درباره حساب، امام صادق(ع) می‌فرماید: «فَحَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ‌تُحَاسَبُوا فَإِنَّ أَمْکِنَهًَْ الْقِیَامَهًِْ خَمْسُونَ مَوْقِفاً کُلُّ مَوْقِفٍ مُقَامُ أَلْفِ سَنَهًٍْ؛ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ  فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ».
شما محاسبه خود را در دنیا تمام کنید. اگر در دنیا محاسبه تمام نشود، دچار محاسبه کثیر آخرت می‌شوید. خصوصیت محاسبه دنیا، قلیل بودنش است. وقت کمی را در بر می‌گیرد. پس وقتی انسان در دنیا توبه می‌کند و بازگشت می‌کند، دیگر در محاسبه طولانی آخرت گرفتار نمی‌شود؛ لذا حضرت می‌فرماید: قبل از اینکه در قیامت مورد محاسبه قرار بگیرید، در دنیا به حساب خود رسیدگی نمایید؛ چون در قیامت پنجاه موقف است که هر موقف آن، هزار سال از این سال‌های دنیاست.
قال رسول‌الله(ص) یقول: أَلَا أُنَبِّئُکُمْ بِأَکْیَسِ‌الْکَیِّسِینَ وَ أَحْمَقِ‌الْحُمَقَاءِ؟ قَالُوا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ!؛  آیا آگاه کنم شما را به زیرک‌ترین زیرک‌ها واحمق‌ترین احمق‌ها؟ اصحاب گفتند: بلی! «قَالَ أَکْیَسُ‌الْکَیِّسِینَ مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ وَ عَمِلَ لِمَا بَعْدَ‌الْمَوْتِ وَ أَحْمَقُ‌الْحُمَقَاءِ مَنِ اتَّبَعَ نَفْسُهُ هَوَاهُ وَ تَمَنَّى عَلَى‌اللَّهِ الْأَمَانِیَّ »؛  زیرک‌ترین افراد کسی است که محاسبه کند، نفس خود را در دنیا  و عمل کند، برای بعد از موت خود.
اما احمق‌ترین احمق‌ها کسی است که متابعت کند، هوا و هوس خود را؛ درحالی‌که قرآن می‌فرماید:« وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَى‌النَّفْسَ عَنِ‌الْهَوَى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَى»؛  اگر بخواهید به بهشت برسید، بدون مخالفت هوای نفس امکان ندارد.

  چگونه محاسبه کنیم؟
« فَقَالَ الرَّجُلُ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ وَ کَیْفَ یُحَاسِبُ الرَّجُلُ نَفْسَهُ؟ قَالَ: إِذَا أَصْبَحَ ثُمَّ أَمْسَى رَجَعَ إِلَى نَفْسِهِ وَ قَالَ: یَا نَفْسُ! إِنَّ هَذَا یَوْمٌ مَضَى عَلَیْکِ لَایَعُودُ إِلَیْکِ أَبَداً وَاللَّهِ سَائِلُکِ عَنْهُ فِیمَا أَفْنَیْتِهِ فَمَا الَّذِی عَمِلْتِ فِیهِ»؛ مردی سؤال کرد: ای پیشوای مؤمنین! چگونه انسان نفس خود را محاسبه کند؟ حضرت فرمود: وقتی روز را شب می‌کند، در شب مراجعه به نفس خود کند و خطاب نماید: ای نفس! این روز، گذشت و شب شد و هرگز برگشت ندارد؟ خداوند سؤال می‌کند : این روز را در چه چیزی فانی کردی و چه عملی انجام دادی؟
«أَذَکَرْتِ اللَّهَ أَمْ حَمِدْتِیهِ أَقَضَیْتِ حَقَّ أَخٍ مُؤْمِنٍ أَنَفَّسْتِ عَنْهُ کُرْبَتَهُ أَحَفِظْتِیهِ بِظَهْرِ‌الْغَیْبِ فِی أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ أَحَفِظْتِیهِ بَعْدَ-الْمَوْتِ فِی مُخَلَّفِیهِ أَکَفَفْتِ عَنْ غِیبَةِ أَخٍ مُؤْمِنٍ بِفَضْلِ جَاهِکِ أَأَعَنْتِ مُسْلِماً مَا‌الَّذِی صَنَعْتِ فِیهِ فَیَذْکُرُ مَا کَانَ مِنْهُ فَإِنْ ذَکَرَ أَنَّهُ جَرَى مِنْهُ خَیْرٌ حَمِدَاللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَبَّرَهُ عَلَى تَوْفِیقِهِ»؛
شب وقت محاسبه از نفس خود سؤال کن، آیا ذکر و حمد خدا را در این روز کردی؟ آیا حق برادر مؤمن خود را ادا کردی؟ آیا از برادر مؤمن خود گرفتاری را برطرف کردی؟ آیا در غیاب برادر مؤمن به اهل و عیال او رسیدگی نمودی؟ و بعد از مرگ او اموال و دارایی او را حفظ کردی و خیانت نکردی؟ آیا برای حفظ برادر مؤمن خود از آبروی خود مایه گذاشتی؟ آیا مسلمانی را اعانت نمودی؟ باز یادآور شو که در این روز چه کاری انجام دادی؟ آن کارهای که انجام دادی، متذکر شو! اگر یادآور شدی که کار خیر از تو سر زده است، حمد خداوند عزوجل را به  جا آور و خداوند را برای توفیق بیشتر تکبیر بگو!
«وَ إِنْ ذَکَرَ مَعْصِیَةً أَوْ تَقْصِیراً اسْتَغْفَرَاللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَزَمَ عَلَى تَرْکِ مُعَاوَدَتِهِ وَ مَحَا ذَلِکَ عَنْ نَفْسِهِ بِتَجْدِیدِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ‌الطَّیِّبِینَ وَ عَرْضِ بَیْعَةِ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ(ع) عَلَى نَفْسِهِ وَ قَبُولِهَا وَ إِعَادَةِ لَعْنِ شَانِئِیهِ وَ أَعْدَائِهِ وَ دَافِعِیهِ عَنْ حُقُوقِهِ؛ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَسْتُ أُنَاقِشُکِ فِی شَیْ ءٍ مِنَ‌الذُّنُوبِ مَعَ مُوَالَاتِکِ أَوْلِیَائِی وَ مُعَادَاتِکِ أَعْدَائِی»؛
یعنی اگر دیدی که روز گذشته معصیت خداوند از تو سر زده است و تقصیر نمودی، استغفار کن وعزم را جزم کن بر ترک آن معصیت و به‌واسطه ذکر صلوات بر محمد و آل او(ص) و تجدید بیعت با امیرالمؤمنین(ع)، آن گناه را از خود محو کن و همچنین به دشمنان امیرالمؤمنین(ع) که حق او را غصب کرده‌اند، لعن کن! وقتی این کار را کردی، خداوند عزوجل می‌فرماید: در این گناهی که کردی، با تو مجادله نمی‌کنم؛ چون تو اولیاء و دوستان مرا دوست می‌داری و دشمنان مرا دشمن می‌داری؛ یعنی به دو فرع از فروع دین که تولّاء و تبرّاء می‌باشد، عمل نمودی!
از این حدیث آخر این مطلب استفاده می‌شود که گناه و معصیت، انسان را از ولایت امیرالمؤمنین علی(ع)خارج می‌کند؛ چون روایت دارد که گناه را از خود با ذکر صلوات و تجدید بیعت با امیر‌المؤمنین(ع)، محو کن! بیعت آن حضرت را مجدداً بر خود عرضه بدار! پس وقت معصیت و گناه انسان از بیعت آن حضرت خارج می‌شود؛ چون تجدید بیعتی که رسول‌اکرم(ص) دستور می‌دهد، دلیل بر این است که بیعت قبلی اگر داشته، به‌واسطه گناه از بین رفته است.
مطلب دیگری که در روایت است، این است که با ذکر صلوات بر محمد وآل محمد(ص)، گناه را از خود محو کن! در روایات کثیری آمده که ذکر صلوات باعث غفران گناهان می‌شود.
منبع: نصایح اخلاقی، آیت‌الله محقق کابلی(ره)، ص۲۴۳ 
..............................................

  پی‌نوشت‌ه
1. من لایحضره الفقیه، الصدوق ۱ : ۸۰/۳۶۲، دار‌الکتب الإسلامیة، طهران؛
۲.  سفینة‌البحار، ج۲، ص۱۷۳؛
۳. معارج، آیه۴؛
۴. بحار،ج۶۷ ،باب ۴۵،حدیث ۱۶ ،ص۶۹؛
۵. سفینة‌البحار، ج۲، ص۱۷۴؛
۶. نازعات، آیه۴؛
۷.  سفینةالبحار، ج۲، باب حاء ،ص۱۷۴؛
۸. همان؛
۹.  سفینة‌البحار، ج۲، باب حاء، ص۱۷۴.