اخلاق در حوزه - شماره 753

مهار نفْس سرکش

وقتی که نفْس به یک کار نامشروعِ نامعقول رو آورده و می‌خواهد آن را انجام دهد، جلوی آن را بگیر! از آن طرف، وقتی نفْس می‌خواهد، از یک کار خوب روگردان شود، آنجا هم جلوی روگردانیش را بگیر!

آیت‌الله حاج‌آقا مجتبی تهرانی(ره) 
علی (ع)  در یک روایت فرمود: «ضَبطُ النَّفس عِندَالرَّغب والرَّهب مِن أَفضَلِ الأَدَب»؛ مهار نفْس هنگام میل و رویگردانی، از بافضیلت‌ترین ادب‌هاست. مهار کردن شهوت و غضب نفْس، هنگام روآوری و روگردانی، از بافضیلت‌ترین تربیت‌ها و ادب‌هاست؛ یعنی همین، اولین گام است. وقتی که نفْس به یک کار نامشروعِ نامعقول رو آورده و می‌خواهد، آن را انجام دهد، جلوی آن را بگیر! از آن طرف وقتی نفْس می‌خواهد، از یک کار خوب روگردان شود، آنجا هم جلوی روگردانیش را بگیر! هر دو مورد، هم «رغب» و هم «رهب» آمده است؛ هم به روآوری و هم به روگردانی اشاره شده است.
  نفْس را رهایش مکن
استاد ما (رض) این اصطلاح اهل معرفت را مطرح می‌کنند: «تقییدِ اطلاقِ شهوت و غضب»؛ این همان مهار کردن و افسارزدنی است که من گفتم. من بحث را خالی از این اصطلاحات کردم تا فهم آن آسان شود. وقتی ایشان می‌گوید: «تقییدِ اطلاقِ شهوت و غضب»؛ یعنی مهار زدن به این قوای سرکش. نفْس را رهایش نکن!
  مرزکشی برای خواسته‌ها، کار انبیاست
لذا امام (رض) می‌گویند: «مقصد انبیاء تأدیب نفوس و تحدید هواهای نفسانیّه است». مقصد همه انبیاء، این است که می‌خواهند، نفوس را تربیت کنند. تحدید در اینجا یعنی مرزکشی؛ انبیاء می-خواهند، نفوس سرکش را مرزشناس کنند.
  حیوانات وحشی تربیت می‌شوند؛ چرا ناامیدی؟!
مگر نمی‌شود، حیوان را تربیت کرد؟ الآن درنده‌ها را تربیت می‌کنند. آیا تو که از تربیت خود ناامیدی، بدتر از شیر و ببر و پلنگی؟ خوب است که اینها را می‌بینید! حیوان را می‌شود تربیت کرد. حیوانات را دارند تربیت می‌کنند. بدترین آن‌ها را می بینید که تربیت شده‌اند. وقتی حیوان را می‌شود، تربیت کرد، چطور این موجود دو پا در بین این حیوانات چموش‌تر از همه درمی‌آید؟! مگر انبیاء آمدند و یک سری چیزهای خارق‌العاده به ما گفته‌اند؟ می‌گویند: آمده‌ام تا روش رفتاری، گفتاری و کرداری به تو بدهم و می‌خواهم تو را آدم  کنم.
  روش دادن به شهوت، غضب و وهم، هدف انبیاء عظام(ع) است
خلاصه اینکه انسان علاوه بر دو بُعد انسانی و الهی، دارای یک بُعد بالفعل حیوانی است که مانع انسان شدن اوست. اگر قوای نفْس، افسارگسیخته باشد، همین آدم، از حیوانات هم بدتر می‌شود؛ لذا بزرگان می‌فرمایند که مقصد انبیاء عظام(ع)، تأدیب نفوس و تحدید هواهای نفسانیه است. هدف پیامبران روش رفتاری دادن به شهوت، غضب و وهم است.
در همین رابطه یک روایت از رسول‌خدا(ص) هست که: «قال رسول‌الله(ص) إِنَّ‌الله تعالی حَدَّ لَکُم حدوداً فَلا تَعتَدوها»؛ خداوند برای شما، مرزهایی قرار داده است؛ پس از آن مرزها تجاوز نکنید. تجاوز نکنید، یعنی به آداب الهی مؤدب شوید تا انسان شده و در بُعد الهی، فرشته شوید. کسانی رستگاری جاودانه پیدا می‌کنند که مؤدب به آداب الهی شوند.
  قبول آداب شرعی، رسیدن به فلاح ابدی است
علی (ع)  می‌فرماید: «مَن تَأَدَّبَ بِآداب الله عزوجل أَبداهُ إِلَی الفَلاحِ الدّائم»؛ هرکس مؤدب به آداب الهی شود، ادبش او را به رستگاری ابدی می‌رساند. اگر کسی تربیت الهی را بپذیرد و مؤدب به آداب الهی شود، به رستگاری جاوادنه می‌رسد؛ یعنی هم یک انسان می‌شود و هم، در بُعد الهی و معنوی رشد کرده و فرشته می‌شود. سؤال اصلی این است که حالا که می‌خواهیم تربیت شویم و تربیت کنیم، باید از کجا شروع کنیم؟ این یک بحث مستقلی است که الآن شاید در ذهن همه هم باشد. البته چون این بحث‌ها تقریباً همگانی است، در پاسخ به این سؤال، من نمی‌خواهم اصطلاحات پیچیده‌ای به‌کار ببرم. تنها به‌قدری که لازم است، به مطالبی اشاره خواهم کرد.
  نقطه آغاز، ساختن ظاهر است
اهل معرفت به این نقطه شروع اشاره دارند که من ابتدا جملاتی را هم از آنها می‌خوانم و بعد توضیح می‌دهم. در باب تربیت می‌فرمایند: «اگر انسان بخواهد، از نظر باطنی و حقیقی اصلاح شود، تنها راهش گذر از ظاهر به باطن است». بحث ما این است که می‌خواهیم حیوان نباشیم و آدم بشویم؛ یعنی می‌خواهیم ما‌به‌الامتیاز انسانی خود را شکوفا کنیم. مثلاً اگر اهل معنویت هستیم، می‌خواهیم، نورانیت قلبیّه پیدا کنیم؛ اگر اهلش هستیم، می‌خواهیم، عالم غیب را شهود کنیم؛ اگر می‌خواهیم این کارها را بکنیم، بزرگان می‌گویند که این منزل یک راه بیشتر ندارد؛ آن راه منحصر هم این است که از راه ظاهر به باطن برویم.
  ظاهر، تنها مسیر نفوذ به باطن است
حالا می‌خواهم، اینها را  توضیح بدهم که «رخنه کردن از ظاهر به باطن» یعنی چه؟ آیا تو می‌خواهی، آن بذر الهیه انسانی را که خدا در وجودت پاشیده و آن نهالی را که او درون تو کاشته است، آبیاری کنی و زنده‌اش کنی؟ آیا می‌خواهی آدم بشوی؟ باید از ظاهر خود سراغ باطن بروی، تا کار سامان یابد. راه فقط همین است. اگر می‌خواهی، آن بذر الهی در بُعد معنویت را شکوفا کنی و قلب و دلت را روشن و منور به نور الهی کنی، بدان که راه فقط این است! باید از ظاهر به باطن بروی! این، همان راهی است که انبیاء و مکتب انبیاء(ع) برای ما آوردند.