واقعاً مصباح بود . . .
آیت‌الله شب‌زنده‌دار، عضو جامعه مدرسین و فقهای شورای نگهبان
ابعاد وجودی آیت‌الله مصباح(ره ) فراوان هست؛ اما در سه بعد عرایض مختصری را عرض می‌کنم:
بعد اخلاقی و معنوی و سلوکی آن بزرگوار، بعد علمی و فرهیختگی ایشان در مباحث نظری و علمی و بعد سوم، در خدمات مختلف حوزوی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن بزرگوار.
از نظر بعد معنوی و سلوکی و اخلاقی، باید گفت موفقیت‌های ایشان در ابعاد مختلف نیز از همان بعد معنوی و سلوکی و اخلاقی ایشان ناشی می‌شود.
در نظام روحانیت و طلبگی و خدمت‌گزاری به اسلام و سربازی حضرت بقیة‌الله الاعظم (ارواحنا فداه)، مسئله تقوا و سلوک و معنویت و تهذیب نفس، بُعد اهم و اصلی کار است.
اگر عالم بخواهد در جامعه مؤثر باشد و وظایفی که برعهده اوست، به‌نحو شایسته‌ای انجام بدهد، شرط اصلی و اساسی او عبارت است از بعد معنوی، تقوایی و الهی او.
شما می‌بینید درباره اولیای بزرگ اسلام و معصومین(ع) وارد شده است که «بعد ان شرطت علیهم الزهد فی درجات هذه الدنیا الدنیة»؛ بعد از این‌که خدای متعال این شرط را با آن‌ها گذاشت، آن‌وقت آن مناصب و مراتب و وظایف را برعهده آن‌ها گذاشته و لذا این بخش را مقدم داشته است.
ارتباط صمیمی و خالصانه با خدا در زندگی روزمره
من از ابتدای نوجوانی و تحصیلات حوزوی، با این بزرگوار آشنا شدم. آن‌چه که در ایشان بسیار بسیار مبین بود، تهذیب نفس بود و توجه ایشان به این‌که رابطه خود با خدای متعال، رابطه صحیحی باشد.
از باب نمونه، منزل ایشان با مسجد فاطمیه که حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت(ره) نماز اقامه می‌کردند، فاصله داشت؛ اما ما مشاهده می‌کردیم که ایشان مقید بودند، در نماز‌های ظهر، عصر حضرت آیت‌الله بهجت شرکت کنند.
تهذیب نفس و تواضع در برابر اهل علم
نمونه دیگری که باز آیت‌الله مصباح موفق بود و خدای متعال این نعمت را به ایشان ارزانی کرده بود، تهذیب نفس بود و ایشان می‌توانست، بر خواسته‌های نفسانی خود مسلط باشد؛ لذا با مراتب علمی بالایی که ایشان داشت، خیلی متواضع بود و در مقابل کسانی که می‌دید، خدمت خالصانه به اسلام و مکتب تشیع و اهل‌بیت(ع) می‌کنند، واقعاً خاضعانه دست آن‌ها را می‌بوسید!
یادم هست در مدینه منوره به‌اتفاق ایشان خدمت عالم بزرگوار شیعی آقای عَمری(ره) رسیدیم. با وجود این‌که فاصله علمی آیت‌الله مصباح با مرحوم آیت‌الله عمری فراوان بود؛ ولی من مشاهده کردم که آیت‌الله مصباح خم شدند و دست مرحوم آقای عمری را بوسیدند! چرا؟ برای این‌که آقای عمری در آن محیط، چراغ تشیع را روشن نگاه داشتند و خادم اسلام بودند.
بسیار اهل بکاء بودند
ایشان اهل بکاء بودند. یک وقتی به منزل ایشان می‌رفتیم و کتاب بحارالانوار خوانده می‌شد؛ وقتی روایات بحارالانوار خوانده می‌شد، ایشان های‌های می‌گریستند. شاید در علن خیلی بکاء از ایشان دیده نمی‌شد؛ اما در خفاء و جاهای خاص با بعضی از طلاب و افرادی که در خدمت ایشان بودند، این موضوع مشاهده می‌شد. این‌ها نشان می‌داد که این معارف و مطالب چگونه در جان ایشان اثر گذارده بود و موجب می‌شد، ایشان منقلب شوند.
از عزیزی شنیدم، نقل می‌کرد که ایشان یک روضه‌های خصوصی در منزل خود داشتند. خود ایشان به‌همراه خانواده می‌نشستند. آن عزیر نقل می‌کرد که من هم می‌رفتم، برای ایشان روضه می‌خواندم. ایشان در آن مجالس خیلی منقلب می‌شد و اشک می‌ریخت.
خوش‌فکر، دقیق‌النظر و قوی‌الحجه
در بعد علمی آن بزرگوار باید عرض کنم که ایشان در علوم مختلف حوزوی از افراد تراز اول بودند. هرچند هیچ‌وقت در مقام اظهار این امور نبودند؛ اما کسانی که با ایشان آشنا بودند، به این شهادت می‌دادند که ایشان مرد خوش‌فکر، دقیق‌النظر، قوی‌الحجة و دارای منطق و استدلال قوی و متین بودند.
یک وقتی خدمت یکی از مراجع بزرگوار معاصر که از دوستان و هم درسان آن بزرگوار بودند، در مورد ایشان سؤال کردم، آن بزرگوار فرمودند که از بین عدیده‌ای از فضلای بنام، آیت‌الله مصباح از نظر استدلال و براهین عقلی و موشکافی‌ها ترجیح دارند. ایشان خوب درس خوانده، ادبیات قوی و خوبی داشت، در علوم عقلی واقعاً زحمت کشیده بود و بحث‌های کلامی، فلسفی و عقلی را به‌طور شایسته‌ای مسلط بود. ایشان این‌گونه نبود که فقط خزانه‌ای از گفته‌های دیگران باشد. یکی از جهاتی که در علوم عقلی مشاهده می‌شود، این است که معمولاً اساتیدی که متکفل این دروس هستند، در میان آن‌ها مسئله نقد، اشکال، نقض و ابرام کمتر دیده می‌شود؛ اما آیت‌الله مصباح(ره) نقادانه وارد این مباحث می‌شد و موشکافانه این‌ها را بحث می‌کرد. ایشان یک انسان نظریه‌پردازی در این حوزه بود.
فقیه سخت‌کوش
در بعد فقاهت ایشان زحمت کشیده بود. من خودم شاهد بودم که ایشان و بزرگانی از هم‌ترازان ایشان در مسجد آبشار در محله آبشار قم، مباحثه چند نفری داشتند و هر روز در آنجا ایشان و حضرات آیات مظاهری، مرحوم آیت‌الله یزدی و بعضی از فضلای بزرگ دیگر، جلسه مباحثه فقه کمپانی داشتند. سالیان متمادی این جلسات فقهی را برگزار می‌کردند. ایشان 15 سال در درس خارج مکاسب محرمه و بیع و خیارات مرحوم آیت‌الله‌العظمی بهجت شرکت می‌کردند؛ علاوه بر درس‌های مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی و مرحوم آیت‌الله‌العظمی امام خمینی ایشان شخصیتی بود که هم استادان برجسته در این ابواب دیده بود و هم خود ایشان در این باب زحمت کشیده بود و مطالعات و مباحثات فراوانی داشتند.
من از ابتدای نوجوانی و تحصیلات حوزوی، با این بزرگوار آشنا شدم. آن‌چه که در ایشان بسیار بسیار مبین بود، تهذیب نفس بود و توجه ایشان به این‌که رابطه خود با خدای متعال، رابطه صحیحی باشد.
از باب نمونه، منزل ایشان با مسجد فاطمیه که حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت(ره) نماز اقامه می‌کردند، فاصله داشت؛ اما ما مشاهده می‌کردیم که ایشان مقید بودند، در نماز‌های ظهر، عصر حضرت آیت‌الله بهجت شرکت کنند.
تهذیب نفس و تواضع در برابر اهل علمنمونه دیگری که باز آیت‌الله مصباح موفق بود و خدای متعال این نعمت را به ایشان ارزانی کرده بود، تهذیب نفس بود و ایشان می‌توانست، بر خواسته‌های نفسانی خود مسلط باشد؛ لذا با مراتب علمی بالایی که ایشان داشت، خیلی متواضع بود و در مقابل کسانی که می‌دید، خدمت خالصانه به اسلام و مکتب تشیع و اهل‌بیت(ع) می‌کنند، واقعاً خاضعانه دست آن‌ها را می‌بوسید!
یادم هست در مدینه منوره به‌اتفاق ایشان خدمت عالم بزرگوار شیعی آقای عَمری(ره) رسیدیم. با وجود این‌که فاصله علمی آیت‌الله مصباح با مرحوم آیت‌الله عمری فراوان بود؛ ولی من مشاهده کردم که آیت‌الله مصباح خم شدند و دست مرحوم آقای عمری را بوسیدند! چرا؟ برای این‌که آقای عمری در آن محیط، چراغ تشیع را روشن نگاه داشتند و خادم اسلام بودند.
بسیار اهل بکاء بودندایشان اهل بکاء بودند. یک وقتی به منزل ایشان می‌رفتیم و کتاب بحارالانوار خوانده می‌شد؛ وقتی روایات بحارالانوار خوانده می‌شد، ایشان های‌های می‌گریستند. شاید در علن خیلی بکاء از ایشان دیده نمی‌شد؛ اما در خفاء و جاهای خاص با بعضی از طلاب و افرادی که در خدمت ایشان بودند، این موضوع مشاهده می‌شد. این‌ها نشان می‌داد که این معارف و مطالب چگونه در جان ایشان اثر گذارده بود و موجب می‌شد، ایشان منقلب شوند.
از عزیزی شنیدم، نقل می‌کرد که ایشان یک روضه‌های خصوصی در منزل خود داشتند. خود ایشان به‌همراه خانواده می‌نشستند. آن عزیر نقل می‌کرد که من هم می‌رفتم، برای ایشان روضه می‌خواندم. ایشان در آن مجالس خیلی منقلب می‌شد و اشک می‌ریخت.
خوش‌فکر، دقیق‌النظر و قویالحجهدر بعد علمی آن بزرگوار باید عرض کنم که ایشان در علوم مختلف حوزوی از افراد تراز اول بودند. هرچند هیچ‌وقت در مقام اظهار این امور نبودند؛ اما کسانی که با ایشان آشنا بودند، به این شهادت می‌دادند که ایشان مرد خوش‌فکر، دقیق‌النظر، قوی‌الحجة و دارای منطق و استدلال قوی و متین بودند.
یک وقتی خدمت یکی از مراجع بزرگوار معاصر که از دوستان و هم درسان آن بزرگوار بودند، در مورد ایشان سؤال کردم، آن بزرگوار فرمودند که از بین عدیده‌ای از فضلای بنام، آیت‌الله مصباح از نظر استدلال و براهین عقلی و موشکافی‌ها ترجیح دارند. ایشان خوب درس خوانده، ادبیات قوی و خوبی داشت، در علوم عقلی واقعاً زحمت کشیده بود و بحث‌های کلامی، فلسفی و عقلی را به‌طور شایسته‌ای مسلط بود. ایشان این‌گونه نبود که فقط خزانه‌ای از گفته‌های دیگران باشد. یکی از جهاتی که در علوم عقلی مشاهده می‌شود، این است که معمولاً اساتیدی که متکفل این دروس هستند، در میان آن‌ها مسئله نقد، اشکال، نقض و ابرام کمتر دیده می‌شود؛ اما آیت‌الله مصباح(ره) نقادانه وارد این مباحث می‌شد و موشکافانه این‌ها را بحث می‌کرد. ایشان یک انسان نظریه‌پردازی در این حوزه بود.
فقیه سختکوشدر بعد فقاهت ایشان زحمت کشیده بود. من خودم شاهد بودم که ایشان و بزرگانی از هم‌ترازان ایشان در مسجد آبشار در محله آبشار قم، مباحثه چند نفری داشتند و هر روز در آنجا ایشان و حضرات آیات مظاهری، مرحوم آیت‌الله یزدی و بعضی از فضلای بزرگ دیگر، جلسه مباحثه فقه کمپانی داشتند. سالیان متمادی این جلسات فقهی را برگزار می‌کردند. ایشان 15 سال در درس خارج مکاسب محرمه و بیع و خیارات مرحوم آیت‌الله‌العظمی بهجت شرکت می‌کردند؛ علاوه بر درس‌های مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی و مرحوم آیت‌الله‌العظمی امام خمینی ایشان شخصیتی بود که هم استادان برجسته در این ابواب دیده بود و هم خود ایشان در این باب زحمت کشیده بود و مطالعات و مباحثات فراوانی داشتند.