اخلاق در حوزه - شماره 767
آخرین وصایای پیامبر اکرم(ص) و امام حسن مجتبی(ع)
پیغمبر اکرم(ص) در آخرین روزهای حیات مبارک، به مسجد آمدند و به‌خاطر وضعیّت نامساعد جسمانی، نماز را نشسته خواندند و مأمومین ایستاده اقتدا کردند. سپس روی پله اوّل منبر نشستند و جمله‌ای را که شاید بیش از هزار مرتبه در هر فرصتی برای مردم فرموده بودند، بازگو کردند. این سخن رسول‌خدا(ص) افتخاری برای شیعه است و علمای مسلمان، اعمّ از شیعه و سنّی، آن را در کتاب‌های معتبر خود، نقل کرده‌اند.1
«إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ‌تَضِلُّوا بَعْدِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا کِتَابَ‌اللَّهِ وَعِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَإِنَّ‌اللَّطِیفَ‌الْخَبِیرَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُمَا لَنْیَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَالْحَوْضَ کَهَاتَیْنِ وَجَمَعَ بَیْنَ مُسَبِّحَتَیْهِ وَلَا أَقُولُ کَهَاتَیْنِ وَجَمَعَ بَیْنَ‌الْمُسَبِّحَةِ وَالْوُسْطَى فَتَسْبِقَ إِحْدَاهُمَا‌الْأُخْرَى فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَاتَزِلُّوا وَلَاتَضِلُّوا وَلَا تَقَدَّمُوهُمْ فَتَضِلُّوا»؛2 من از میان شما می‌روم و دو چیز گران‌بها برای شما می‌گذارم: یکی قرآن و دیگری عترت؛ قرآن منهای عترت ناقص است و عترت منهای قرآن ناقص است. دین شما وقتی تامّ و تمام است که به یک دست شما قرآن و به دست دیگر عترت باشد. پیامبر اکرم(ص) به‌طور مکرّر عترت را نیز معرّفی کرده و حتّی آنان را با نام و نشان مشخّص فرموده‌اند. در بعضی از روایات، پیغمبر اکرم(ص) فرموده‌اند: ائمه بعد از من دوازده نفر هستند. بعضی اوقات از ایشان با عنوان خلفای دوازده‌گانه نام برده‌اند. گاهی نیز اولواالأمر در قرآن را عترت معنا کرده‌اند.3
[أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ].4
بنابراین پیغمبر اکرم(ص) فرمودند: مسلمان کسی است که به یک دست قرآن و به دست دیگر عترت دارد؛ اگر تمسک به این دو باشد، سعادت است؛ امّا اگر تمسّک به هر دو نباشد و یا یکی از این دو نباشد، آنگاه شقاوت و گمراهی است.
پس از آن، رسول‌خدا(ص) به خانه آمدند و همه خواص جمع بودند و اطاق پر بود. خاصّه و عامّه می‌نویسند که پیامبر اکرم(ص) فرصتی به‌دست آوردند و فرمودند: قلم و دوات بیاورید تا برای شما جمله‌ای بنویسم که گمراه نشوید. پیغمبری که در تمام مدّت عمر مبارک‌شان چیزی ننوشته بودند، الآن می‌خواستند بنویسند؛ امّا نگذاشتند؛ بلکه برخی به پیغمبر اکرم(ص) جسارت کردند. آن‌حضرت همه را به‌جز امیرالمؤمنین و حضرت زهرا(س) از اطاق بیرون کردند. سپس امام حسن(ع) و امام حسین(ع) آمدند و روی سینه پیغمبر اکرم(ص) بودند و آنگاه آن‌حضرت از دنیا رحلت فرمودند.
این مطالب، حرف‌‌هایی نیست که فقط شیعیان بگویند؛ بلکه کتاب‌های معتبر اهل سنّت، پر از بیان این وقایع است. خلاصه آنکه رسول‌خدا(ص) رستگاری ما را مرهون متابعت از قرآن و عترت(ع) می‌دانستند و تمسّک به هر دو را وظیفه مسلمانان خواندند. همراهی قرآن و عترت همیشه بوده است و تا زمان ظهور که همه ظلم‌ها نابود می‌گردد و جهان پر از عدل و داد شده و اسلام به دست حضرت ولی‌عصر(عج)، سراسری می‌شود و پس از آن تا قیامت و وارد شدن بر رسول اکرم(ص) با هم و در کنار یکدیگرند.
توصیه امام مجتبی(ع) هنگام شهادت
یکی از یاران امام مجتبی(ع) در آخرین لحظات حیات مبارک آن‌حضرت خدمت ایشان رسید و دید حال آن‌حضرت وخیم است. از فرصت استفاده کرد و برای افزایش معرفت دینی، از ایشان خواست نصیحتی به او بفرمایند. ایشان در یک روایت، سه نصیحت به او فرمودند:
«اسْتَعَدَّ لِسَفَرِکَ وَحَصِّلْ زَادَکَ قَبْلَ حُلُولِ أَجَلِکَ وَاعْلَمْ أَنَّهُ تَطْلُبُ الدُّنْیَا وَالْمَوْتُ یَطْلُبُکَ... وَاعْمَلْ لِدُنْیَاکَ کَأَنَّکَ تَعِیشُ أَبَداً وَاعْمَلْ لِآخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً وَإِذَا أَرَدْتَ عِزّاً بِلَا عَشِیرَةٍ وَهَیْبَةً بِلَا سُلْطَانٍ فَاخْرُجْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِیَةِ اللَّهِ إِلَى عِزِّ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَجَل».5
در نصیحت اول فرمودند: پیش از آنکه شب اوّل قبرت برسد و زاد و توشه‌ای نباشد، مهیّای مرگ باش! یاد مرگ، در روند زندگی انسان بسیار تأثیرگذار است و علمای علم اخلاق دستور می‌دهند در هر روز، هفت هشت مرتبه به یاد مرگ باشید.
جمله دوّم آن بود که فرمودند: در زندگی باید کوشا و جدّی و فعّال باشید و هم برای دنیا و هم برای آخرت کار کنید. در دنیا چنان جدی و فعّال و محکم‌کار باشید که گویی می‌خواهد، آن کار تا قیامت باقی بماند. راجع به آخرت نیز، باید چنان جدّی باشید که گویا امشب، شب اوّل قبر شماست. اگر بدانید امروز از دنیا می‌روید، چگونه زاد و توشه تهیه می‌کنید؟ باید همیشه چنین باشید. ائمّه طاهرین(ع) همیشه به شیعیان سفارش می‌کردند که باید دو بال برای پرواز داشته باشند؛ یکی بال جدّیت و تلاش و کوشش برای دنیا و دیگری بال تلاش برای آخرت. مؤمن حقیقی هم باید دنیای خود را آباد کند و هم آخرت خویش را بسازد.
آن‌حضرت در سوّمین نصیحت فرمودند: اگر می‌خواهید در میان مردم عزیز باشید، اگر می‌خواهید در میان مردم دارای ابّهت و شخصیّت باشید، اگر می‌خواهید محبّت شما در دل‌ها باشد و بر دل مردم حکومت کنید، باید از گناه اجتناب کنید و رابطه خود را با خدای سبحان محکم نمایید. لباس ذلّت معصیت را از تن درآورید و لباس تقوا بپوشید. در این صورت، در دنیا و آخرت عزیز هستید و ابّهت اجتماعی پیدا می‌کنید.
..............................................
پی نوشت‌ها
1. این روایت به عبارات مختلفى نقل شده که مهمترین دلیل اختلاف عبارات آن، تعدّد صدور آن در مواقع مختلف است. جهت آگاهی از منابع این روایت در کتب مختلف اهل سنّت ر.ک: احقاق الحق، ج 9، ص 309 تا 375؛
2. الکافی، ج 2، ص 415؛
3. ر.ک: رساله توضیح‌المسائل ص 506 تا 512؛
4. نساء، 59؛
5. کفایة‌الأثر، ص 226.
«إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ‌تَضِلُّوا بَعْدِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا کِتَابَ‌اللَّهِ وَعِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَإِنَّ‌اللَّطِیفَ‌الْخَبِیرَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُمَا لَنْیَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَالْحَوْضَ کَهَاتَیْنِ وَجَمَعَ بَیْنَ مُسَبِّحَتَیْهِ وَلَا أَقُولُ کَهَاتَیْنِ وَجَمَعَ بَیْنَ‌الْمُسَبِّحَةِ وَالْوُسْطَى فَتَسْبِقَ إِحْدَاهُمَا‌الْأُخْرَى فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَاتَزِلُّوا وَلَاتَضِلُّوا وَلَا تَقَدَّمُوهُمْ فَتَضِلُّوا»؛2 من از میان شما می‌روم و دو چیز گران‌بها برای شما می‌گذارم: یکی قرآن و دیگری عترت؛ قرآن منهای عترت ناقص است و عترت منهای قرآن ناقص است. دین شما وقتی تامّ و تمام است که به یک دست شما قرآن و به دست دیگر عترت باشد. پیامبر اکرم(ص) به‌طور مکرّر عترت را نیز معرّفی کرده و حتّی آنان را با نام و نشان مشخّص فرموده‌اند. در بعضی از روایات، پیغمبر اکرم(ص) فرموده‌اند: ائمه بعد از من دوازده نفر هستند. بعضی اوقات از ایشان با عنوان خلفای دوازده‌گانه نام برده‌اند. گاهی نیز اولواالأمر در قرآن را عترت معنا کرده‌اند.3
[أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ].4
بنابراین پیغمبر اکرم(ص) فرمودند: مسلمان کسی است که به یک دست قرآن و به دست دیگر عترت دارد؛ اگر تمسک به این دو باشد، سعادت است؛ امّا اگر تمسّک به هر دو نباشد و یا یکی از این دو نباشد، آنگاه شقاوت و گمراهی است.
پس از آن، رسول‌خدا(ص) به خانه آمدند و همه خواص جمع بودند و اطاق پر بود. خاصّه و عامّه می‌نویسند که پیامبر اکرم(ص) فرصتی به‌دست آوردند و فرمودند: قلم و دوات بیاورید تا برای شما جمله‌ای بنویسم که گمراه نشوید. پیغمبری که در تمام مدّت عمر مبارک‌شان چیزی ننوشته بودند، الآن می‌خواستند بنویسند؛ امّا نگذاشتند؛ بلکه برخی به پیغمبر اکرم(ص) جسارت کردند. آن‌حضرت همه را به‌جز امیرالمؤمنین و حضرت زهرا(س) از اطاق بیرون کردند. سپس امام حسن(ع) و امام حسین(ع) آمدند و روی سینه پیغمبر اکرم(ص) بودند و آنگاه آن‌حضرت از دنیا رحلت فرمودند.
این مطالب، حرف‌‌هایی نیست که فقط شیعیان بگویند؛ بلکه کتاب‌های معتبر اهل سنّت، پر از بیان این وقایع است. خلاصه آنکه رسول‌خدا(ص) رستگاری ما را مرهون متابعت از قرآن و عترت(ع) می‌دانستند و تمسّک به هر دو را وظیفه مسلمانان خواندند. همراهی قرآن و عترت همیشه بوده است و تا زمان ظهور که همه ظلم‌ها نابود می‌گردد و جهان پر از عدل و داد شده و اسلام به دست حضرت ولی‌عصر(عج)، سراسری می‌شود و پس از آن تا قیامت و وارد شدن بر رسول اکرم(ص) با هم و در کنار یکدیگرند.
توصیه امام مجتبی(ع) هنگام شهادتیکی از یاران امام مجتبی(ع) در آخرین لحظات حیات مبارک آن‌حضرت خدمت ایشان رسید و دید حال آن‌حضرت وخیم است. از فرصت استفاده کرد و برای افزایش معرفت دینی، از ایشان خواست نصیحتی به او بفرمایند. ایشان در یک روایت، سه نصیحت به او فرمودند:
«اسْتَعَدَّ لِسَفَرِکَ وَحَصِّلْ زَادَکَ قَبْلَ حُلُولِ أَجَلِکَ وَاعْلَمْ أَنَّهُ تَطْلُبُ الدُّنْیَا وَالْمَوْتُ یَطْلُبُکَ... وَاعْمَلْ لِدُنْیَاکَ کَأَنَّکَ تَعِیشُ أَبَداً وَاعْمَلْ لِآخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً وَإِذَا أَرَدْتَ عِزّاً بِلَا عَشِیرَةٍ وَهَیْبَةً بِلَا سُلْطَانٍ فَاخْرُجْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِیَةِ اللَّهِ إِلَى عِزِّ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَجَل».5
در نصیحت اول فرمودند: پیش از آنکه شب اوّل قبرت برسد و زاد و توشه‌ای نباشد، مهیّای مرگ باش! یاد مرگ، در روند زندگی انسان بسیار تأثیرگذار است و علمای علم اخلاق دستور می‌دهند در هر روز، هفت هشت مرتبه به یاد مرگ باشید.
جمله دوّم آن بود که فرمودند: در زندگی باید کوشا و جدّی و فعّال باشید و هم برای دنیا و هم برای آخرت کار کنید. در دنیا چنان جدی و فعّال و محکم‌کار باشید که گویی می‌خواهد، آن کار تا قیامت باقی بماند. راجع به آخرت نیز، باید چنان جدّی باشید که گویا امشب، شب اوّل قبر شماست. اگر بدانید امروز از دنیا می‌روید، چگونه زاد و توشه تهیه می‌کنید؟ باید همیشه چنین باشید. ائمّه طاهرین(ع) همیشه به شیعیان سفارش می‌کردند که باید دو بال برای پرواز داشته باشند؛ یکی بال جدّیت و تلاش و کوشش برای دنیا و دیگری بال تلاش برای آخرت. مؤمن حقیقی هم باید دنیای خود را آباد کند و هم آخرت خویش را بسازد.
آن‌حضرت در سوّمین نصیحت فرمودند: اگر می‌خواهید در میان مردم عزیز باشید، اگر می‌خواهید در میان مردم دارای ابّهت و شخصیّت باشید، اگر می‌خواهید محبّت شما در دل‌ها باشد و بر دل مردم حکومت کنید، باید از گناه اجتناب کنید و رابطه خود را با خدای سبحان محکم نمایید. لباس ذلّت معصیت را از تن درآورید و لباس تقوا بپوشید. در این صورت، در دنیا و آخرت عزیز هستید و ابّهت اجتماعی پیدا می‌کنید.
..............................................
پی نوشت‌ها1. این روایت به عبارات مختلفى نقل شده که مهمترین دلیل اختلاف عبارات آن، تعدّد صدور آن در مواقع مختلف است. جهت آگاهی از منابع این روایت در کتب مختلف اهل سنّت ر.ک: احقاق الحق، ج 9، ص 309 تا 375؛
2. الکافی، ج 2، ص 415؛
3. ر.ک: رساله توضیح‌المسائل ص 506 تا 512؛
4. نساء، 59؛
5. کفایة‌الأثر، ص 226.