به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین بهرامی، ‌طی سخنانی در کمیسیون تخصصی «فضای مجازی، فناوری و هوش مصنوعی»، بر ضرورت نهادینه‌سازی استفاده از فناوری در ساختارهای حوزوی تأکید کرد و گفت: در منشوری که رهبر معظم انقلاب برای آینده حوزه و روحانیت ترسیم فرمودند، چند محور راهبردی مطرح شده که تحقق هیچ‌کدام از آن‌ها، جز با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی ممکن نیست.
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با اشاره به روند شکل‌گیری کمیته فناوری و فضای مجازی همایش، گفت: پیشنهاد شد کمیته فضای مجازی و فناوری، از کمیته رسانه جدا شود؛ چراکه معمولاً فناوری در کنار رسانه به حاشیه می‌رود. با پذیرش این پیشنهاد از سوی دبیرخانه ستاد برگزاری همایش، کارگروه تخصصی تشکیل شد و در بررسی‌های اولیه، به فهرستی از ۱۲ نفر از پیشکسوتان حوزه فناوری اطلاعات در حوزه علمیه دست یافتیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین بهرامی، با اشاره به محورهای علمی برای سفارش مقاله در این کمیسیون، گفت: این محورها شامل موضوعاتی مانند کلیت رابطه حوزه علمیه و فناوری اطلاعات، نگرش مرجعیت به فناوری، تاریخچه فناوری در حوزه، آموزش و پژوهش حوزوی با تکیه بر فناوری، تبلیغ دینی و فناوری اطلاعات، نقش هوش مصنوعی در علوم اسلامی، بازی‌های دیجیتال، تاریخ شفاهی و آینده‌پژوهی در این عرصه است.
وی با بیان اینکه ارزیابی مقالات بیش از دو سال پیش انجام شد؛ اما با تأخیر در برگزاری همایش، نیاز به بازبینی مجدد بود، اظهار کرد: طی دو ماه اخیر، حدود ۱۴ مقاله مورد تأیید نهایی قرار گرفت که در قالب یک جلد از مجموعه ۲۱ جلدی مقالات همایش، به فناوری اطلاعات، فضای مجازی و هوش مصنوعی اختصاص یافته است. همچنین مجموعه‌ای دیگر از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی با پیشگامان این عرصه، در جلدی جداگانه منتشر خواهد شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین بهرامی، با تأکید بر اهمیت هوش مصنوعی گفت: این مهم‌ترین موضوع فناوری در عصر حاضر است که باید با صلابت و بدون هیاهو به آن ورود کنیم. برای تحلیل صحیح در این زمینه، باید هم به مباحث نظری هوش مصنوعی و هم به ابعاد فقهی و علمی آن تسلط داشت.
وی از برگزاری همایش «علوم اسلامی انسانی دیجیتال» در سال جاری خبر داد و افزود: مرکز فضای مجازی و هوش مصنوعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز، مطالعات قابل توجهی در این زمینه آغاز کرده است.
وی با بیان اینکه «مرجعیت یافتن» در این عرصه حیاتی است، گفت: اگر دیر وارد میدان شویم و ابزار هوش مصنوعی اسلامی خود را عرضه نکنیم، حتی در صورت تولید، تضمینی برای جذب مخاطب وجود نخواهد داشت.
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در پایان، با اشاره به دستاوردهای این مرکز گفت: امروز پایگاه‌های نورمگز و نورلایب به‌‌عنوان تنها بانک‌های اطلاعاتی علوم اسلامی تولیدشده در کشور، دارای کاربران بین‌المللی هستند و ۲۴ دانشگاه آمریکایی و اروپایی با مراکز شرق‌شناسی، مشترک این دو پایگاه‌اند. این نشان می‌دهد که حوزه علمیه در مسیر فناوری اطلاعات، حرکت پرشتابی داشته و باید با عزمی مضاعف به این مسیر ادامه دهد.

  تبیین حجیت استنباط حکم شرعی توسط هوش مصنوعی
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدصادق محمدی نیز ‌در این نشست تخصصی، با بیان اینکه طبق نظر متخصصان، هوش مصنوعی تحلیل داده‌ها و تولید الگوریتمی علم است، اظهار کرد: باید به‌دقت بررسی کرد که آیا این نوع استنباط، می‌تواند در حوزه احکام شرعی، جایگاه و حجیت داشته باشد یا خیر؟
وی با اشاره به مباحث مطرح‌شده در درس خارج خود پیرامون حجیت استنباط هوش مصنوعی، گفت: ما یک بحث صفر و یک در این زمینه داریم؛ یعنی باید ابتدا مشخص کنیم که آیا اصولاً هوش مصنوعی می‌تواند فرآیند استنباط پیچیده احکام شرعی و استخراج گزاره‌های دینی را انجام دهد یا نه؟ این یک سؤال بنیادین و در حال حاضر محل تأمل جدی است.
این استاد حوزه علمیه قم همچنین افزود: اگر فرض کنیم که هوش مصنوعی قادر به استنباط احکام باشد، این تازه ابتدای بحث است، نه انتهای آن. برخی نوشته‌ها و اظهارنظرها به‌سادگی می‌گویند که «اگر هوش مصنوعی توانایی استنباط دارد، پس حجیت هم دارد»؛ اما این استدلال سطحی و غیردقیق است.
وی با بیان اینکه در اصول فقه، صرف کشف حکم شرعی برای اثبات حجیت کافی نیست، اظهار کرد: حتی در مسأله تقلید ابتدایی از میت، بسیاری از فقها حجیت را نمی‌پذیرند؛ با اینکه میت زمانی مجتهد جامع‌الشرایط بوده است. حال چگونه می‌توان برای هوش مصنوعی که حتی ذی‌شعور هم نیست، حجیت قائل شد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی همچنین گفت: در بحث اصولی «قطع قطاع» هم مطرح است که آیا چنین قطعی حجیت دارد یا خیر؟ ما در درس خارج فقه به این نتیجه رسیدیم که مطلق کشف احکام شرعی، ملاک حجیت نیست؛ بلکه نوع کشف، شرایط کاشف و سایر مقدمات دخیل هستند.
وی بیان کرد: بنابراین نمی‌توان با نگاهی ساده‌انگارانه ادعا کرد که «هوش مصنوعی استنباط می‌کند؛ پس می‌توان به آن رجوع کرد و از آن تقلید نمود». این گزاره نیازمند بررسی عمیق و همه‌جانبه در محافل حوزوی و علمی است؛ چراکه ابعاد این مسأله چندلایه است.
وی ضمن هشدار نسبت به تعجیل در دادن جایگاه فقهی به هوش مصنوعی، گفت: اگر شک در حجیت باشد، به‌‌صورت قاعده اصولی، عدم حجیت حاصل می‌شود؛ از این‌‌رو باید با دقت و مبانی متقن به این بحث نگریست و از شتاب‌زدگی پرهیز کرد.

  مرکز رایانه‌ای نور، نهاد پیشرو حوزوی در زمینه فناوری است
حجت‌الاسلام والمسلمین راشدی‌نیا نیز در این کمیسیون گفت: مرکز نور یک نهاد پیشرو حوزوی در زمینه فناوری است که با عنایت و حمایت مستقیم رهبر انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۸ تأسیس شد و تاکنون مراحل متعددی را در مسیر توسعه پیموده است.
وی با اشاره به مراحل مختلف فعالیت این مرکز، افزود: نخستین مرحله فعالیت نور، مرحله اقناع حوزه نسبت به اصل بهره‌گیری از فناوری بود؛ چراکه در آن سال‌ها نگرانی‌هایی نسبت به تهدیدات احتمالی ابزارهای دیجیتال و خطر تهاجم فرهنگی وجود داشت؛ اما با تلاش و گفت‌وگو، این باور عمومی در میان نخبگان شکل گرفت که فناوری اطلاعات، می‌تواند به ابزار مفید و تحول‌آفرینی در خدمت حوزه بدل شود.
حجت‌الاسلام راشدی‌نیا ادامه داد: پس از شکل‌گیری این باور، مرحله دوم آغاز شد که با کمبود شدید سخت‌افزار همراه بود. در آن زمان امکانات فناورانه محدود و گران‌قیمت بودند و انتقال داده‌ها با چالش‌هایی همچون حجم پایین حافظه و سرعت کم صورت می‌گرفت.
وی اضافه کرد: با توسعه سخت‌افزارها، مرحله بعدی آغاز شد؛ مرحله‌ای که مرکز نور توانست، بانک‌های اطلاعاتی بزرگی از متون اسلامی، از جمله کتب حدیثی، تفسیری و فقهی ایجاد کند. این بانک‌ها پایه‌گذار نرم‌افزارهای جامع و قابل جستجو در علوم اسلامی شدند.
حجت‌الاسلام راشدی‌نیا با اشاره به تحولات فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر، تصریح کرد: مرکز نور، با ورود فناوری‌های نوین از جمله ابزارهای پردازش زبان و الگوریتم‌های هوش مصنوعی، وارد مرحله جدیدی شده است. در دو سال اخیر، این مرکز استفاده از الگوهای زبانی هوشمند را آغاز کرده که امکان تعامل و گفت‌وگو را فراهم می‌سازد.
وی تأکید کرد: در این مرحله، مرکز نور نه‌‌تنها تولیدکننده محتواست؛ بلکه به‌ دنبال بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای افزایش بهره‌وری پژوهشگران علوم اسلامی و ورود جدی‌تر به عرصه هوش مصنوعی در حوزه علوم دینی است.

  حوزه علمیه در فناوری اطلاعات چند گام جلوتر از بسیاری از مراکز استحجت‌الاسلام والمسلمین احمد نجمی هم در این کمیسیون، با ارائه گزارشی از تدوین تاریخ شفاهی فناوری اطلاعات در حوزه، از مرکز تحقیقات کامپیوتری نور به‌عنوان نقطه ثقل این تحول فناورانه یاد کرد و گفت: تاریخ شفاهی شکل‌گرفته، در حقیقت تاریخ مختصر و تحلیلی از مرکز نور نیز هست.
وی با اشاره به دو محور اصلی ثبت تجربه‌ها، افزود: تاریخ شفاهی فناوری در حوزه، بر دو بخش تجربه فردی و تجربه سازمانی استوار است. در بخشی از تاریخ شفاهی، فرایند شکل‌گیری مرکز نور روایت شده که با نگاه دوراندیشانه مقام معظم رهبری و حمایت‌های صریح ایشان، در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰، مسیر خود را آغاز کرد.
حجت‌الاسلام نجمی، با اشاره به دشواری‌های سال‌های آغازین کار، گفت: در آن سال‌ها اقناع بزرگان حوزه برای بهره‌گیری از فناوری دیجیتال، یکی از چالش‌های مهم بود؛ به‌عنوان نمونه، در هنگام جمع‌آوری مجلات برای نورمگز، با مقاومت‌هایی از سوی برخی مؤسسات مواجه بودیم؛ اما در جلسه‌ای که با آیت‌الله مصباح یزدی‌‌(ره) برگزار شد، ایشان دستور صریح برای همکاری صادر کردند.
وی ادامه داد: در این تاریخ شفاهی، مسیر پرچالش آزمون و خطا، خلاقیت‌ها، نوآوری‌ها و حتی مواردی از ثبت اختراعات مرتبط با توسعه نرم‌افزارهای حوزوی مستند شده است.
حجت‌الاسلام نجمی، با بیان اینکه حوزه علمیه در زمینه فناوری اطلاعات نه‌تنها عقب نیست؛ بلکه چند گام جلوتر از بسیاری از مراکز کشور حرکت کرده، تأکید کرد: محصولات فناورانه مرکز نور و سایر نهادهای مرتبط در حوزه، پشتوانه علمی بسیار پیچیده‌ای داشته‌اند و صرفاً حاصل تایپ کتاب‌ها و تبدیل آن‌ها به نرم‌افزار نیستند.
وی افزود: تجربیات این مرکز به الگویی برای تولید نرم‌افزارهای علمی در سطح کشور بدل شده‌اند. دانش میان‌رشته‌ای شکل‌گرفته در این زمینه، عملاً پایه‌گذار شاخه‌ای از علوم انسانی دیجیتال در کشور شده است.
وی با تأکید بر وجود نگاه انتقادی در این گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی گفت: صرفاً مدح و ستایش در این مستندات نیست؛ بلکه چالش‌ها نیز شناسایی شده‌اند. یکی از مسائل اساسی، عدم تعامل کافی با مراکز علمی خارج از کشور در زمینه ارائه محصولات بوده است.
حجت‌الاسلام نجمی، با اشاره به دو چالش عمده اظهار کرد: نخست، مسأله کپی‌‌رایت در ۲۰ سال گذشته، یکی از موانع بوده و دوم، فضای تبلیغاتی و هیاهوی بعضاً غیرواقعی پیرامون هوش مصنوعی که ممکن است، تهدیدی برای فهم صحیح موضوع و تمرکز بر اصل کار باشد.
وی در پایان گفت: امیدواریم آنچه درباره هوش مصنوعی گفته می‌شود، در عمل هم تحقق یابد و فاصله میان ادعا و واقعیت زیاد نباشد؛ چراکه بزرگ‌نمایی بی‌پشتوانه، خود می‌تواند تهدیدی جدی باشد.