دلایل اهمیت اربعین درفرهنگ اسلامی
مقدمه: اعتبار اربعین امام حسین(ع) از گذشته، میان شیعه و در تقویم تاریخی وفاداران به امام حسین(ع) شناخته شده بوده است؛ سنتی که تا به امروز در کربلای عراق با قوت برپاست و هر ساله شاهدیم که میلیون‌ها شیعه، از همه جای دنیا در این روز بر سر مزار امام حسین(ع) گرد هم می‌آیند و به عزاداری می‌پردازند. سؤال این است که دلیل و یا دلایل اهمیت و بزرگداشت سیدالشهداء(ع) در این روز چیست؟ آیا «اربعین» ریشه در مستندات روایی و تاریخی ما دارد؟
آیات قرآن1. خداوند در قرآن می‌فرماید: [وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظالِمُونَ].1
[قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعینَ سَنَةً یَتیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقینَ].2
[وَواعَدْنا مُوسى ثَلاثینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً وَقالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ].3
با موسی چهل شب وعده گذاشتیم و او به میعادگاه برای گرفتن فرمان‌های الهی آمد؛ یعنی مدت وعده الهی که موسی در آن به دیدار خداوند برای گرفتن دستور و الواح رفت چهل شب بود؛ یعنی چهل شب موسی به طور می‌رفت و با خداوند مناجات می‌کرد. خداوند خود چهل روز برای موسی وعده داد که به مناجات بپردازد تا الواح مهم رسالت به دست او برسد و موسی تا تحقق این وعده، به میقات رفت و چهل شب کراراً، مستمرا ولاینقطع ادامه داد .
2. در آیه دیگر چنین آمده است: [وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَوَضَعَتْهُ کُرْهاً وَحَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلى والِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَأَصْلِحْ لی فی ذُرِّیَّتی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَإِنِّی مِنَ الْمُسْلِمینَ].4
وقتی انسان به سن چهل سالگی می‌رسد، از خداوند می‌خواهد، توفیق شکرگزاری از نعمت‌هایش را به او بدهد و خواستار توفیق انجام عمل صالح از خداوند می‌شود ـ یعنی انسان در سن چهل سالگی به مرحله‌ای از رشد و ایمان می‌رسد که نوعی تکامل و بلوغ است؛ لذا در روایات آمده: هرکس تا سن چهل سالگی گناه کند و توبه نکند، امکان بازگشت برای او سخت است.5 در این خصوص نقل شده است: هرکس که چهل سال بر او بگذرد و نیکی‌هایش به بدیهایش غلبه نکند و جهت‌گیری‌هایش به سوی خوبی‌ها نباشد، جایگاهش دوزخ است.
بعثت برخی از انبیاء(ع) هم، در چهل‌سالگی بوده است؛ اینها همه نشان می‌دهد که اربعین و چهل روز و چهل سال در فرهنگ اسلامی بدون حکمت نیست و عدد بلوغ و تکامل خاص است.
روایات اسلامیدر روایات اسلامی نیز عدد چهل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و عدد چهل فراوان مطرح شده است.
1. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِیثِنَا أَرْبَعِینَ حَدِیثاً بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَالِماً فَقِیهاً»؛6 هرکس چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند، روز قیامت از فقها شمرده می‌شود. منظور از فقیه بودن برخورداری از درجات و امتیازات فقیه در نزد پروردگار و جایگاه رفیع فقاهت است.
2. مورد دیگر مشخص کردن حدود همسایه‌هاست که پیامبر(ص) می‌فرمایند: «کُلُّ أَرْبَعِینَ دَاراً جِیرَانٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ وَعَنْ یَمِینِهِ وَعَنْ شِمَالِهِ»؛7 پیامبر اکرم(ص)، حدود همسایه را تا چهل خانه از چپ و راست و مقابل و پشت سر برشمرده که دارای حق همسایگی هستند.
3. همچنین نقل شده است: هر بنده‌ای چهل سپر و پناهگاه در پیشگاه خداوند دارد؛ زمانی که چهل گناه مرتکب شود، از این امنگاه خارج شود.8
4. در حدیثی آمده است: «کسی که 40 روز خالص برای خدا شود، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می شود». 9 و 10
بنابراین در اسلام عدد چهل دارای حکمتی است که آن را مهم جلوه می‌کند و در فرهنگ ایران زمین، «چهل» عدد مشهوری است و در شعر و ادب فارسی نیز، ترکیب‌هایی از این عدد وجود دارد.
بنابراین در منابع اسلامی، عدد اربعین و چله گرفتن در سیر و سلوک و رسیدن به مدارج معنوی دارای جایگاه بوده و در فرهنگ اسلامی نیز، جایگاه یافته است؛ عرفا و صلحا در تقید به مناسک و رسیدن به مراتب به این عدد توجه داشته‌اند و دیرینه آن به پیش از اسلام بر می‌گردد؛ اما در فرهنگ اسلامی با تأکید روایات، جایگاه شاخص به خود گرفته است؛ اربعین حسینی که نکوداشت اربعین شهدای کربلاست نیز، جایگاه ممتاز یافته تا جایی که امام حسن عسکری(ع) درباره زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین تأکید فرمود و از این ره‌آورد انسجام و هویت شیعه را سامان داد؛ آن‌حضرت در روایتی که در منابع معتبر شیعه گزارش شده فرمود: مؤمن پنج نشانه دارد : 1. خواندن 51 رکعت نماز (17 رکعت نماز واجب + 34 رکعت نوافل) در شبانه‌روز؛ 2. زیارت اربعین؛ 3. داشتن انگشتری در دست راست؛ 4. سجده بر خاک؛ 5. بلند گفتن بسم‌الله در نماز».11 این حدیث تنها مدرک معتبری است که (جدای از خود زیارت اربعین که در ادعیه و منابع دعا آمده)، به اربعین امام حسین(ع) و بزرگداشت آن روز تصریح کرده است.12
امام عسکری(ع) و جایگاه اربعین دراحیاء و انسجام مسلمانانزیارت اربعین که مورد تأکید امام عسکری(ع) است؛ با توجه به اینکه دوره امامت آن‌حضرت به‌لحاظ سیاسی واجتماعی شرایط خاص دارد وشیعه نیاز دارد، به اینکه نمادهای خود را علنی کند؛ چون دوره حضور امامت بعد از امام عسکری(ع) پایان یافته و دوره غیبت صغری و کبری شروع می‌شود؛ لذا شیعه باید انسجام خود را در این نمادها نشان بدهد و از نظر جمعیتی، شاخص داشته باشد و اظهار وجود کند؛ وگرنه اگر شعارها و نمادهای خود را علنی نکند، ممکن است در طول تاریخ، راه گم شود وتشیع مانند دیگر فرقه‌ها از نظر عقیدتی و با توجه به غیبت امام(ع) به‌حسب شرایط سخت از بین برود؛ امام عسکری(ع) بقای شیعه را به زیارت اربعین امام حسین(ع) پیوند می‌دهد، از آن‌رو که نهضت امام حسین(ع) عامل بقا و حیات اسلام و شیعه که راه اصیل اسلام ناب است، بوده؛ لذا امام می‌خواهد، با همان شعارهای حسینی نهضت زنده باشد و هدف‌ها و شعارهای امام حسین(ع) زنده بماند؛ لذا ویژگی‌های خاص شیعه را می‌شمارد تا شیعه از پویایی برخوردار باشد؛ اگر امام نمادهای شیعه را در پویایی و حضور می‌داند، از این نوع نگاه می‌توان فهمید، شیعه می‌تواند انسجام خود را در حضور در صحنه‌های عبادی جمعی و علنی و بر پا کردن فرایض دینی از نمازهای جمعه وجماعت و حج و زیارت امام حسین(ع) که امروز در کربلا با حضور میلیونی محسوس و آشکار است، نشان دهد؛ امام حسن عسکری(ع) اتحاد و انسجام را پیرامون امام حسین(ع) قابل دسترسی می‌داند؛ لذا به سوی اربعین و زیارت اربعین انگشت نشانه می‌برد؛ گویا امام عظمت امروز شیعه را تجسم کرده و برای خلاصی و رهایی انسان امروز از بدبختی‌های دوره غیبت، به اربعین و عظمت امام حسین(ع) اشاره می‌فرماید؛ زنده‌داشت اربعین، زنده-داشت امام حسین، نهضت عاشورا و کربلا با تمام محتوای نهضت حسینی است؛ لذا شیعه امروز با سرافرازی به نهضت حسین(ع) می‌نگرد و از آن در انسجام اسلامی بهره می‌برد.
تأثیر مراسم اربعین درسبک زندگی اسلامیمراسم با شکوه اربعین و توجه به مراسم و شرکت وسیع در این مراسم، یقیناً در روح انسان تأثیرات عمیقی دارد تا جلب حیات حسینی شود؛ این نکته مهم می‌تواند، تمام ابعاد زندگی مسلمانان را تحت تأثیر قرار داده و بسیاری از آسیب‌ها وگسل‌ها را ترمیم نماید؛ آسیب‌های اجتماعی و اخلاقی زیادی در جوامع اسلامی هست؛ همین جریان‌های تکفیری اگر به اربعین و عظمت آن و به اهداف امام حسین(ع) توجه نمایند، قابل اصلاح هستند تا برگردند و در دشمن‌شناسی بصیرت داشته باشند که دشمن مشترک مسلمانان صهیونیست‌ها هستند و مستکبران و استعمارگران نه شیعیان مظلوم و بی‌گناه که با ظلم کشته می‌شوند.
اربعین این‌گونه، می‌تواند در اصلاح آسیب‌ها درس‌آموز و راهبردی برای ترمیم گسل‌های قومی و مذهبی در جهان اسلام باشد؛ اجتماع باشکوه برای تجلیل از فرزند پیامبر(ص) از طرفی برای همه مردم، به یاد امام حسین(ع) بودن است و از طرف دیگر، اربعینی شدن، می‌تواند تأثیر معنوی و اخلاقی در اصلاح رفتار مسئولان داشته باشد؛ کسی که همواره به یاد امام حسین(ع) است، رشوه نمی‌خورد؛ نماز می‌خواند؛ ظلم نمی‌کند و از آموزه‌های نهضت امام حسین(ع) درس می‌گیرد و شاگرد مکتب حسین(ع) است و در نتیجه از مفاسد مختلف به‌دور است؛ زندگی حسینی دارد و از حیات یزیدی و اموی به‌دور است. باشد که خداوند متعال به همه ما توفیق اربعینی شدن را عنایت فرماید.
منبع: مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات
..............................................
پی نوشت‌ها1. بقره،51؛
2. مائده، 26؛
3. اعراف، 142؛
4. احقاف، 15؛
5. ر.ک: تفسیر روح المعانی، ج 26، ص 17 و تفسیر نمونه، ج 21، ص 329؛
6. الکافی، ج 1، ص49 - 48؛
7. الکافی، ج 2، ص 669؛
8. الکافی، ج 2، ص279 - 276؛
9. الکافی، ج 2، ص 16؛ الإخلاص ..... ص15؛
10. محمدصالح مازندرانی، شرح اصول کافی، جلد 8، ص 47؛
11. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 51؛
12. نشریه رسالت، رسول جعفریان، نشریه اربعین امام حسین(ع)، عدد چهل، 16/1/83.