جایگاه تبلیغ در اسناد راهبردی حوزه‌های علمیه

در سند نظام‌های جامع حوزه‌های علمیه که جزو اساسی‌ترین و بنیادی‌ترین اسناد راهبردی حوزه‌های علمیه می باشد نیز، نظام مستقلی به نام نظام جامع تبلیغ حوزه‌های علمیه، تدوین شده و محورهای مهمی را مورد تأکید قرار داده است.

دیدار اخیر طلاب، روحانیون، مبلغان و مدیران حوزه های علمیه با رهبر معظم انقلاب، یک موضوع و مسئله محوری داشت به نام "تبلیغ، اهمیت آن و خطرات عدم توجه به آن"

"تبلیغ" بلافاصله بعد از این دیدار تبدیل شد به محور اصلی گفتگوها، تحلیل ها، پیشنهادات تبدیل شد و شخصت ها، علما، فضلا، طلاب و نیز مدیران و مسئولان نهادهای حوزه شروع به اظهار نظر پیرامون این موضع نمودند که هر کدام در جای خود قابل تأمل و توجه است.

در این میان یکی از مهمترین سوالاتی که باید بدان توجه نمود این است که: جایگاه مفهوم "تبلیغ" در اسناد راهبردی و برنامه های کلان حوزه که نقشی محوری و زیربنایی در تمام برنامه های حوزه دارند چیست؟ و آیا در این اسناد نقش درخور و قابل اعتنایی به تبلیغ داده شده است؟ در صورت مثبت بودن پاسخ این سوال، باید به این سوال پاسخ داد که چرا علیرغم این جایگاه رفیع و قابل توجهی که مسئله تبلیغ در اسناد راهبردی حوزه دارد، چرا وضعیت تبلیغ حوزه امروز مناسب و قابل دفاع نیست؟ دلایل و عوامل این ضعف چیست و در کجاست؟

با توجه به این مقدمه در این یادداشت تلاش خواهم نمود به صورت خلاصه و گذار به بررسی جایگاه تبلیغ در میان اسناد راهبردی حوزه بپردازم.

سند چشم انداز حوزه‌های علمیه[۱] که بالاترین و مهمترین سند بالادستی مدیریت حوزه‌های علمیه است که در بردارنده چشم انداز، رسالت، مأموریت، اهداف کلان و راهبردهای کلان حوزه‌های علمیه می‌باشد. در بخشهای مختلفی از این سند راهبردی به مقوله تبلیغ توجه داده است؛ از جمله در ابتدای این سند که مأموریت‌های حوزه‌های علمیه معین گردیده، پنج مأموریت برای حوزه‌های علمیه قائل شده است که مأموریت دوم خود را اینگونه بیان می کند:

" تبیین روشمند و صیانت هوشمندانه از اسلام ناب و مکتب تشیع"

و در ادامه در مأموریت پنجم خود صریحا به مقوله تبلیغ اشاره می نماید:

" تبلیغ، ترویج، تثبیت و تعمیق ارزشها و معارف اسلامی در سطح ملی و فراملی"

این سند راهبردی، بعد از معین نمودن مأموریت‌های پنج گانه حوزه های علمیه، اهداف کلانی را برای حوزه علمیه ترسیم می نماید که هدف چهارم را اینگونه بیان می کند:

"هدف کلان چهار: تبلیغ کارآمد، فراگیر، هدایت گرو پاسخگو به نیازهای دینی جامعه و نظام"

سند چشم انداز حوزه های علمیه در ذیل این هدف کلان، سه راهبرد اصلی را نیز برای تحقق این هدف، معین نموده است. راهبردهای سه‌گانه این هدف عبارتند از:

راهبرد کلان ۱: ارتقای مطلوب کارکرد تبلیغی حوزه از طریق اشراف محیطی، تأمین محتوای فاخر و بهره گیری از سازوکارهای متنوع؛

راهبرد کلان ۲: حضور فراگیر و منسجم و موثر در عرصه های متنوع تبلیغی؛

راهبرد کلان ۳: ارائه جامع و برهانی و اقناعی اندیشه و فرهنگ مکتب اهل بیت علیهم السلام به جامعه و نظام متناسب با شرایط و اقتضاعات؛

این سند، سپس در ذیل هر یک از این راهبردهای سه گانه مربوط به مقوله تبلیغ، محورها و برنامه‌هایی نیز تعریف نموده که بخشی از آنها عبارتند از:

۱. تفکیک واضح فعالیت‌های ستاد و صفی تبلیغی در ساختار حوزه؛

۲. ارتقای هم‌افزایی نهادها و سازمانهای تبلیغی هم سو؛

۳. مشارکت و همکاری پویا با سازمانها و نهادهای نظام و ایفای نقش محوری؛

۴. ایجاد سازوکار مناسب برای ارتقای کارکرد تبلیغی مدارس علمیه؛

۵. بهره‌گیری فعال و هوشمندانه از روش‌ها و ابزارهای تبلیغی سنتی و جدید؛

۶. شناخت و پایش محیطی روزآمد جریانات، موضوعات، عرصه ها، فضاها و مخاطبان تبلیغی؛

۷. تأمین محتوا و پشتیبانی نظری، تخصصی و کاربردی از فرآیندهای تبلیغ؛

۸. اشراب امر تبلیغ در دیگر کارکردهای حوزه؛

۹. حمایت و تربیت کارشناسان متخصص و معهد عرصه تبلیغ؛

۱۰. ارتقای مهارت‌های سخت افزاری و نرم افزاری مبلغان؛

۱۱. ساماندهی جلسات و هیئت‌های مذهبی برای بهبود و ارتقای سطح آنها؛

۱۲. ایجاد هماهنگی و انسجام میان کارکردهای حوزه با کارکردهای تبلیغی حوزه؛

۱۳. شناسایی عرصه‌های بالفعل و بالقوه تبلیغی و حضور موثر و فراگیر در این عرصه‌ها؛

۱۴. توسعه فعالیت‌های فرهنگی تبلیغی مسجدمحور؛

۱۵. بهره‌مندی از ظرفیت‌های علمی، پژوهشی و هنری در راستای اهداف تبلیغی؛

۱۶. تجهیز دانش آموختگان حوزه به فنون و مهارت های روزآمد تبلیغی؛

۱۷. پشتیبانی از فعالیت‌های فرهنگی تبلیغی گروهی؛

۱۸. ساماندهی شبکه‌ای مبلغان وارسته و توانمند در محیط‌های چندفرهنگی؛

۱۹. شناسایی و منطقه‌بندی تبلیغی جامعه؛

۲۰. حضور فعال حوزه در آموزش و پرورش؛

۲۱. ارتقای کارایی، اثربخشی و بهره‌وری نظام تبلیغ حوزه؛

۲۲. بهره‌گیری از تجربه ها و دستاورهای مفید تبلیغی؛

۲۳. بهره‌گیری موثر از فضای مجازی؛

۲۴. پشتیبانی و هدایت فکری، فرهنگی و معنوی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی؛

۲۵. حضور فعال و جریان ساز در عرصه های تهاجم فرهنگی؛

علاوه بر سند چشم انداز، در منشور حوزه های علمیه که سیاست ها و برنامه های کلان حوزه در عرصه های مختلف را معین نموده، به مقوله تبلغ توجه نموده است که تعدادی از این محورها که صریحا به بحث تبلیغ پرداخته است اشاره می گردد:

۱. طراحی و استقرار نظام جامع تبلیغی، فرهنگی و اجتماعی حوزه های علمیه؛

۲. اهتمام به تبلیغ به مثابه رسالت بنیادین حوزه با رویکرد جامع و فراگیر؛

۳. سیاست گذاری و مدیریت شبکه ارتباطی و ترویجی مبلغان و فعالان فرهنگی اجتماعی؛

۴. فراهم آوری زیرساخت های مهندسی فرهنگی اجتماعی؛

۵. رویکرد فعال در عرصه های تبلیغی و اجتماعی و به چالش کشیدن رقبا و تبلیغات مسموم دشمنان اسلام؛

۶. بهره گیری از همه ابزارها و فنون تبلیغ سنتی و نوین و اهتمام به تبلیغ چهره به چهره؛

۷. تخصص گرایی و دانش مداری در حوزه تبلیغ؛

۸. اهتمام به ارائه خدمات فرهنگی و تبلیغی متنوع، به هنگام و پایدار با قابلیت دسترسی تمام نقاط دنیا؛

۹. بهره گیری از هنر اصیل و متعالی و شیوه های نو و جذاب در تبلیغ؛

۱۰. برنامه ریزی برای حضور فعال حوزویان در عرصه های تبلیغی؛

۱۱. ارج نهادن به مقام مبلغ در سطح جامعه و تکریم آنان؛

۱۲. تقویت تحقیقات و مطالعات مرتبط با عرصه تبلیغ،

۱۳. تأکید بر مهاجرت علما، اساتید، مبلغان به استانها و شهرستان ها؛

۱۴. شناسایی و طح بندی مبلغان، تدوین نظام معیشت مبلغان و...

نکاهی اجمالی به محتوای این سند راهبردی حوزه و توجه به مأموریت ها، اهداف و برنامه هایی که در این سند بدانها اشاره شده، نشان می دهد که هر چند وضعیت فعلی تبلیغ در حوزه، وضعیتی غیرمطلوب است اما هدف گذاری ها و نگرش کلان متعالی از این جهت نسبت به مقوله تبلیغ وجود دارد.

در سند نظام‌های جامع حوزه‌های علمیه[۲] که جزو اساسی‌ترین و بنیادی‌ترین اسناد راهبردی حوزه‌های علمیه می باشد نیز، نظام مستقلی به نام نظام جامع تبلیغ حوزه‌های علمیه، تدوین شده و محورهای مهمی را مورد تأکید قرار داده است که به بخشهای از این سند اشاره می گردد:

۱. سیاست‌گذاری، راهبری و هماهنگی در تمام ابعاد تبلیغی؛

۲. بهره‌گیری از دانش، فناوری و تجهیزات روزآمد ارتباطی در امر تبلیغ؛

۳. حفظ حریت مبلغان و استقلال تبلیغ؛

۴. محوریت‌بخشی به جایگاه روحانیت در تبلیغ دین؛

۵. محوریت‌بخشی به مساجد در فعالیت های تبلیغی؛

۶. اهتمام به حفظ استقلال اقتصادی تبلیغ دین؛

۷. توجه به اولویت ها در تبلیغ معارف دین؛

۸. تقویت روحیه انقلابی و جهادی در تبلیغ دین؛

۹. رصد خلاقیت‌ها و نوآوری‌های تبلیغی؛

۱۰. ارائه دروس تخصصی تبلیغی در تمام سطوح حوزه؛

۱۱. ایجاد اطلس جامع تبلیغی؛

۱۲. ارائه موضوعات تبلیغی در کرسی های آزاداندیشی و نظریه پردازی؛

و دهها راهبرد و برنامه عملیاتی دیگر که در این سند بدان اشاره شده و فهرست شده است که خواننده محترم را برای مطالعه بیشتر به این اسناد ارجاع می دهم.

علاوه بر دو سند فوق که بدان اشاره شد در "منشور حوزه‌های علمیه"[۳] نیز مسئله تبلیغ به عنوان یکی از مهمترین ارکان حوزه علمیه مورد توجه قرار گرفته و برنامه هایی نیز برای احیای این امر مهم ارائه شده است که بعضی از عناوین آن عبارتند از:

طراحی و استقرار نظام جامع تبلیغی، فرهنگی و اجتماعی حوزه های علمیه؛
اهتمام به تبلیغ به مثابه رسالت بنیادین حوزه با رویکرد جامع و فراگیر؛
سیاست‌گذاری و مدیریت شبکه ارتباطی و ترویجی مبلغان و فعالان فرهنگی اجتماعی؛
فراهم آوری زیرساخت های مهندسی فرهنگی اجتماعی؛
رویکرد فعال در عرصه‌های تبلیغی و اجتماعی و به چالش کشیدن رقبا و تبلیغات مسموم دشمنان اسلام؛
بهره‌گیری از همه ابزارها و فنون تبلیغ سنتی و نوین و اهتمام به تبلیغ چهره به چهره؛
تخصص‌گرایی و دانش‌مداری در حوزه تبلیغ؛
اهتمام به ارائه خدمات فرهنگی و تبلیغی متنوع، به هنگام و پایدار با قابلیت دسترسی تمام نقاط دنیا؛
بهره‌گیری از هنر اصیل و متعالی و شیوه های نو و جذاب در تبلیغ؛
برنامه‌ریزی برای حضور فعال حوزویان در عرصه های تبلیغی؛
ارج نهادن به مقام مبلغ در سطح جامعه و تکریم آنان؛
تقویت تحقیقات و مطالعات مرتبط با عرصه تبلیغ،
تأکید بر مهاجرت علما، اساتید، مبلغان به استانها و شهرستان ها؛
شناسایی و طبقه‌بندی مبلغان، تدوین نظام معیشت مبلغان و...
همچنین در کنار این اسناد، مسئله "تبلیغ" در اسناد و طرح‌های راهبردی دیگر حوزه از جمله طرح کارویژه های روحانیت[۴]نیز مورد توجه قرار گرفته و تقریبا یک سوم از کارویژه های تعریف شده برای فعالیت دان آموختگان حوزوی ماهیت تبلیغی دارند. همچین در طرح "درختواره رشته‌ها و گرایش‌های تخصصی حوزوی"[۵] شاهد آن هستیم که قریب به پنجاه رشته و گرایش تخصصی برای امر تبلیغ به معنای خاص، تعریف گردیده است، از جمله تبلیغ تخصصی خانواده، کودک، فرهنگ ایثار و شهادت، فرق و ادیان، مراکز فرهنگی و هنری، مدیریت مسجد، تبلیغ رسانه و.... علاوه بر این، مسئله تبلیغ در سایر طرحهای راهبردی حوزه از جمله "طرح آمایش سرزمینی"[۶]، "برنامه پنج ساله مدیریت حوزه های علمیه"[۷] و سایر اسناد و طرحها مورد توجه قرار گرفته و بدان پرداخته شده است.

در پایان به توجه به اینکه به نظر می رسد سهم تبلیغ در میان اسناد و طرحهای راهبردی حوزه های علمیه سهم پررنگ، قابل توجهی است، پیش از در انداختن طرحی نو برای امر تبلیغ، مطالعه آسیب شناسانه دلایل و عوامل عدم تحقق مطلوب هدف‌گذاری های صورت گرفته در اسناد بالادستی حوزه در زمینه تبلیغ، ضروری به نظر می رسد که از جمله اسیب ها و عف های موجود، به عدم وجود سازوکارهای اجرایی و پیوست‌های اجرایی این اسناد و نیز عدم اتصال و ارجاع اقدامات و برنامه ها به این اسناد، موجب به وجود آمدن موقعیتی شده است که نهادهای حوزوی علی رغم اینکه از لحاظ تنوع برنامه‌های اجرایی، ویترینی از برنامه‌های متنوع تبلیغی هستند، اما به دلیل همین آسیبی که بدان شاره شد، کارنامه قابل قبولی در امر تبلیغ نداشته باشند.

در کنار آسیب فوق، از نیازمندیهای ضروری حوزه علمیه در مورد تبلیغ، اطلاع‌رسانی نسبت به دستاورها، پیشرفت‌های تبلیغی و انعکاس آن در سطح جامعه است تا شبکه گسترده مبلغان و مخاطبن تبلیغی که می‌تواند منتقل کننده دانش، تجربه، دستاورها و نوآوری های تبلیغی باشد، شکل بگیرید.

امید است که با اهتمام مسئولان حوزه نسبت به هدف‌گذاری های صورت گرفته در این اسناد که در واقع برآیند جمع‌اندیشی نخبگانی اندیشه‌های راهبردی هستند و بررسی چرایی، دلایل و عوامل عدم تحقق این اهداف، شاهد رشد و اعتلای حوزه علمیه در توجه به امر تبلیغ باشیم.

محمد وکیلی (مدیر اندیشکده دفتر برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی حوزه)

پی نوشت ها:

[۱] . سند شماره یک از مجموعه اسناد و طرح های راهبردی مدیریت حوزه های علمیه؛

[۲] . سند شماره چهار؛

[۳] . سند شماره دو؛

[۴] . سند شماره شش؛

[۵] . سند شماره هشت؛

[۶] . سند شماره سه؛

[۷] . سند شماره پنج؛