدبّر کن. اگر رشد و صلاح بود، انجام بده و اگر گمراهی بود، از آن دست بکش.
هرکه در کارها شتاب کنـد  
خـانه عقل را خراب کند
گر نهـالِ شتاب بنشانـی 
ندهد میـوه، جز پشیمانی13
هرکه اوّل بنگرد پایان کار  
اندر آخر او نگردد شرمسار14
..............................................

  پی‌نوشت‌ها1. نهج البلاغه، حکمت 113؛
2. الحیاة، ج 1، ص 305؛
3.  غررالحکم، حدیث 6773؛
4. غررالحکم، حدیث 1311 (ج 1، ص 346)؛
5. الجامع الصغیر، ج 1، ص 134؛
6. حجرات، آیه 6؛
7. الحیاة، ج 1، ص 304؛
8. غررالحکم، حدیث 432؛
9. همان، حدیث 1228؛
10.  الحیاة، ج 1، ص 305؛
11.  گلستان سعدی؛
12.  غررالحکم، جدیث 4633؛
13.  بحارالأنوار، ج 68، ص 339؛
14.  چکیده اندیشه‌ها، ج 2، ص 167؛