معاون آموزش حوزههای علمیه در گفت‌وگو با حوزه خبر داد
جزئیات برنامه اصلاحی سطوح عالی حوزه
حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی رستم‌نژاد 28 آبان در گفت‌وگو با خبرگزاری حوزه، به تبیین برنامه اصلاحی سطوح عالی پرداخت است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:
همان‌گونه که عموم طلاب و اساتید سطوح عالی اطّلاع دارند، سال گذشته تغییراتی در برنامه درسی فقه و اصول سطوح عالی جهت رفع بخشی از کاستیها و تأمین نیازهای جدید، به‌صورت آزمایشی اعلام و اجرا شد.
عدم اتمام محدوده‌ها به‌خصوص در دروس آزاد حوزه و حذف عملی قسمت‌های مهمی از کتاب‌های فقهی و بعضاً اصولی، تعدّد و تکثّر درسها در یک روز که منجر به سطحیخوانی شده بود، فصل و انقطاع بین دروس سطح و خارج با توجّه به عدم طرح نظرات اصولی و فقهی بزرگان حوزه پس از عصر آخوند(ره)، بی‌توجّهی به مسائل مستحدثه نظام و امثال اینها از جمله مشکلات و دغدغههایی بود که مسئولان حوزه را بر آن داشت تا در برنامه درسی سطوح عالی تغییراتی را اعمال کنند.
بر این اساس قسمتهایی از رسائل و مکاسب که قابل واسپاری به خود طلاب بود، توسط اساتید مشخص شد تا قسمت‌های مهم‌تر آن توسط استاد تدریس شود و به حذف ناخواسته و عملی در پایان دورهها منتهی نشود و از سویی فرصتی برای منابع جدید با رویکرد به فقه معاصر بازگردد.
در سال گذشته تحصیلی(۱۴۰۲-۱۴۰۱) برنامه جدید با قید اختیار برای طلاب و اساتید در کنار دو برنامه قبلی(قدیم و سابق) به‌اجرا درآمد. هرچند به‌علّت تأخیر در اعلام و برخی از مشکلات فنّی و سامانه‌ای، عملاً در ابتدای کار در مقام اجرا مشکلاتی بروز کرد؛ ولی در طیّ سال گذشته که سال اجرای آزمایشی بود، پیوسته مشکلات رصد شد و پس از تجمیع آن، مجدداً با مشارکت اساتید و مسئولان و طلاب، برنامه، مورد بررسی و بازنگری قرار گرفت.
به‌ویژه آنکه از تمام اساتید سطوح عالی قم که دارای سابقه تدریس بودند و بالای ۲۰ نفر شاگرد داشتند، جهت ارائه نظر دعوت به‌عمل آمد و طی ۲۰ جلسه جمعاً با حضور بیش از ۲۵۰ استاد، نظرات اساتید اخذ گردید که مشروح مذاکرات در ۳ مجلد گردآوری و چاپ شد. گذشته از این از مجموعه‌های مختلفی چون اساتید انجمن‌های مرتبط، گروه‌های علمی و اساتید شهرستان‌ها نیز، به‌صورت کتبی دعوت به اظهار نظر شد.
مهم‌ترین اشکالات و ملاحظات اساتید عبارت بود از:
عدم امکان اعمال تخییر، علی‌رغم اعلام صریح اختیاری بودن برنامه توسط مسئولان حوزه؛
مشکلات اجرائی در ابتدای امر در مورد ثبت‌نام‌ها؛
باقی بودن اشکال عدم اتمام محدوده‌ها به‌خصوص نسبت به رسائل (این اشکال از فراوانی زیادی برخودار بوده است)؛
این آمار نشان می‌دهد که بالای ۹۰% از اساتید در سال جاری، برنامه جدید اعلام شده را انتخاب کرده‌اند با اینکه اساتید محترم از مشکلات سال قبل در این برنامه مطلع بودند.
2. افزودن یک عنوان به رسائل در سطح ۲
جدای از اساتیدی که در طرح ابتدائی شرکت کرده بودند که آمار آنها بیش از ۲۵۰ نفر استاد و کارشناس است، اساتید شاخصی با انتخاب شورای‌عالی، جهت بازنگری و کنترل مجدّد کتاب‌های رسائل و مکاسب تعیین شدند و برای چندمین‌بار، این دو کتاب مورد بازبینی قرار گرفت. خروجی جلسات با این اساتید این شد که در سطح دو، یک عنوان دیگر، به عناوین رسائل اضافه شود. در نتیجه اصول سطح دو، دارای ۷ عنوان شد، پنج عنوان مختص به رسائل، عنوان ششم، مشترک بین رسائل و الفائق و عنوان هفتم هم، اختصاصاً مربوط به الفائق؛ اما اینکه چرا در عنوان ششم(اصول ۶) در کنار رسائل، کتابی چون الفائق پیشنهاد شده؟ برای این بود که چون اصول ۶، مبحث تعادل و تراجیح رسائل است که اصلش در سنوات گذشته در اصول فقه نیز خوانده شد، در سطح سه هم مجدداً در کفایه خوانده می‌شود؛ به این جهت به طلبه اختیار داده شد که اگر موضوع تعادل و تراجیح برایش حلّ شده است، میتواند موضوع جدیدی چون الفائق را انتخاب کند تا با مسائل دیگری از اصول هم آشنا شود. این درس به‌عنوان بدیلِ رسائل نیست؛ بلکه موضوع جدیدی از اصول است که مورد نیاز هم است.
3. بازنگری در متن رسائل و مکاسب
در قدم بعدی توسط همین اساتید منتخب، محدوده‌های رسائل به‌علّت اضافه شدن یک عنوان به آن، متوازن‌سازی شد؛ یعنی از حجم هر عنوان کاسته شد و برای فضای خالی به دست‌آمده هم، برخی مباحث قواعد فقهی موجود در رسائل مجدداً به متن درسی برگشت. هم‌چنین پیشنهادات دیگری که در این زمینه از اساتید رسیده بود، در موارد زیادی اِعمال شد.
در کتاب مکاسب هم، هرچند عنوان جدیدی به آن افزوده نشد؛ ولی بر اساس پیشنهادات رسیده، مباحثی چون(حدیثِ تحف‌العقول) مجدداً به متن الزامی درسی برگشت.
این نکته هم در پایان تأکید می‌شود، برای این منابع جدید که به‌عنوان درس اصلی در سطوح عالی انتخاب می‌شود، علی‌رغم شایعات، هیچ‌گونه امتیاز خاصی در نظر گرفته نشده است.
نکته پایانی
همکاران محترم در قم نیز، جهت رونق‌بخشی به مدارس مرکزی اطراف حرم تدابیری اتخاذ کرده‌اند؛ ولی شرایط در این سال‌ها خیلی تغییر کرده است؛ رشد قابل توجه تعداد اساتید سطوح عالی، کشیده شدن دامنه مدارس آزاد از بخش مرکزی به فضاهای اطراف و سهل‌الوصول‌تر، تمایل بسیاری از طلاب و حتی اساتید به حضور در مدارس که امکان پارک وسائل نقلیه در اطرافش بیشتر باشد و برای تردّد به صرف زمان کمتری نیاز داشته باشد، از جمله عواملی است که حضور طلاب در مدارس اطراف حرم را کاهش داده است.
وجود برخی از ملاحظات علمی و محتوایی نسبت به برخی از کتاب‌ها و منابع جدید اعلام شده و بدیل نبودن آنها نسبت به کتاب مکاسب و یا رسائل؛
حذف مباحث مهمّی از کتاب‌های مکاسب و احیاناً رسائل و نیاز به کار کارشناسی بیشتر؛پس از احصاء و اولویت‌بندی این ملاحظات و دغدغه برای برون‌رفت از این اشکالات اقدامات ذیل انجام شد:
1. کارهای فنّی و زیرساختی:
گروه فنّی در سامانه به‌صورت کامل، امکان اِعمال اختیار در انتخاب یکی از سه برنامه را برای طلاب و اساتید طرّاحی کردند. در سال جدید تحصیلی(۱۴۰۳-۱۴۰۲) هیچ مشکلی در اِعمال اختیار به‌صورت سامانه‌ای نبود و شکایتی هم گزارش نشد؛ جز اینکه برخی‌ها خودشان آشنا به‌کار نبودند، دوستان کمک کردند و ثبت‌نام آنها نیز انجام شد.
خروجی این ثبت‌نام با اعمال اختیار کامل در قم چنین است:
همان‌گونه که عموم طلاب و اساتید سطوح عالی اطّلاع دارند، سال گذشته تغییراتی در برنامه درسی فقه و اصول سطوح عالی جهت رفع بخشی از کاستیها و تأمین نیازهای جدید، به‌صورت آزمایشی اعلام و اجرا شد.
عدم اتمام محدوده‌ها به‌خصوص در دروس آزاد حوزه و حذف عملی قسمت‌های مهمی از کتاب‌های فقهی و بعضاً اصولی، تعدّد و تکثّر درسها در یک روز که منجر به سطحیخوانی شده بود، فصل و انقطاع بین دروس سطح و خارج با توجّه به عدم طرح نظرات اصولی و فقهی بزرگان حوزه پس از عصر آخوند(ره)، بی‌توجّهی به مسائل مستحدثه نظام و امثال اینها از جمله مشکلات و دغدغههایی بود که مسئولان حوزه را بر آن داشت تا در برنامه درسی سطوح عالی تغییراتی را اعمال کنند.
بر این اساس قسمتهایی از رسائل و مکاسب که قابل واسپاری به خود طلاب بود، توسط اساتید مشخص شد تا قسمت‌های مهم‌تر آن توسط استاد تدریس شود و به حذف ناخواسته و عملی در پایان دورهها منتهی نشود و از سویی فرصتی برای منابع جدید با رویکرد به فقه معاصر بازگردد.
در سال گذشته تحصیلی(۱۴۰۲-۱۴۰۱) برنامه جدید با قید اختیار برای طلاب و اساتید در کنار دو برنامه قبلی(قدیم و سابق) به‌اجرا درآمد. هرچند به‌علّت تأخیر در اعلام و برخی از مشکلات فنّی و سامانه‌ای، عملاً در ابتدای کار در مقام اجرا مشکلاتی بروز کرد؛ ولی در طیّ سال گذشته که سال اجرای آزمایشی بود، پیوسته مشکلات رصد شد و پس از تجمیع آن، مجدداً با مشارکت اساتید و مسئولان و طلاب، برنامه، مورد بررسی و بازنگری قرار گرفت.
به‌ویژه آنکه از تمام اساتید سطوح عالی قم که دارای سابقه تدریس بودند و بالای ۲۰ نفر شاگرد داشتند، جهت ارائه نظر دعوت به‌عمل آمد و طی ۲۰ جلسه جمعاً با حضور بیش از ۲۵۰ استاد، نظرات اساتید اخذ گردید که مشروح مذاکرات در ۳ مجلد گردآوری و چاپ شد. گذشته از این از مجموعه‌های مختلفی چون اساتید انجمن‌های مرتبط، گروه‌های علمی و اساتید شهرستان‌ها نیز، به‌صورت کتبی دعوت به اظهار نظر شد.
مهم‌ترین اشکالات و ملاحظات اساتید عبارت بود از:
عدم امکان اعمال تخییر، علی‌رغم اعلام صریح اختیاری بودن برنامه توسط مسئولان حوزه؛ مشکلات اجرائی در ابتدای امر در مورد ثبت‌نام‌ها؛ باقی بودن اشکال عدم اتمام محدوده‌ها به‌خصوص نسبت به رسائل (این اشکال از فراوانی زیادی برخودار بوده است)؛این آمار نشان می‌دهد که بالای ۹۰% از اساتید در سال جاری، برنامه جدید اعلام شده را انتخاب کرده‌اند با اینکه اساتید محترم از مشکلات سال قبل در این برنامه مطلع بودند.
2. افزودن یک عنوان به رسائل در سطح ۲جدای از اساتیدی که در طرح ابتدائی شرکت کرده بودند که آمار آنها بیش از ۲۵۰ نفر استاد و کارشناس است، اساتید شاخصی با انتخاب شورای‌عالی، جهت بازنگری و کنترل مجدّد کتاب‌های رسائل و مکاسب تعیین شدند و برای چندمین‌بار، این دو کتاب مورد بازبینی قرار گرفت. خروجی جلسات با این اساتید این شد که در سطح دو، یک عنوان دیگر، به عناوین رسائل اضافه شود. در نتیجه اصول سطح دو، دارای ۷ عنوان شد، پنج عنوان مختص به رسائل، عنوان ششم، مشترک بین رسائل و الفائق و عنوان هفتم هم، اختصاصاً مربوط به الفائق؛ اما اینکه چرا در عنوان ششم(اصول ۶) در کنار رسائل، کتابی چون الفائق پیشنهاد شده؟ برای این بود که چون اصول ۶، مبحث تعادل و تراجیح رسائل است که اصلش در سنوات گذشته در اصول فقه نیز خوانده شد، در سطح سه هم مجدداً در کفایه خوانده می‌شود؛ به این جهت به طلبه اختیار داده شد که اگر موضوع تعادل و تراجیح برایش حلّ شده است، میتواند موضوع جدیدی چون الفائق را انتخاب کند تا با مسائل دیگری از اصول هم آشنا شود. این درس به‌عنوان بدیلِ رسائل نیست؛ بلکه موضوع جدیدی از اصول است که مورد نیاز هم است.
3. بازنگری در متن رسائل و مکاسبدر قدم بعدی توسط همین اساتید منتخب، محدوده‌های رسائل به‌علّت اضافه شدن یک عنوان به آن، متوازن‌سازی شد؛ یعنی از حجم هر عنوان کاسته شد و برای فضای خالی به دست‌آمده هم، برخی مباحث قواعد فقهی موجود در رسائل مجدداً به متن درسی برگشت. هم‌چنین پیشنهادات دیگری که در این زمینه از اساتید رسیده بود، در موارد زیادی اِعمال شد.
در کتاب مکاسب هم، هرچند عنوان جدیدی به آن افزوده نشد؛ ولی بر اساس پیشنهادات رسیده، مباحثی چون(حدیثِ تحف‌العقول) مجدداً به متن الزامی درسی برگشت.
این نکته هم در پایان تأکید می‌شود، برای این منابع جدید که به‌عنوان درس اصلی در سطوح عالی انتخاب می‌شود، علی‌رغم شایعات، هیچ‌گونه امتیاز خاصی در نظر گرفته نشده است.
نکته پایانیهمکاران محترم در قم نیز، جهت رونق‌بخشی به مدارس مرکزی اطراف حرم تدابیری اتخاذ کرده‌اند؛ ولی شرایط در این سال‌ها خیلی تغییر کرده است؛ رشد قابل توجه تعداد اساتید سطوح عالی، کشیده شدن دامنه مدارس آزاد از بخش مرکزی به فضاهای اطراف و سهل‌الوصول‌تر، تمایل بسیاری از طلاب و حتی اساتید به حضور در مدارس که امکان پارک وسائل نقلیه در اطرافش بیشتر باشد و برای تردّد به صرف زمان کمتری نیاز داشته باشد، از جمله عواملی است که حضور طلاب در مدارس اطراف حرم را کاهش داده است.
وجود برخی از ملاحظات علمی و محتوایی نسبت به برخی از کتاب‌ها و منابع جدید اعلام شده و بدیل نبودن آنها نسبت به کتاب مکاسب و یا رسائل؛ حذف مباحث مهمّی از کتاب‌های مکاسب و احیاناً رسائل و نیاز به کار کارشناسی بیشتر؛پس از احصاء و اولویت‌بندی این ملاحظات و دغدغه برای برون‌رفت از این اشکالات اقدامات ذیل انجام شد: 1. کارهای فنّی و زیرساختی:گروه فنّی در سامانه به‌صورت کامل، امکان اِعمال اختیار در انتخاب یکی از سه برنامه را برای طلاب و اساتید طرّاحی کردند. در سال جدید تحصیلی(۱۴۰۳-۱۴۰۲) هیچ مشکلی در اِعمال اختیار به‌صورت سامانه‌ای نبود و شکایتی هم گزارش نشد؛ جز اینکه برخی‌ها خودشان آشنا به‌کار نبودند، دوستان کمک کردند و ثبت‌نام آنها نیز انجام شد.
خروجی این ثبت‌نام با اعمال اختیار کامل در قم چنین است: