زندگی نامه علمی حضرت آیت الله روحانی

حضرت آیت الله سید محمد صادق حسینی روحانی در ماه محرم الحرام سال ۱۳۴۵ هـ.ق، ۱۳۰۵ هـ.ش، تابستان ۱۹۲۶ میلادی در شهر دیرپای علم و تمدن و اندیشه و فرهنگ اسلامی - قم - در خاندانی ‏حسینی تبار، با پیشینه ‏ای از علم و تقوی و فضیلت دیده به جهان گشود.

به گزارش خبرگزاری حوزه، حضرت آیت الله سید محمد صادق حسینی روحانی در ماه شهادت جد غریبش آقا ابا عبدالله الحسین (ع) محرم الحرام سال ۱۳۴۵ هـ.ق، ۱۳۰۵ هـ.ش، تابستان ۱۹۲۶ میلادی در شهر دیرپای علم و تمدن و اندیشه و فرهنگ اسلامی - قم - در خاندانی ‏حسینی تبار، با پیشینه ‏ای از علم و تقوی و فضیلت دیده به جهان گشود که مختصری از زندگینامه علمی این فقیه وارسته به این شرح است:

والدین
والدشان مرحوم حضرت آیت الله آقای حاج میرزا محمود روحانی (قدس ‏سره) از مفاخر روحانیت و حوزه علمیه قم است که در سال ۱۳۰۷ (هـ.ق) در قم بدنیا آمد. در سال ۱۳۳۰ (هـ.ق) وارد نجف اشرف شد و از محضر حضرات آیات ‏عظام آسید ابوالحسن اصفهانی (ره) و میرزای نائینی (ره) بهره‏ ها برد. مدتی ‏در مشهد مقدس از شاگردان مرحوم آیت الله العظمی حاج آقا حسین‏ طباطبایی قمی (ره) بود. بعد از آن به حوزه علمیه قم آمدند. با تلاش، کوشش و پایمردی های ایشان، حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ‏ عبدالکریم حایری (ره) به قم آمدند و تدریس علوم حوزوی را شروع کردند.

ایشان از شاگردان خاص و مخصوص و مورد عنایت آیت الله حایری بودند.
این عالم متقی و زاهدِ متعبدِ با نفوذ، سالیان سال بعد از فوت پدر بزرگوارشان مرحوم آیت الله العظمی آقای آسید صادق روحانی (ره) در مسجد آقا ضمن اقامه نماز جماعت، پاسخگوی مسائل شرعی و گره گشای ‏مشکلات مردم بودند. از اقدامات ایشان می ‌توان به همکاری با آیت الله ‏کاشانی در قضیه ملی شدن نفت، مبارزه جدی با رضاخان در مورد کشف‏ حجاب و دین ‌زدایی از مملکت، دعوت و تلاش برای ورود آیت الله ‏العظمی حایری به قم، زمینه سازی برای تدریس ایشان و همکاری، همفکری و یاری جهت تأسیس حوزه علمیه قم و... را نام برد.
این مجتهدِ عابد در ۱۸ شعبان ۱۳۸۱ (هـ.ق) بعد از یک بیماری طولانی‏ وفات یافت. با پخش خبر فوت این مرد بزرگ، شهرستان قم متلاطم، بازار، درس ها و اداره جات تعطیل گردید. در تشییع جنازه بسیار باشکوه ایشان، علاوه بر حضور تمامی مراجع تقلید، بزرگان و مدرسین حوزه، طلاب، بازاریان، کسبه و اداره جات با افراشتن پرچم عزا به صورت هیأت‏ های سینه ‏زنی و زنجیر زنی شرکت کردند و پس از اقامه نماز میت توسط فرزند برومندشان حضرت آیت الله سید محمد صادق روحانی در مسجد بالای سر حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شدند. والده شان از سادات حسنی و فرزند آیت الله آقای حاج سید احمد طباطبایی ‏قمی (ره) است که ایشان سالیان متمادی در صحن حضرت معصومه (س) اقامه نماز جماعت داشتند.

تحصیلات
حضرت آیت الله روحانی دروس پایه ادبیات عرب را در قم نزد پدر بزرگوارشان فرا گرفتند. سپس در سال ۱۳۵۵ (هـ.ق) در سن ۱۰ سالگی به همراه برادر بزرگترشان برای استفاده از اساتید بزرگ و نام آور حوزه علمیه کهنِ نجف ‏اشرف، رنج و مشکلات هجرت از قم به نجف را پذیرا شدند!! به دلیل هوش ‏و استعداد فوق العاده و حیرت برانگیزشان دوره چند ساله دروس «سطح» را در مدت یک سال به اتمام رساندند و به امتحان و توصیه آیت الله العظمی خویی در سن ۱۱ سالگی وارد درس خارج فقه و اصول شدند. ورود یک نوجوان ۱۱ ساله به درس خارج فقه و اصول، آن هم همدوش طلاب با سابقه و بزرگسال حوزه علمیه کهنِ نجف، برای همگان حیرت آور و شوق آفرین بود.
اساتید
ایشان به دلیل علاقه و پشتکار فراوانشان هر روز در چندین درس مراجع و بزرگان حوزه علمیه شرکت می ‏کردند. عمده اساتید ایشان عبارتند از:
۱- حضرت آیت الله العظمی آقای حاج شیخ کاظم شیرازی (قدس سره) (۱۲۹۰ -۱۳۶۷)

۲- حضرت آیت الله العظمی آقای حاج شیخ محمد حسین اصفهانی معروف به‏ کمپانی (قدس سره) (ت ۱۳۶۱)

۳- حضرت آیت الله العظمی آقای حاج شیخ محمد علی کاظمینی (قدس سره)

۴- حضرت آیت الله العظمی آقای حاج سید ابوالحسن اصفهانی (قدس سره) (۱۲۸۴ - ۱۳۶۵)

۵- حضرت آیت الله العظمی آقای حاج شیخ محمدرضا آل یاسین (قدس سره)

۶- حضرت آیت الله العظمی آقای حاج سید ابوالقاسم خویی (قدس سره) (۱۳۱۷ - ۱۴۱۳)

۷- حضرت آیت الله العظمی آقای سید محمد حسین طباطبایی بروجردی (قدس سره) (۱۲۹۲ - ۱۳۸۰)

آیت الله روحانی از وجود تمامی اساتید نام ‏آور خود استفاده نمودند و خود را همیشه مدیون محبت ها و الطاف خالصانه آن بزرگواران (رضوان الله تعالی علیهم) می ‏دانند. اما در این میان نقش آیت الله خویی برجسته ‏تر و قابل ‏توجه ‏تر است. پرورش روح اجتهاد و تکوین فقهی و علمی ایشان، مرهون ۱۵ سال شرکت در دروس خصوصی و عمومی آیت الله العظمی خویی می ‏باشد. هوش، پشتکار و استعداد معظم له، ایشان را مورد علاقه و توجه ‏خاص اساتید و مراجع، بخصوص مورد عنایت خاصه آیت الله خویی قرار داده بود. آیت الله العظمی خویی (ره) در آن زمان، به اتفاق رأی اغلب ‏علماء، بزرگان و کارشناسان فقه و اجتهاد؛ یک فقیه بی ‏نظیر بودند که در اغلب علوم حوزوی نظیر فقه، اصول، کلام، تفسیر، رجال، فلسفه؛ مجتهد و صاحب نظر بودند و آثار منتشره ایشان گواه این مدعاست.
در دروس عمومی آیت الله خویی صدها طلبه شرکت می ‏کردند که امتیاز آیت الله العظمی خویی در شناخت و کشف استعدادهای طلاب تیزهوش و بسیار موفق بود و سعی فراوان می‏ کردند تا آن طلبه را زیر نظر گرفته و با ایجاد ارتباط بیشتر با او؛ بتوانند در تربیت آن طلبه کوشا نقش بیشتری را ایفا کنند.
با ورود آیت الله روحانی در دوران نوجوانی به نجف اشرف و شرکت در دروس آیت الله العظمی خویی؛ حوزه علمیه کهنِ نجف اشرف شاهد حضور یک نابغه با درک و استعداد شگرفی بود که چهره ‏اش نشان از مقام آیت اللهی ‏می ‏داد.
این نوجوان نابغه باید در دروس سنگین فقه اصول شرکت کند، دروس‏ مختلف را نوشته و آن ها را در منزل پاکنویس کند، با دوستان همدوره‏ تحصیلش مباحثه کند و پیش مطالعه برای درس ‏های فردا را هم انجام دهد. این مطالعات سنگین آن هم در غربت و با کمترین امکانات موجود؛ در شبانه ‏روز ۱۶ ساعت وقت ایشان را می‏ گرفت. علاوه بر آن، رسیدگی به کارهای ‏شخصی از قبیل : تهیه مایحتاج زندگی و تحمل فشارهای اقتصادی نیز با خودشان بود. معظم‏ له اغلب دورانی را که در نجف اشرف بودند با وضع ‏بسیار سخت و طاقت فرسای اقتصادی مواجه بودند و اغلب، زندگیشان با ‏قرض گرفتن از مغازه داران محل سپری می ‏شد. و این بزرگترین رمز و سرمایه‏ گذاری برای تحصیل و عشق و علاقه به آموختن دانش علوم اسلامی است.

تدریس
ایشان تدریس دوره ‏های مختلف علوم اسلامی را در همان ایام نوجوانی‏ در صحن حرم مطهر حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) در نجف اشرف آغاز کردند. تقریر دروس حوزه توسط این نوجوان برای طلاب بزرگسال و میانسال، برای همگان حیرت آور و قابل تقدیر بود.
حضرت آیت الله روحانی پس از مدت کوتاهی که در دروس آیت الله العظمی‏ خویی (ره) شرکت کردند، با تقریر دروس اصول و فقه استاد؛ آنان را برای ‏عده ای از طلاب و علاقمندان به دروس حوزوی، تدریس می ‏کردند. دیری‏ نپائید که چونان خورشیدی در نجف اشرف درخشیدند و به سان درختی‏ پربرگ و بار، برآمدند و در سایه‏ شان خیل مشتاقان را آرامش می ‏بخشیدند.
ارتباط تنگاتنگ استاد و شاگرد تا آنجا ادامه یافت که زیادی از شب های ‏تعطیلی آن مرجع فقید (ره) به حجره آیت الله روحانی می‏ آمدند و ساعت های مدیدی به بحث و بررسی مسائل علوم اسلامی می ‏پرداختند .
حضرت آیت الله العظمی خویی در سال ۱۳۶۰ (هـ. ق) هنگامی که آیت الله روحانی فقط ۱۵ سال بیشتر نداشتند، طی نامه ‏ای بسیار مهم، عظمت‏ علمی، قدرت و استنباط قوی، هوش و ذکاوت این نابغه بزرگ را تأیید و ستودند (متن کامل نامه که به دست خط مبارک آیت الله العظمی خویی می ‏باشد در سایت اینترنتی آیت الله ‏العظمی روحانی و در کتاب های زندگینامه که به زبان‏ عربی و فارسی در لبنان به چاپ رسیده است، موجود است). معظم‏ له به تأیید و مکتوب مهم مراجع و اساتید بزرگوارشان در سن ۱۴ سالگی به درجه اجتهاد نائل آمدند.
ایشان در اواخر سال ۱۳۲۹ (هـ. ش) وارد قم شدند و در اوایل سال ۱۳۳۰ (هـ. ش) به تدریس دروس خارج فقه و اصول در صحن مطهر حضرت‏ معصومه (س) پرداختند. بیش از نیم قرن که ایشان به تدریس علوم آل‏ محمد (ص) و تربیت هزاران طلبه فاضل و تشنگان دانش ائمه اطهار می ‏پرداختند. اغلب شاگردان، پرورش یافتگان و حلقه نشینان منبر تدریسشان؛ از مدرسین نام آور، فضلا و دانشمندان حوزه هستند.
آشنایی با آثار حضرت آیت الله العظمی روحانی‏ (دام‏ ظله)

معظم ‏له از ابتدای زندگی علمی خویش در راستای نشر معارف اهل‏ بیت ‏علیهم السلام و گسترش دانش اسلام، هرگز آرام نگرفتند. زمانی بر مسند تدریس می‏ نشینند و به تربیت و پرورش هزاران دانشمند فاضل و فرزانه می پردازند و زمانی دیگر دست به قلم می ‏شوند و به تألیف کتب ماندگار اسلامی می پردازند.
ایشان به محض ورود به حوزه علمیه قم و احساس نیاز جامعه حوزوی و اسلامی، همزمان با تدریس درس خارج فقه و اصول در سنین جوانی، دست به تألیف دایرة المعارف فقه اسلامی می ‏زنند. کتابی ماندگار که بزرگان و اساتید نام آورِ خبره حوزه، مراجع بزرگ تقلید و مدرسین، تمجید می کنند. حضرت آیت الله العظمی بروجردی (ره) دوبار کتاب «فقه الصادق» را همراه خود به جلسه تدریس‏ شان می ‏برند و به عنوان سند از آن نقل قول و به آن استناد می‏ کنند.
حضرت آیت الله العظمی خویی (ره) طی نامه ‏ای مرقوم فرمودند که: من کتاب «فقه الصادق» را شخصاً برای آیت الله کاشف الغطاء بردم و گفتم: ببینید من چه خدمت بزرگی به عالم اسلام و فقاهت نموده ‏ام و چنین عالم محققی را تربیت کرده‏ ام.
رییس دانشگاه الازهر (مهمترین و عالی ‏ترین مرکز علمی اهل تسنن) نیز طی نامه‏ ای کتاب عظیم «فقه الصادق» را می ‏ستاید.
این کتاب سالیان سال است که یکی از رساترین، معتبرترین و مهمترین منبع تدریس فقه و اصول تشیع است. یکی از دلایل مرجعیت و اعلمیت ایشان، ناشی از این تألیفات بخصوص کتاب گرانسنگ «فقه الصادق» است.

تألیفات‏
۱- فقه الصادق؛ (به زبان عربی): دایرة المعارف کامل فقه تشیع. این کتاب عظیم و بزرگ که به عنوان یک منبع مرجع شناخته شده است در ۲۶ جلد بارها در داخل و خارج کشور به چاپ رسیده است. چاپ جدید آن هم اکنون در ۴۱ جلد (با ذکر منابع و مصادر) منتشر شده است.
آیت الله روحانی تالیف این مجموعه فقهی را از سال ۱۳۷۰ قمری (۶۰ سال پیش) آغاز کرده و در سال ۱۳۹۸ هجری قمری و در اوج مبارزات بر علیه رژیم ستمشاهی و در حالی که در تبعید به سر می ‏بردند، نگارش آخرین جلد آن را به پایان رسانده ‏اند.
یکی از امتیازات این مجموعه فقهی آن است که طلاب و محققین را از مراجعه به کتب فقهی جهت اطلاع از آرای دیگر فقیهان بی نیاز می‏ کند؛ چه آنان که در قرن ‏های گذشته می ‏زیسته‏ اند و چه آن دسته از فقیهان معاصر مانند آیت ‏الله خوئی، میرزای نائینی، محقق اصفهانی و آیت ‏الله حکیم که پیش از نگارش این مجموعه آرای فقهی خود را عرضه کرده ‏اند و حتی فراتر از این، آرای آن دسته از فقیهانی را گرد آورده است که مراجعه به آثارشان چندان رواج ندارد؛ مانند برخی از آرای آیت ‏الله کاظم شیرازی و آیت ‏الله عبد الکریم حائری.
از نکات قابل اشاره آنکه حضرت آیت ‏الله العظمی بروجردی (ره) دو بار از کتاب فقه ‏الصادق در منبر تدریس خود مطالبی نقل فرمودند و حضرت آیت‏ الله العظمی خویی (ره) در وصف این کتاب طی نامه‏ ای مرقوم فرمودند که: «من کتاب فقه ‏الصادق را شخصا برای آیت ‏اللّه کاشف الغطاء بردم و گفتم: ببینید من چه خدمت بزرگی به عالم اسلام و فقاهت نموده ‏ام و چنین عالم محققی را تربیت کرده ‏ام».
مهم‏ترین ویژگی و نقاط تمایز موسوعه «فقه الصادق» را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
تمامیت، جامعیت، تتبع و کاوشگری، پژوهشگری و تحقیق، توجه به فقه پویا، جدید و به روز بودن، روانی و راحتی متن.
۲- «زبدة الاصول»؛ (به زبان عربی): دوره کامل علم اصول فقه که به صورت بحث استدلالی ارائه گردیده است. این کتاب در ۶ جلد می ‏باشد.
۳- «منهاج الفقاهه»؛ (به زبان عربی): در ۶ جلد می ‏باشد که حاشیه ‏ای است بر «مکاسب» شیخ انصاری (ره) که به شیوه‏ ای نو و ابتکاری تمامی موارد ارائه شده را بحث و بررسی کرده ‏اند.
۴- «فقه المسائل المستحدثه»؛ (به زبان عربی): حضرت آیت اللّه مبتکر مسائل مستحدثه و ارائه مسائل جدید با ذکر مسایل فقهی، روایی هستند. این کتاب که بارها و بارها در خارج و داخل کشور به چاپ رسیده است شامل ارائه مسائل جدید، نو و مورد ابتلای جامعه با ذکر دلایل و مستندات فقهی، روایی و قرآنی می ‏باشد.
۵- تعلیق بر «منهاج الصالحین» در ۳ جلد؛ (به زبان عربی)
۶- تعلیق بر «عروة الوثقی» در ۲ جلد، (به زبان عربی)
۷- تعلیق بر «وسیلة النجاة»؛ (به زبان عربی)
۸- رساله در لباس مشکوک؛ (به زبان عربی)
۹- رساله در قاعده لاضرر؛ (به زبان عربی)
۱۰- الجبر و الاختیار؛ (به زبان عربی)
۱۱- رساله در قرعه؛ (به زبان عربی)
۱۲- المسائل المنتخبه؛ (به زبان عربی)
۱۳- رساله در «فروع العلم الاجمالی»؛ (به زبان عربی)
۱۴- فقه الاجتهاد و التقلید، (به زبان عربی)
۱۵- القواعد الثلاثه؛ (به زبان عربی)
۱۶- اللقاء الخاص؛ (به زبان عربی) استفتائات‏
۱۷- «شرح مناسک الحج و العمرة»؛ (به زبان عربی)
۱۸- «اجوبة المسائل فی الفکر و العقیدة و التاریخ و الاخلاق» در دو جلد؛ (به زبان عربی) استفتائات‏
۱۹- «السیدة الزهرا سلام الله علیها بین الفضائل و الظلامات»؛ (به زبان عربی)
۲۰- رساله «توضیح المسائل»؛ (به زبان فارسی و اردو)
۲۱- جبر و اختیار؛ (به زبان فارسی)
۲۲- «نظام حکومت در اسلام»؛ (به زبان فارسی و ترکی و اردو)
۲۳- مناسک حج؛ (به زبان فارسی)
۲۴- منتخب احکام؛ (به زبان فارسی)
۲۵- «استفتائات قوه قضائیه و مؤسسه حقوقی وکلای بین الملل»؛ (به زبان فارسی)
۲۶- «استفتائات قضایی» مجموعه پرسش و پاسخ حقوقی و جزایی؛‌ (به زبان فارسی)
۲۷- احکام فقهی مسائل روز؛ (به زبان فارسی)
۲۸- استفتائات (پرسش و پاسخ‏‌های مسائل شرعی)؛ (به زبان فارسی): که تاکنون در ۷ جلد به صورت سؤال و جواب ارائه شده است.
۲۹- سلسله فتاوی و استفتائات «التقلید و العقائد»؛ (به زبان عربی)
۳۰- سلسله فتاوی و استفتائات «الطهاره»؛ (به زبان عربی)

۳۱- فضائل و مصائب حضرت زهرا علیها السلام؛‏ (به زبان فارسی و انگلیسی)
۳۲- قربان الشهادة؛ (به زبان عربی)
۳۳- عاشورا و قیام امام حسین ‏علیه السلام از نگاه آیت الله العظمی روحانی؛‏ (به زبان فارسی و انگلیسی)
۳۴- راه سعادت‏؛ (به زبان فارسی)
۳۵- امام زمان (عج) از ولادت تا ظهور؛ (به زبان فارسی)
۳۶- امر به معروف و نهی از منکر؛ (به زبان فارسی)
۳۷- بررسی فقهی غیبت و دروغ؛ (به زبان فارسی)

۳۸- خاتم پیامبران و امیر مؤمنان؛ (به زبان فارسی)

۳۹- نامه های تاریخی؛ گزیده ای از نامه های رجال دین و سیاست به حضرت آیت الله العظمی سید محمدصادق روحانی (دام ظله العالی)؛ (به زبان فارسی)

۴۰- رسائل اربعین سنه؛ من زعیم الحوزة العلمیّة سماحة آیة الله العظمی السیّد أبوالقاسم الموسوی الخوئی قدس سره إلی سماحة آیة الله العظمی المرجع المجاهد السیّد محمّدصادق الحسینی الروحانی دام ظلّه؛ (به زبان عربی)

خاطرنشان می شود: حضرت آیت الله سید محمد صادق حسینی روحانی روز جمعه ۲۴ آذر ۱۴۰۱ شمسی چشم از جهان فرو بست و به دیار آخرت رفت.