فرزانگان - شماره ۶۹۲

آیت‌الله سید‌ابوالقاسم خاتون‌آبادی

سید ابوالقاسم عالمی فاضل و فقیهی با تقوا و به سبب هوش و ذکاوتی که در علوم دینی و معارف الهیه داشت سرآمد و زبانزد فقها در ایران بود.

 • تولد: ۱۲۱۵ قمری          • وفات: ۱۲۷۱ قمری
• عمر: ۶۵ سال  • مدفن: حرم حضرت عبدالعظیم(ع)
• اساتید: شیخ حسن کاشف الغطاء
• منصب: امام جمعه تهران در زمان قاجار
• تألیفات: البلدان المفتوحه العنوه، منتخب الفقه، رساله در قاعده ضرر، رساله فی التسامح فی ادله السنن، کتاب اصول فقه
• ولادت و نیاکان: خاندان خاتون آبادی از خاندان‌های علمی و سیاسی مشهور شیعه در چند قرن اخیر است. این خاندان به خاتون آباد اصفهان منسوب بوده و  ‌امامت جمعه تهران را چندین قرن بر عهده داشته‌اند. سیدابوالقاسم خاتون آبادی که از مشاهیر همین خاندان در سده سیزدهم هجری است، در سال ۱۲۱۵ قمری در شهر اصفهان متولد شد. پدرش سید محمد محسن خاتون آبادی، فقیه شیعی ایرانی و از سادات افطسی و از خاندان معروف به خاتون آبادی اصفهانی و مادرش زنی صبور و آگاه به علوم دینی و فقهی زمان خود بود. نیای سید ابوالقاسم، محمد حسین خاتون آبادی (متوفای ۱۱۵۱ قمری) نوه دختری علامه مجلسی و نخستین نفر از اعضای این خاندان بود که سمت امامت جمعه را دریافت کرد. این خاندان بزرگ‌ترین سلسله علمی در ایران هستند و قدیمی‌ترین اعضای آن‌ها در اصفهان و تهران ساکن بوده‌اند. آن‌ها از سادات و بزرگان بودند که همواره امامت نماز جمعه در اصفهان و تهران بر عهده آن‌ها بوده. جد اعلای آن‌ها، میرعبدالواسع خاتون آبادی با علامه مجلسی اول، معاصر و دوست و هم صحبت او بوده است.
• تحصیلات: سید ابوالقاسم عالمی فاضل و فقیهی با تقوا و به سبب هوش و ذکاوتی که در علوم دینی و معارف الهیه داشت سرآمد و زبانزد فقها در ایران بود. او بعد از پشت سر گذاشتن تحصیلات ابتدایی، راه و روش خویشان و پدران خود را پیش گرفت و در گسترش دین بسیار کوشا بود به طور یکه در آن زمان مانند او کسی پیدا نمی‌شد. دوران زندگی ایشان همزمان با حکومت قاجاریه در ایران بود. دوره جوانی و زنگانی سیدابوالقاسم با خلافت فتحعلی شاه قاجار در تهران همزن بود و عموی ایشان سید محمد مهدی خاتون آبادی (متوفای ۱۲۶۳ قمری) اولین کسی بود که به درخواست و دعوت فتحعلی شاه از اصفهان به تهران مهاجرت کرد و فتحعلی شاه امامت نماز جمعه را در تهران و مسجدی را که بنا نموده بود به او واگذار کرد. مسجدی که برای اقامه نماز جماعت در نظر گرفته شده بود. مسجد شاه نام داشت که امروزه به مسجد امام معروف است. مرکز خلافت سلطنت شیعه قبلاً اصفهان بود. ولی در آن زمان به تهران منتقل شده بود. به همین جهت سید محمد مهدی به امامت جمعه تهران منصوب شد. نماز جمعه از شعائر دینی مسلمانان است و به جا آوردن آن دوام حکومت را در پی دارد به همین سبب آقا محمد خان قاجار مسجد بزرگی ساخت. مسجد جامعی که زیر نظر حاکم بود و اختیار بخشی از موقوفات را به خاندان خاتون آبادی واگذار شده بود.
در سال ۱۲۳۷ قمری محمد علی میرزا فرزند فتحعلی شاه از دنیا رفت و میرمحمد مهدی اما م‌جمعه تهران به برادرزاده‌اش سید ابوالقاسم نامه نوشت که به همراه علما برای عرض تسلیت به شاه از اصفهان عازم تهران شوند. سید ابوالقاسم بعد از دریافت نامه عمو، به همراه میرمحمد حسین سلطان العلماء که امام جمعه اصفهان بود به تهران مهاجرت کردند و پس از ورود به همراه عموی خود سایر علما دیگر به حضور فتحعلی شاه رسیدند.
شاه در میان علما به سید ابوالقاسم نظر کرده از حالات او جویا شد سلطان العلماء از نام و فضل و مراتب زهد ایشان مطالبی را به شاه گفت. شاه نیز به او گفت چون امام جمعه پسر ندارد و برای نماز جمعه و جماعت در اینجا به نائب نیاز دارد نظر من این است که ایشان را به فرزندی قبول کرده و به نیابت خود برگزینید. سیدمحمد مهدی نظر شاه را شایسته دانسته. سیدابوالقاسم در تهران توطن اختیار کرد و نائب امام جامعه در مسجد شاه شد.
سید ابوالقاسم معلومات خود را در تهران در نزد عمویش میرمحمد مهدی خاتون آبادی و میرزا عبدالله زنونی و ملامحمد تقی استر آبادی در رشته‌های فقه، اصول، حکمت و کلام تکمیل کرد و نیز به امر عمویش به نجف اشرف رفت و مبانی علم ی خود را در نزد اساتید نامداری چون شیخ حسن کاشف الغطاء استوار نمود و با اخذ اجازات گوناگونی از مجتهدان نجف به تهران مراجعت کرد و مشغول وظایف دینی گردید.
• در منصب امامت جمعه
وی در زمان امامت جمعه عمویش، نائب امامت جمعه تهران بود. خصوصاً زمانی که عمویش به اصفهان مسافرت کرد ایشان در نبود عموی خود علاوه بر اقامه نماز جماعت و جمعه با اخلاق حسنه قلوب مردم را به سوی خویش جذب کرد و همین خوش‌رفتاری مردم محبوبیت مردمی بسیاری را برای در پی داشت. به همین خاطر زمانی که وی از نجف به تهران مراجعت کرد. در زمان ورود او به تهران مردم نیز به طور کم‌نظیری از او استقبال کردند. بعد از رحلت عمویش سیدمحمد مهدی خاتون آبادی در سال ۱۲۶۳ قمری، سیدابوالقاسم رسماً منصب امامت جمعه را توسط محمد شاه قاجار برعهده گرفت.
• پرواز ملکوتی
سیدابوالقاسم خاتون آبادی در سن ۵۶ سالگی در تاریخ ۱۵ ربیع الاول ۱۲۷۱ قمری وفات یافت. توسط برادرش سید مرتضی صدر العلما‌ء اقامه نماز شد و در مقبره معروف به «سر قبر آقا» به خاک سپرده شد. مقبره این عالم جلیل القدر در داخل دارالخلافه ناصری در بین درب عتیق و جدید حرم حضرت عبدالعظیم حسنی قرار دارد.

منبع:گلشن ابرار، ج ۱۳، ص ۲۵۸ - ۲۵۲
تهیه و تنظیم: محمدتقی ادهم‌نژاد