ویژگی ممتاز دعای عرفه

حضرت سیدالشهدا مفصل ترین دعا را در بهترین مکان جهان (در صحرای عرفات) خواندند. مقدمه ی این دعا را هیچ دعایی ندارد

حضرت سیدالشهدا مفصل ترین دعا را در بهترین مکان جهان (در صحرای عرفات) خواندند. مقدمه ی این دعا را هیچ دعایی ندارد و آن هم تشریح بدن انسان است. امام حسین علیه السلام برون و درون انسان را به لحاظ جسمی تشریح می کنند و اگر دعاخوان واقعی این دعا را بخواند، با خواندن آن گره به خالق می خورد و وارد عرصه ی شکر و توبه می شود. دعای عرفه امام حسین علیه السلام سکوی پرش به قله های معنویت است.

در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در مورد فضیلت روز عرفه آمده است: «خداوند در هیچ روزی به اندازه روز عرفه، بندگان خود را از آتش جهنم آزاد نمی کند». عرفه روزی است که درباره ی آن از سوی ائمه معصومین علیهم السلام و بزرگان دین توجه و تاکید بسیار زیادی شده است. رهبر انقلاب نیز در توصیف این روز چنین فرمودند: «روز عرفه، روز دعا و استغفار و توجه است. دعای سراسر عشق و شور و سوز در روز عرفه، که سیدالشهداء امام حسین علیه السلام در مراسم عرفات انشاء فرموده است، نشان دهنده ی آن روحیه ی شیدائی و عشق و شوری است که پیروان اهل بیت در یک چنین ایامی باید داشته باشند. این ایام را قدر بدانید. فرصت مال شماست...» به مناسبت فرارسیدن روز عرفه با حجت الاسلام والمسلمین شیخ حسین انصاریان، درباره ی برخی از ویژگی های این دعا به گفت و گو نشستیم.

* تفاوت های دعای عرفه نسبت به سایر ادعیه ی ماثور از ائمه ی معصومین علیهم السلام چیست و چرا بسیاری از بزرگان تأکید فراوانی بر این دعا و توجه به مفاد آن دارند؟

اگر بخواهیم به دید اعتقادات شیعی به ادعیه نگاه بیندازیم و از روایات و آیات هم برای همین منظور کمک بگیریم، باید گفت که دعاها نور واحد هستند؛ چرا که اولاً همه ی دعاها به انسان ها تعلیم چگونه دعا کردن را می دهند. انسان ها نمی دانند چگونه دعا کنند و نمی دانند از خداوند چه بخواهند، اما صاحبان این دعاها آگاه به شهود و غیب و ظاهر و باطن انسان بودند و می دانستند انسان توان بیان دعایی که او را به نقطه ی قبولی حضرت حق برساند، ندارد. انسان ها گاهی ممکن است دعا کنند، اما چیزی را بخواهند که به مصلحت آن ها نیست یا چیزی را بخواهند که دنیا ظرفیت تحقق آن را ندارد. در بعضی موارد نیز چیزی را مسئلت می کنند که در نهایت امر، نه به نفع خود آن هاست، نه به نفع خانواده شان و نه اطرافیان آن ها. به همین دلیل، باید بگوییم که تمامی ادعیه ی معصومین در این نقطه اشتراک دارند که هدف تمامی شان، تعلیم کیفیت دعا کردن و کیفیت رابطه با پروردگار است.

کارکرد دیگر تمامی دعاها نیز از این قرار است که به شکل عجیبی به انسان امید می دهند و جلوی دلسردی را نسبت به خدا، قیامت و آینده می گیرند. دائماً به انسان کمک می دهند به سمت حق تعالی، شئون حق تعالی و شناخت مراتب حق حرکت کند.

مایه ی حقیقی دعا با قلب و جان و فکر اهل بیت عجین بوده و گویی پروردگار عالم، انتقال حقایق عالم را میان آن ها تقسیم بندی کرده است. مثلاً یکی از آن ها از وجودش دعای کمیل، دیگری دعای ابوحمزه ی ثمالی، دیگری دعای عرفه و دیگری دعای پس از زیارت امام رضا علیه السلام (که از بهترین دعاهای شیعی است) را ظهور داده است. بنابراین این دعاها یک نور هستند، اما از چهارده چراغ ظهور کرده اند. تمایز آن ها نیز متعلق به دعا نیست، بلکه متعلق به آن چهارده نفر است که از نظر زمان با یکدیگر تفاوت داشته اند، نه از نظر مرتبه ی حقیقت. به عبارت دیگر، رسول گرامی اسلام نسبت به سایرین مقدم بوده است (به لحاظ زمانی) و پس از ایشان امیرالمؤمنین، صدیقه ی کبری و...به ترتیب آمده اند. این نوبت تمایز را نشان می دهد و تفاوتی در هویت وجود ندارد. در روایات نیز داریم که «کلهم نور واحد»، اما با اختلاف در زمان و مناسبت ها و ملت ها.

کارکرد دیگر تمامی دعاها نیز از این قرار است که به شکل عجیبی به انسان امید می دهند و جلوی دلسردی را نسبت به خدا، قیامت و آینده می گیرند. دائماً به انسان کمک می دهند به سمت حق تعالی، شئون حق تعالی و شناخت مراتب حق حرکت کند.

اما زمانی که نوبت به حضرت سیدالشهدا رسیده است، ایشان مفصل ترین دعا را در بهترین مکان جهان (در صحرای عرفات) خواندند. مقدمه ی این دعا را هیچ دعایی ندارد و آن هم تشریح بدن انسان است. امام حسین علیه السلام برون و درون انسان را به لحاظ جسمی تشریح می کنند و اگر دعاخوان واقعی این دعا را بخواند، با خواندن آن گره به خالق می خورد و وارد عرصه ی شکر و توبه می شود. دعاخوان با مقدمه ی این دعا درمی یابد که با وجود این همه هزینه از سوی خداوند برای خلق چنین موجودی، چرا این قدر محدود، گنهکار و ظالم از آب درآمده ام؟ زمانی که انسان دعا را عمیق بخواند، تغییر عمده در او ایجاد می شود.

* معارف دینی مورد نیاز برای تعالی روح انسانی چگونه در این دعا گنجانده شده است؟

بخشی از این دعا که با «انت الذی» آغاز می شود، به اصلاح اعتقادات انسان می پردازد تا او را به نقطه ی توحید برساند. می خواهد به انسان بگوید که درمان، دنیا و آخرت تو نه در دست پول، نه در دست قدرت، نه در دست داخلی و نه در دست خارجی است و کلیددار عالم تنها یک نفر و آن هم پروردگار است. پروردگار نیز کسی است که اباعبدالله او را با کارهای خود به انسان شناسانده است: تویی که مرا پوشاندی، تویی که مرا سیراب کردی، تویی که مرا سیر کردی، تویی که مرا از تنهایی درآوردی و همین طور تویی که از درون من، مرا به خودت و انبیایت هدایت کردی.

در اینجا هم اباعبدالله بحث اعتقادی را به صورت کامل ارائه می دهد و هم اگر انسان این نوع صحبت کردن را بفهمد، برایش تلطیف روح ایجاد می شود. لذا آن هایی که اهل دعا هستند، زمانی که جملات این دعا را می خوانند، نمی توانند از گریه خودداری کنند.

انسان می بیند که وجود حضرت سیدالشهدا با پروردگار عالم طوری حرف می زند که روحیه ی خواننده و شنوده را تلطیف می کند و جلوه ی رحمانی خداوند را از عمق وجود انسان تجلی می دهد.

* چرا ائمه ی اطهار علیهم السلام راه دعا را برای انتقال عالی ترین مفاهیم دینی انتخاب کرده اند؟

چون نفوس همه ی انسان ها نیازمند دعاست و سرتاپای انسان ها «خواسته» است و می خواهند. اما راه اصلی را گم کرده اند. انسان همواره علم و قدرتی می خواهد که در دنیا نمونه ای نداشته باشد و وجود اباعبدالله علیه السلام خواسته ها را در نفوس مردم اصلاح کرده است؛ چراکه نفوس مردم با دعا عجین است؛ چه بر زبان خود دعا کنند و چه در فکر خود. همین که در درون خود بگویند «می خواهم» دعاست. عباراتی مانند «می خواهم برسم»، «می خواهم بهترین باشم»، «می خواهم پولدارتر از همه باشم» و... همگی دعاست. اباعبدالله تنها می گوید که این دعا در درون خودت است و خمیرمایه ی آن در خودت وجود دارد و اگر بخواهی، کسی حق ندارد جلوی تو را بگیرد، اما راه درست خواستن این است.

این موضوع (انتقال معارف از طریق دعا) مانند این است که ایرانی ها با شعر بسیار مأنوس هستند و از کودکی شعر می آموزند. انسان ها نیز «دعایی» هستند. ائمه ی ما از این مایه ی الهی که در درون مردم وجود دارد، به نفع مردم بهره برداری کرده اند و راه را به آن ها نشان داده اند. آن ها می دانستند انسان ها از دعا رو برگردان نیستند. من خودم در حال بازگشت از لندن بودم که در هواپیما به دو نماز برخوردم. به مهماندار هواپیما گفتم که می خواهم نماز بخوانم. او نیز مقدمات نماز (زیرانداز، مهر، جهت قبله و...) را برای من آماده کرد. پس از خواندن نماز صبح بود که یک خانم بدحجاب از من پرسید شما بودید که دیشب نماز خواندید؟ گفتم بله. گفت ما خیلی بدبخت هستیم، شما که با خدا ارتباط دارید برای ما دعا کنید. ائمه ی معصوم این را می دانستند که دعا با نفوس مردم عجین است و این راه را انتخاب کردند. سایر ادیان نیز از راه دعا استفاده کرده اند. مسیحی ها، زرتشتی ها، کلیمی ها و... نیز دعاهایی دارند. ائمه می دانستند که اگر انسان را با دعا راهنمایی کنند، خیلی آسان تر معارف را می پذیرند.

حضرت سیدالشهدا مفصل ترین دعا را در بهترین مکان جهان (در صحرای عرفات) خواندند. مقدمه ی این دعا را هیچ دعایی ندارد و آن هم تشریح بدن انسان است. امام حسین علیه السلام برون و درون انسان را به لحاظ جسمی تشریح می کنند و اگر دعاخوان واقعی این دعا را بخواند، با خواندن آن گره به خالق می خورد و وارد عرصه ی شکر و توبه می شود.

برای مثال، در همین روز عرفه به مردم اعلام کنند که یک مجتهد بزرگ می خواهد یک بحث اخلاقی ارائه کند. اگر تنها همین سخنرانی باشد، سی نفر هم نمی آیند، اما اگر به آن ها بگویید مراسم دعاست، آن وقت است که مردم چند ساعت پیش از شروع مراسم حاضر می شوند و حتی خیابان ها را پر می کنند. این موضوع به این دلیل است که نفس انسان با دعا گره خورده، اما با منبر خشک وخالی گرده نخورده است.

* رهبر انقلاب در یکی از سخنرانی های خود اشاره کرده اند که در میان ادعیه ی ماثور از معصومین، سه دعای کمیل، مناجات شعبانیه و دعای عرفه از محبوبیت بیشتری برخوردارند و هر سه این دعاها نیز از ائمه ای رسیده اند که جهاد و قتال آن ها نیز زبانزد است. بنابراین چه رابطه ای میان اوج بندگی و جهاد در راه خدا وجود دارد؟

زمانی که اصحاب سیدالشهدا و اصحاب امیرالمؤمنین (مانند مالک اشتر و عماریاسر) را تصور کنیم و در نظر داشته باشیم که آن ۷۲ نفر از تمام وجود خود گذشتند و امام باقر علیه السلام نیز فرمودند که آن چهل نفر در جنگ صفین شیعه ی ناب پدرم بودند، باید به این سؤال پاسخ دهیم که آن ها به چه خلوصی رسیده بودند که غیر خدا را نمی دیدند و جز او به چیزی پیوند و تعلق نداشتند؟ این خلوص و عدم تعلق، از آثار این دعاهاست. این افراد زمانی که کنار عرفان واقعی الهی نشستند، از جان و تعلقات مادی آزاد شدند. این افراد بلافاصله پس از دعوت امیرالمؤمنین و سیدالشهدا، بدون کمترین تعللی، حرکت کردند و گفتند: جان چه باشد که نثار قدم دوست کنم.

این افراد چنان ازخودگذشته بودند که شب عاشورا، حضرت سیدالشهدا به بشیر حضرمی فرمودند که به من خبر رسیده است پسر تو را اسیر کرده اند و من تو را آزاد می گذارم که تک پسر خودت را آزاد کنی و همسرت را نیز از نگرانی درآوری. بشیر حضرمی عرض کرد که یابن رسول الله اگر مرا پابرهنه در تمام زمین بدوانند که از تو جدا شوم، این کار را انجام نخواهم داد. این کمال آزادی و عرفان نفس است که صحابه نیز از احوال، اعمال و اطوار امیرالمؤمنین و سیدالشهدا کسب کردند. شاگردان خوبی برای آن ها بودند و خیلی خوب درس گرفتند.

* پس چرا عده ای اینطور تصور می کنند که اگر کسی در راه تقرب به خداوند قرار می گیرد، باید گوشه نشین شود و نباید وارد جهاد در راه خدا شود؟ چه رابطه ای میان جهاد و بندگی خداوند متعال وجود دارد؟

جهاد حکم قرآن است. این روح عبودیت است که رشته ی بسیار بالای آن، جنگ در راه خداست. زمانی که خدا مالک من است و من هیچ کاره ام و مالک به مملوک می گوید که دین من در گرو جهاد و قتال توست، چه پاسخی می توانم بدهم؟ به خصوص زمانی که این مالک را اباعبدالله و امیرالمؤمنین به خوبی معرفی کرده اند. جهاد و قتال یکی از مراحل عالی بندگی است. زمانی که می گوید: «جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ»، عمل کردن به امر خدا عبادت می شود و کسی که جان خود را می دهد، بالاترین عبادت را انجام داده است. همچنین است که می فرماید: «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ»؛ به مردم یاد داده است که من خریدار جان تو هستم و ثمن جان تو نیز «جنات» نیست، بلکه «جنت» است. ما نیز نمی دانیم تفاوت جنات و جنت چیست. پیدا نیست که جنت در برابر جنات چه معنایی دارد. زمانی خدمت حضرت امام رحمه الله علیه رسیدم و ایشان فرمودند که منظور از «جنتی» در آیه ی «فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»، «جنت لقاء» است و برای ما مفهوم آن پرده برداری نشده است.

* جناب استاد، مبتنی بر مفاهیم موجود در دعای عرفه، چه توصیه ای به مردم دارید تا به بهترین شکل از آن استفاده کنند؟

اگر یک تفسیر خلاصه با زیباترین انشا و بهترین مطلب از عرفه به دست بیاید و در کل کشور منتشر شود یا اینکه چند روز مانده به برگزاری دعای عرفه، افراد خوش ذوقی در صداوسیما فرازهای این دعا را تشریح کنند، برای مردم فایده ی بسیاری دارد. خوب است مردم نیز قبل از عرفه، با پروردگار عهد کنند که در عرفه بهترین بهره را از معلمی اباعبدالله بگیرند و تا آخر عمر آن را به کار ببرند تا با بازگشت از این عرصه، به عنصری بسیار مهربان برای خانواده و مردم تبدیل شوند؛ عنصری که در برابر ستمگران مانند کوه و در مقابل مؤمنان، مهربان است. به تعبیر قرآن کریم «أَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم».