دفتر فقه معاصر و تحول‌آفرینی در حوزه
دفتر فقه معاصر حوزه، در راستای تحقق منویات مقام معظم رهبری و مراجع عظام ـ مد ظلهم العالی ـ و اساتید و عموم فضلا و طلاب حوزه‌های علمیه، بر تحول اجتهادی حوزه‌های علمیه مبتنی بر فقه جواهری و در راستای اجرای بند اول، دوم، سوم و هشتم اهداف کلان «سند چشم‌انداز حوزه‌های علمیه» و راهبردهای کلان آن، اردیبهشت‌ماه سال ۹۵ با اشراف علمی آیت‌الله شب‌زنده‌دار به‌عنوان یکی از مراکز زیر نظر مدیر حوزه‌های علمیه آغاز به‌کار نمود. این مجموعه شامل شورای علمی عالی متشکل از اساتید شناخته‌شده دروس خارج: آیات محمدمهدی شب‌زنده‌دار، محمدتقی شهیدی، علی عندلیب، محمد قائنی و سید محمدعلی مدرسی یزدی و جمع گسترده‌ای از اساتید و پژوهشگران فاضل حوزوی و دانشگاهی می‌باشد. تحول و ارتقا در متون آموزشی فقهی و اصولی سطوح عالی حوزه‌های علمیه با رعایت روش‌های صحیح سنتی و اجتهادی حوزه‌های شیعی، توسعه دروس خارج فقه و اصول در موضوعات معاصر و قواعد استنباط، گسترش و تعمیق تحقیقات، مقالات و پایان‌نامه‌ها در موضوع فقه معاصر، ایجاد بستر مناسب برای نشاط علمی و شکوفایی استعدادها و ایده‌پردازی بیشتر طلاب و تربیت فقیهانی فعال و کارآمد و زمینه‌سازی برای ورود بیشتر حوزه‌های علمیه در تولید علم در موضوعات معاصر، از مهم‌ترین اهداف کلان دفتر فقه معاصر حوزه به‌شمار می‌آید. در ادامه گفت‌وگوی هفته‌نامه افق حوزه، با حجت‌الاسلام حسین اثنی‌‌عشری، مدیر دفتر فقه معاصر حوزه‌های علمیه را می‌خوانید.
دفتر فقه معاصر حوزه‌های علمیه، از سال 95 به 5 هدف اصلی تشکیل شد که در هر 5 هدف، امروز ما در نقاط اوج و پیشرفت قرار داریم.
هدف اول
تدوین کتاب برای سطوح عالی حوزه‌های علمیه در موضوعاتی که سابقاً در کتاب‌های درسی، مورد توجه ویژه واقع نمی‌شد و این خواست مقام معظم رهبری، بزرگان حوزه، اساتید و طلاب محترم در سال‌های گذشته بود.
امروز ما کتاب «الفائق فی‌الاصول» و کتاب «الشخص الاعتباری» را در بحث‌های فقه معاصر تدوین کرده‌ایم و این دروس وارد نظام آموزشی حوزه‌های علمیه شده است و هر سال بیش از 3000 تا 4000 نفر از طلاب این درس‌ها را می‌خوانند. حدود 300 نفر از اساتید این درس‌ها را تدریس می‌کنند و این رویکرد، به یک رویه در حوزه‌های علمیه تبدیل شده است و بازخوردهای مثبت فراوانی را ما از اساتید و طلاب داشته‌ایم و سبب این شده است که ما ان‌شاءالله این کار را با جدیت بیشتری ادامه بدهیم و کتاب‌ها و محتواهای دیگر آموزشی را هم بر اساس منهج اجتهاد جواهری و با دقت‌های دقیق حوزوی آماده‌سازی کنیم.
هدف دوم
دروس خارج و تمهیدی فقه معاصر، همان‌طور که می‌دانید، کتاب‌ها و مقالات فراوانی در موضوعات مختلف توسط محققان حوزه-های علمیه نوشته شده است؛ اما دروس خارج به‌عنوان یکی از پایگاه‌های تولید علم با محوریت فقه معاصر بسیار محدود برگزار می‌شد؛ اما با پیگیری‌هایی که در دفتر فقه معاصر انجام شد و اساتید محترم و مسئولان محترم آموزش نیز همراهی کردند، بسترسازی بسیار عالی صورت گرفت؛ این دروس در سال 97 با یک درس آغاز به‌کار کرد و امروز در سال تحصیلی 1403 - 1402 ما به 103 درس خارج فقه معاصر رسیده‌ایم. تمام این دروس توسط اساتیدی که مجوز تدریس خارج دارند، تدریس می-شوند و این امر در حوزه‌های علمیه بی‌سابقه است و باعث یک افتخار بزرگ برای مجموعه حوزه امروز خواهد بود. این امر مورد تأیید و تأکید مکرر مقام معظم رهبری واقع شد و بزرگان حوزه، این تحول را به‌عنوان یکی از بزرگترین تحول‌ها در سال‌های اخیر در حوزه‌های علمیه می‌دانند و این اتفاق، مرهون همراهی صمیمانه و لطف و بزرگواری اساتید حوزه و مجموعه‌های آموزشی مختلف و حمایت‌های شورای‌عالی و مدیر محترم حوزه‌های علمیه است. موضوعات مصوب دروس خارج فقه معاصر توسط دفتر فقه معاصر پیشنهاد و تصویب می‌شود که تلاش جدی صورت گرفته تا موضوعات به‌روز که در گذشته کمتر مورد توجه واقع می‌شد، مصوب بگردد تا خروجی این دروس بیش از گذشته کارآمد باشد. امروز بسیاری از این دروس نیز توسط خود اساتید معظم مستقلاً از دفتر فقه معاصر پیش می‌رود و شاگردان و همکاران ایشان در موضوع‌شناسی لازم کمک می‌کنند و برخی دروس با ارتباط و همکاری مستقیم با دفتر فقه معاصر پیش می‌روند.
اما غیر از دروس خارج فقه معاصر، یکی از اتفاقات مهم دیگری که در حوزه رقم خورد، توجه به کتب نگارش‌شده فقهای بزرگ در فقه معاصر است. هما‌ن‌طوری که می‌دانیم، فقهای بزرگ ما در عرصه فقه معاصر به‌تناسب زمانه‌شان آثار ارزشمندی تألیف کرده‌اند و مباحث ایشان در ادوار مختلف به‌معنای واقعی کلمه، از مصادیق فقه معاصر بوده است و در تاریخ فقاهت، این نگاه یک امر متداول بود؛ هرچند که خیلی از اوقات آثار این بزرگان مورد توجه قرار نگرفته است و تحت‌الشعاع آثار مهم‌تر و اصلی‌شان در فقه و اصول قرار گرفته است و ما در جهت توجه‌دهی به این آثار ارزشمند، برنامه‌ای را با حمایت‌های مدیر محترم حوزه‌های علمیه آغاز کردیم و کتاب‌هایی را که فقهای ما در سال‌های اخیر در موضوعات فقه معاصر نوشته‌اند، به‌عنوان کتاب درسی اختیاری مورد توجه قرار داده و اساتیدی درس می‌دهند. مثل کتاب «اقتصادنا»ی شهید صدر(ره)، «بانکداری اسلامی» آیت‌الله‌العظمی مکارم مجموعاً 15 عنوان از آثار بزرگان متأخر که با این دغدغه نگارش شده‌اند. ما به‌عنوان یک برنامه اختیاری اضافی، زمینه را برای طلاب مستعد و علاقه‌مند مهیا کردیم که با استقبال طلاب و اساتید مواجه شدیم و امسال بیش از 100 درس تمهیدی فقه معاصر رسمی، در سامانه نجاح ثبت شد.
هدف سوم
هدف سوم ما، تولید کتب اجتهادی در فقه معاصر است. کتب اجتهادی فقه معاصر، حاصل برخی از دروس خارج فقه معاصری است که برگزار شده و به اتمام رسیده است. این کتاب‌ها به زبان فارسی، عربی و انگلیسی تدوین شده و در حال نشر و آماده‌سازی است و تاکنون 20 جلد کتاب فارسی، 20 جلد کتاب عربی و 1 جلد کتاب انگلیسی آماده شده است و به‌زودی مراسم رونمایی این کتاب‌ها را خواهیم داشت و این آثار به جامعه علمی معرفی خواهند شد. در سطح بین‌المللی هم، اقدامات مهمی انجام شده که عرض خواهم کرد. این کتب اجتهادی که مورد تقدیر و تمجید مقام معظم رهبری واقع شدند، خود منشأ تحولات علمی بعدی حوزه‌های علمیه خواهد بود.
هدف چهارم
هدف مهم دیگری که ما داشتیم، عرضه تولیدات علمی حوزه در دانشگاه‌هاست. توضیح مطلب اینکه در حوزه‌های علمیه، یک فقیه در درس خودش تولیدات علمی دارد و این تولیدات در قالب تقریر و نگارش و با همکاری ما به‌صورت کتاب منتشر می‌شود؛ اما این مباحث هنوز از دایره حوزه خارج نشده است و اعتقاد ما این است که این دایره، نباید محدود بماند و باید وارد فضای دانشگاه بشود. ما برای رفع این نقیصه به این نتیجه رسیدیم که مقالات علمی پژوهشی با همکاری گروه‌های علمی دانشگاهی و گروه‌های علمی حوزوی تهیه کنیم و در نشریات علمی پژوهشی دانشگاهی به چاپ برسانیم یا در نشریات حوزوی که مورد توجه دانشگاهیان هست، منتشر کنیم. در حال حاضر، 7 مقاله با این نگاه منتشر شده و چند مقاله هم، در نوبت داوری قرار دارند.
به‌عنوان نمونه آیت‌الله جواد مروی، بحث رمزارزها را در درس خارج خود که ارائه کرد، علاوه بر اینکه این مباحث در قالب کتاب منتشر شد، به‌عنوان یک مقاله علمی پژوهشی نیز، با همکاری یک گروه از اساتید اقتصاد، در مجله پولی و بانکی بانک مرکزی نیز منتشر گردید و این برنامه همچنان ادامه دارد و ان‌شاءالله در سال آینده به چاپ مقالات بین‌المللی دست خواهیم یافت. در کنار مقالات موضوعات پایان‌نامه‌ها را داریم که حدود 180 موضوع مصوب پایان‌نامه، در موضوعات معاصر را با همکاری معاونت آموزش قم و معاونت پژوهش ستاد ابلاغ و مورد حمایت مالی و معنوی قرار گرفته است. در کنار این موضوع، همکاری و توافق‌نامه عملی با دانشگاه را داشتیم که اخبار آن، تا یکی دوماه آینده به‌عنوان پیشرفت‌ها و دستاوردهای جدید حوزه به‌طور دقیق منعکس خواهد شد.
هدف پنجم
ادامه فقاهت در حاکمیت است. ما امروز با محتوای غنی که در سال‌های متمادی در حوزه به دست آورده‌ایم، می‌توانیم پاسخگوی مسائل بسیار زیادی در حاکمیت و حتی در سطح بین‌المللی باشیم. دفتر فقه معاصر هم، از ابتدا تأکید داشته که باید سرریز محصولات علمی در اسناد و قوانین و اجرا در داخل و خارج ایران دیده شود؛ لذا با همکاری گروه‌های مختلف علمی، هم در اسناد و قوانین ملی و هم در اسناد بین‌المللی وارد نقد و همچنین تولید شدیم که نقد توصیه‌نامه اخلاق هوش مصنوعی و تدوین سند ملی اخلاق هوش مصنوعی، از جمله این موارد می‌باشند.
در پایان لازم است که تأکید کنم، این موفقیت‌ها جز با عنایت حق‌تعالی و اهل‌بیت(ع) امکان‌پذیر نمی‌بود و نیز باید از حمایت‌های بزرگان حوزه، شورای‌عالی و مدیر محترم حوزه‌های علمیه و به‌خصوص نقش محوری آیت‌الله شب‌زنده‌دار و اعضای شورای علمی فقه معاصر تقدیر و تشکر فراوان نمود.
هدف اولتدوین کتاب برای سطوح عالی حوزه‌های علمیه در موضوعاتی که سابقاً در کتاب‌های درسی، مورد توجه ویژه واقع نمی‌شد و این خواست مقام معظم رهبری، بزرگان حوزه، اساتید و طلاب محترم در سال‌های گذشته بود.
امروز ما کتاب «الفائق فی‌الاصول» و کتاب «الشخص الاعتباری» را در بحث‌های فقه معاصر تدوین کرده‌ایم و این دروس وارد نظام آموزشی حوزه‌های علمیه شده است و هر سال بیش از 3000 تا 4000 نفر از طلاب این درس‌ها را می‌خوانند. حدود 300 نفر از اساتید این درس‌ها را تدریس می‌کنند و این رویکرد، به یک رویه در حوزه‌های علمیه تبدیل شده است و بازخوردهای مثبت فراوانی را ما از اساتید و طلاب داشته‌ایم و سبب این شده است که ما ان‌شاءالله این کار را با جدیت بیشتری ادامه بدهیم و کتاب‌ها و محتواهای دیگر آموزشی را هم بر اساس منهج اجتهاد جواهری و با دقت‌های دقیق حوزوی آماده‌سازی کنیم.
هدف دومدروس خارج و تمهیدی فقه معاصر، همان‌طور که می‌دانید، کتاب‌ها و مقالات فراوانی در موضوعات مختلف توسط محققان حوزه-های علمیه نوشته شده است؛ اما دروس خارج به‌عنوان یکی از پایگاه‌های تولید علم با محوریت فقه معاصر بسیار محدود برگزار می‌شد؛ اما با پیگیری‌هایی که در دفتر فقه معاصر انجام شد و اساتید محترم و مسئولان محترم آموزش نیز همراهی کردند، بسترسازی بسیار عالی صورت گرفت؛ این دروس در سال 97 با یک درس آغاز به‌کار کرد و امروز در سال تحصیلی 1403 - 1402 ما به 103 درس خارج فقه معاصر رسیده‌ایم. تمام این دروس توسط اساتیدی که مجوز تدریس خارج دارند، تدریس می-شوند و این امر در حوزه‌های علمیه بی‌سابقه است و باعث یک افتخار بزرگ برای مجموعه حوزه امروز خواهد بود. این امر مورد تأیید و تأکید مکرر مقام معظم رهبری واقع شد و بزرگان حوزه، این تحول را به‌عنوان یکی از بزرگترین تحول‌ها در سال‌های اخیر در حوزه‌های علمیه می‌دانند و این اتفاق، مرهون همراهی صمیمانه و لطف و بزرگواری اساتید حوزه و مجموعه‌های آموزشی مختلف و حمایت‌های شورای‌عالی و مدیر محترم حوزه‌های علمیه است. موضوعات مصوب دروس خارج فقه معاصر توسط دفتر فقه معاصر پیشنهاد و تصویب می‌شود که تلاش جدی صورت گرفته تا موضوعات به‌روز که در گذشته کمتر مورد توجه واقع می‌شد، مصوب بگردد تا خروجی این دروس بیش از گذشته کارآمد باشد. امروز بسیاری از این دروس نیز توسط خود اساتید معظم مستقلاً از دفتر فقه معاصر پیش می‌رود و شاگردان و همکاران ایشان در موضوع‌شناسی لازم کمک می‌کنند و برخی دروس با ارتباط و همکاری مستقیم با دفتر فقه معاصر پیش می‌روند.
اما غیر از دروس خارج فقه معاصر، یکی از اتفاقات مهم دیگری که در حوزه رقم خورد، توجه به کتب نگارش‌شده فقهای بزرگ در فقه معاصر است. هما‌ن‌طوری که می‌دانیم، فقهای بزرگ ما در عرصه فقه معاصر به‌تناسب زمانه‌شان آثار ارزشمندی تألیف کرده‌اند و مباحث ایشان در ادوار مختلف به‌معنای واقعی کلمه، از مصادیق فقه معاصر بوده است و در تاریخ فقاهت، این نگاه یک امر متداول بود؛ هرچند که خیلی از اوقات آثار این بزرگان مورد توجه قرار نگرفته است و تحت‌الشعاع آثار مهم‌تر و اصلی‌شان در فقه و اصول قرار گرفته است و ما در جهت توجه‌دهی به این آثار ارزشمند، برنامه‌ای را با حمایت‌های مدیر محترم حوزه‌های علمیه آغاز کردیم و کتاب‌هایی را که فقهای ما در سال‌های اخیر در موضوعات فقه معاصر نوشته‌اند، به‌عنوان کتاب درسی اختیاری مورد توجه قرار داده و اساتیدی درس می‌دهند. مثل کتاب «اقتصادنا»ی شهید صدر(ره)، «بانکداری اسلامی» آیت‌الله‌العظمی مکارم مجموعاً 15 عنوان از آثار بزرگان متأخر که با این دغدغه نگارش شده‌اند. ما به‌عنوان یک برنامه اختیاری اضافی، زمینه را برای طلاب مستعد و علاقه‌مند مهیا کردیم که با استقبال طلاب و اساتید مواجه شدیم و امسال بیش از 100 درس تمهیدی فقه معاصر رسمی، در سامانه نجاح ثبت شد.
هدف سومهدف سوم ما، تولید کتب اجتهادی در فقه معاصر است. کتب اجتهادی فقه معاصر، حاصل برخی از دروس خارج فقه معاصری است که برگزار شده و به اتمام رسیده است. این کتاب‌ها به زبان فارسی، عربی و انگلیسی تدوین شده و در حال نشر و آماده‌سازی است و تاکنون 20 جلد کتاب فارسی، 20 جلد کتاب عربی و 1 جلد کتاب انگلیسی آماده شده است و به‌زودی مراسم رونمایی این کتاب‌ها را خواهیم داشت و این آثار به جامعه علمی معرفی خواهند شد. در سطح بین‌المللی هم، اقدامات مهمی انجام شده که عرض خواهم کرد. این کتب اجتهادی که مورد تقدیر و تمجید مقام معظم رهبری واقع شدند، خود منشأ تحولات علمی بعدی حوزه‌های علمیه خواهد بود.
هدف چهارمهدف مهم دیگری که ما داشتیم، عرضه تولیدات علمی حوزه در دانشگاه‌هاست. توضیح مطلب اینکه در حوزه‌های علمیه، یک فقیه در درس خودش تولیدات علمی دارد و این تولیدات در قالب تقریر و نگارش و با همکاری ما به‌صورت کتاب منتشر می‌شود؛ اما این مباحث هنوز از دایره حوزه خارج نشده است و اعتقاد ما این است که این دایره، نباید محدود بماند و باید وارد فضای دانشگاه بشود. ما برای رفع این نقیصه به این نتیجه رسیدیم که مقالات علمی پژوهشی با همکاری گروه‌های علمی دانشگاهی و گروه‌های علمی حوزوی تهیه کنیم و در نشریات علمی پژوهشی دانشگاهی به چاپ برسانیم یا در نشریات حوزوی که مورد توجه دانشگاهیان هست، منتشر کنیم. در حال حاضر، 7 مقاله با این نگاه منتشر شده و چند مقاله هم، در نوبت داوری قرار دارند.
به‌عنوان نمونه آیت‌الله جواد مروی، بحث رمزارزها را در درس خارج خود که ارائه کرد، علاوه بر اینکه این مباحث در قالب کتاب منتشر شد، به‌عنوان یک مقاله علمی پژوهشی نیز، با همکاری یک گروه از اساتید اقتصاد، در مجله پولی و بانکی بانک مرکزی نیز منتشر گردید و این برنامه همچنان ادامه دارد و ان‌شاءالله در سال آینده به چاپ مقالات بین‌المللی دست خواهیم یافت. در کنار مقالات موضوعات پایان‌نامه‌ها را داریم که حدود 180 موضوع مصوب پایان‌نامه، در موضوعات معاصر را با همکاری معاونت آموزش قم و معاونت پژوهش ستاد ابلاغ و مورد حمایت مالی و معنوی قرار گرفته است. در کنار این موضوع، همکاری و توافق‌نامه عملی با دانشگاه را داشتیم که اخبار آن، تا یکی دوماه آینده به‌عنوان پیشرفت‌ها و دستاوردهای جدید حوزه به‌طور دقیق منعکس خواهد شد.
هدف پنجمادامه فقاهت در حاکمیت است. ما امروز با محتوای غنی که در سال‌های متمادی در حوزه به دست آورده‌ایم، می‌توانیم پاسخگوی مسائل بسیار زیادی در حاکمیت و حتی در سطح بین‌المللی باشیم. دفتر فقه معاصر هم، از ابتدا تأکید داشته که باید سرریز محصولات علمی در اسناد و قوانین و اجرا در داخل و خارج ایران دیده شود؛ لذا با همکاری گروه‌های مختلف علمی، هم در اسناد و قوانین ملی و هم در اسناد بین‌المللی وارد نقد و همچنین تولید شدیم که نقد توصیه‌نامه اخلاق هوش مصنوعی و تدوین سند ملی اخلاق هوش مصنوعی، از جمله این موارد می‌باشند.
در پایان لازم است که تأکید کنم، این موفقیت‌ها جز با عنایت حق‌تعالی و اهل‌بیت(ع) امکان‌پذیر نمی‌بود و نیز باید از حمایت‌های بزرگان حوزه، شورای‌عالی و مدیر محترم حوزه‌های علمیه و به‌خصوص نقش محوری آیت‌الله شب‌زنده‌دار و اعضای شورای علمی فقه معاصر تقدیر و تشکر فراوان نمود.