فریضه صد در صد استثنائی نماز جمعه
بی‌تردید نماز جمعه از مهمترین و تأثیرگذارترین فرایض الهی به‌شمار می‌رود که به‌دلیل برخورداری از بُعد اجتماعی، از ظرفیت‌های والایی در عرصه‌های مذهبی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... برخوردار است. این فریضه هر بار در دیدار ائمه جمعه کشور با امام المسلمین، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) مورد توجه و تأکید ویژه قرار می‌گیرد و معظم‌له، به نکات مهمی در این زمینه اشاره می‌نمایند. رهبر معظم انقلاب، این‌بار در 5 مرداد 1401 که ائمه جمعه کشور به‌مناسبت اقامه اولین نماز جمعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی محضر ایشان شرفیاب شدند، در بیانی نورانی فرمودند: «نماز جمعه، یک فریضه الهی کاملاً استثنائی و دارای خصوصیاتی است که آن را حتی از فریضه حج هم استثنائی‌تر می‌کند». اما به‌راستی چه خصوصیاتی در نماز جمعه نهفته است که موجب استثنائی شدن آن نسبت به سایر اعمال و اجتماعات شده است. در یادداشت پیش رو، به تبیین فرمایشات حضرت امام خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) پیرامون خصوصیات نماز جمعه به‌مثابه یک فریضه استثنائی می‌پردازیم:
نماز جمعه و حجحضرت امام خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) در اولین اشاره خود به استثنائی بودن فریضه نماز جمعه، آن را با حج مقایسه نمودند. ایشان نماز جمعه را از حج استثنایی‌تر عنوان کردند و جنبه ذکرالله و حضور مردم را دو مؤلفه اصلی حیات طیبه ذکر کردند که به‌همراه استمرار هفتگی و ترکیب بین سیاست و دیانت، فرصت فوق‌العاده‌ای برای آحاد مسلمین ایجاد می‌کند. امام المسلمین «پیوند میان توجه به خدا و حضور و اجتماع مردمی»، «ذکر و یاد خدا به‌صورت دسته‌جمعی و نزول برکات آن بر جمع»، «استمرار بدون توقف نماز جمعه در هر هفته»، «پایگاهی مهم برای طرح مسائل مختلف جامعه اعم از مسائل فکری، خدمات اجتماعی، همکاری‌های عمومی و آمادگی‌ها و بسیج نظامی» و «آمیختن معنویت با سیاست» را از مهمترین ویژگی‌های نمازجمعه دانستند که آن را تبدیل به ظرفیت عظیم و فرصت فوق‌العاده کرده است.دو ویژگی و اشتراک مهمی که میان مناسک حج و نماز جمعه وجود دارد، یکی اجتماع مسلمین و دوم الهی بودن این اجتماع است؛ اما با تأمل در ویژگی‌های این دو اجتماع دینی و بررسی برخی روایات، می‌توان خصوصیات دیگری را نیز بر شمرد که موجب تقویت فرضیه استثنائی بودن نماز جمعه نسبت به مناسک حج می‌شود.
یکی از مواردی که شایان توجه است، دسترسی همگانی مؤمنین به این دو اجتماع دینی است؛ امروز به‌برکت انقلاب اسلامی و تدابیر عالمانه رهبر فقید انقلاب حضرت امام خمینی(ره) در هر شهر، یک یا چند قرارگاه و مصلای نماز جمعه برپا گردیده و دسترسی همه مؤمنین جهت حضور در این مکان برای اقامه نماز جمعه فراهم گردیده است. این در حالی است که مناسک حج، آن هم حج واجب (تَمَتُّع) در مکان و محدوده‌ای خاص انجام می‌شود؛ از این‌رو دسترسی همگانی برای تشرف به این مکان مقدس مقدور نیست.
دومین ویژگی، داشتن «استطاعت جانی» و «استطاعت مالی» برای حضور در مناسک حج است که به‌دلیل بُعد مسافت و سختی راه رسیدن به این مکان مقدس از سوی شارع مقدس، به‌عنوان یکی از شرایط حج بیان گردید است؛ اما نماز جمعه به‌دلیل در دسترس بودن و عدم نیاز به صرف هزینه جهت رسیدن به مصلای نماز جمعه، دو شرط مذکور را ندارد. پیوندگاه فریضه حج و نماز جمعه در همین بخش قابل رؤیت است؛ چنانکه روزی، شخصی به‌نام قُلَیب نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و از محرومیّت خود به حضور در حجّ شکایت کرد. آن‌حضرت فرمود: «یا قلیبُ! علَیکَ بالجُمُعَةِ فإنَّها حَجُّ المَساکِینِ»؛ [وسائل‌الشیعة: 5/17] اى قلیب! بر تو باد نماز جمعه که آن حجّ مستمندان است. در روایتی دیگر از آن‌حضرت نقل گردید است که فرمودند: «اَلتَّهْجِیرُ یَوْمَ اَلْجُمُعَةِ حَجُّ فُقَرَاءِ أُمَّتِی» [بحارالأنوار: 86/197] روز جمعه -به سوی نماز جمعه- رفتن، حجّ فقیران امّت من است.
راهکار اسلام به افرادی که توانایی حضور در مناسک حج را ندارند، حضور در نماز جمعه و اقامه این نماز با فضیلت است. چنین روایتی از جایگاه والای نماز جمعه در مقایسه با واجب مهمی همچون حج حکایت دارد.
سومین ویژگی میزان و مقدار اعمال حج و نماز جمعه است. مناسک حج و اعمال خاصی که حاجیان به‌هنگام حج موظف به ادای آن هستند به‌اندازه‌ای است که عموم مراجع تقلید پیرامون این فریضه، کتاب مجزایی با نام «مناسک حج» تألیف و تدوین نموده‌اند. این در حالی است که فریضه نماز جمعه، تنها در یک روز آن هم بلافاصله بعد از اذان ظهر با بیان دو خطبه آغاز و با اقامه نماز دو رکعتی جمعه به پایان می‌رسد.
چهارمین ویژگی، موسم برگزاری حج است؛ به‌طوری که حج واجب در طول سال، تنها یک مرتبه و در ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود؛ اما نماز جمعه به‌طور هفتگی و مستمر اقامه می‌گردد و امکان بهره‌مندی مسلمانان از ثواب حضور در این اجتماع بیش از موسم حج است.
این تنها گوشه‌ای از استثنائات نماز جمعه نسبت به فریضه حج است. نماز جمعه نسبت به سایر امور نیز در مواردی مستثنی است که در ادامه به آن اشاره می‌شود.
اهمیت و جایگاه استثنائی نماز جمعه در قرآنجایگاه ویژه نماز جمعه را می‌توان در قرآن کریم نیز پی گرفت. آیه 9 از سوره مبارکه جمعه به اقامه نماز جمعه اشاره دارد که در عین حال، حاوی نکته‌ای است که اهمیت این فریضه الهی را روشن می‌سازد. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: [یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِاللهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ]؛ (جمعه/9) ای مؤمنان! چون برای نماز روز جمعه ندا دهند، به سوی ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید که این [اقامه نماز جمعه و ترک خرید و فروش] برای شما بهتر است اگر [به پاداشش] معرفت و آگاهی داشتید.امر به حضور در نماز جمعه و بر پایی آن و رها کردن امور دنیوی از دستوراتی است که در آیه مذکور قید شده است. چنانکه بسیاری از مفسران بیان کرده‌اند، مقصود از رها کردن خرید و فروش، کسب و تجارت اموال، البسه و خودرو و ازاین دست موارد نیست؛ بلکه این نهی عمومیت دارد و شامل همه امور می‌شود و بهتر است، مؤمنین در این روز همه اموری را که به آن مشغول هستند، رها کنند و به این فریضه الهی بپردازند. رهبر کبیر انقلاب امام خمینی(ره) فرموده‌اند: «نماز جمعه در رأس همه امور است». این بیان ناظر به‌همین قسم است.
چنین امر و نهیی در مورد هیچ عمل عبادی دیگری در قرآن ذکر نشده است؛ بلکه این خطاب تنها مخصوص نماز جمعه بیان گردیده است که نشان‌دهنده اهمیت این فریضه الهی است.
نماز جمعه معادل نماز ظهریکی دیگر از مواردی که نشان از جایگاه ویژه نماز جمعه نسبت به سایر اعمال عبادی دارد، معادل بودن این فریضه با نماز ظهر است. آن‌چنان که از بیان عده‌ای از فقها و اندیشمندان اسلامی بر می‌آید، فریضه نماز جمعه، معادل نماز ظهر است و اگر کسی به نماز جمعه بیاید و به خطبه‌ها گوش فرا دهد و نماز جمعه را اقامه نماید، دیگر لازم نیست، نماز ظهر را ادا کند؛ شنیدن دو خطبه به‌جای دو رکعت و اقامه نماز دو رکعتی جمعه به‌مثابه دو رکعت دیگر محسوب می‌شود.چنین جای‌گزینی در سایر امور واجب نظیر ندارد. نکته حائز اهمیتی که در این بخش قابل توجه است، این است که در کنار اهمیت نماز جمعه نباید جایگاه مهم گوش سپردن به خطبه‌های این نماز را فراموش کرد. به‌همان‌اندازه که نماز جمعه اهمیت دارد، شنیدن خطبه‌ها نیز مهم است. در کتب فقهی عموم فقیهان نماز گزاردن به‌هنگام ایراد خطبه را باطل دانسته و صحبت کردن با یکدیگر را مکروه می‌دانند. بنابراین نباید اهمیت این بخش از اقامه نماز جمعه را فراموش کرد.
نماز جمعه تشکل دینی، فرهنگی و سیاسیاز دیگر مواردی که این فریضه الهی را نسبت به سایر فرائض استثنائی می‌نماید، چند بُعدی بودن این عمل عبادی است. نماز جمعه یک اجتماع معمولی برای اقامه نماز نیست؛ بلکه این اجتماع هدف‌مند است؛ نماز جمعه قرارگاه ایمان، اخلاص، بصیرت، تقوا، پایگاه وحدت و کانون خدمت مسئولان به مردم است؛ اجتماعی که مطابق با برخی روایات، موجب نزول رحمت جمعی الهی و استجابت دعا و بخشوده شدن گناهان می‌شود. [وسائل‌الشیعه: 5/46؛ النوادر (راوندی): 1/24].تجمع مسلمانان و شنیدن خطبه‌های عبادی - سیاسی نماز جمعه، زمینه پیوند قلبی و همسو شدن اهداف مؤمنین را ایجاد نموده و موجب وحدت آنان در جامعه اسلامی می‌شود. نماز جمعه فرصتی برای تبیین و تحقق مواضع و افق روشن انقلاب اسلامی، علی‌الخصوص گام دوم انقلاب اسلامی برای آحاد مردم است. امام جمعه، هر هفته خط مشی صحیح و دقیق سیاسی را برای مؤمنان بازگو و ریل‌گذاری می‌کند و نقش امامت جامعه اسلامی را به‌عنوان جزئی از نظام اسلامی ایفا می‌کند و به پیش‌برد تحقق اهداف دینی و سیاست‌های صحیح بر خاسته از دین در عرصه‌های مختلفی چون محرومیت‌زدایی، ایجاد فرصت‌های اشتغال‌آفرینی، رفع و دفع شبهات و فتنه‌های فکری و عملی دشمنان و معاندان و سایر امور کمک می‌کند.
این عمل موجب نقش بر آب شدن امیال و اهداف سوء دشمنان و برچیدن نیت سوء آنان بر جامعه اسلامی می‌شود؛ به‌تعبیر دیگر همان‌گونه که حج، نمایش قدرت اسلام و مسلمین و به رخ کشیدن توانایی و همبستگی آنها و مرعوب کردن دشمنان اسلام است، نماز جمعه نیز، عملیات مرصاد هفتگی برای خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان است. اجتماع در نماز جمعه و همدلی مسلمانان در این فریضه، عملی دشمن‌شکن و مصداق عمل به آیه شریفه [أَشِدَّاءُ عَلَى‌الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ] (فتح/29) است.
تریبون نماز جمعه، مهمترین رسانه حاکمیت و زبان مردم است؛ از این‌رو ائمه جمعه می‌توانند، زمینه ارتباط مستقیم اقشار مختلف مردم را با مسئولان شهر آن هم در فضای مملو از ایمانِ مصلای شهر فراهم نمایند و دریچه ارائه گزارش عملکرد و تبیین امور جاری شهر و کشور برای مردم را باز نمایند. از طرفی مردم نیز می‌توانند، با مسئولان و حتی شخص امام جمعه گفت‌وگو کنند و مشکلات خود را با آنان در میان بگذارند. بنابراین نماز جمعه مؤثرترین جایگاه برای وحدت مردم و مسئولان و تقویت‌کننده پیوند امت با امام است.
در ابعاد جزئی‌تر، یکی از برکات دیگر اجتماع مؤمنین در نماز جمعه، دیدار با یکدیگر و بیان مشکلات و سعی در حل و فصل آن با هم‌فکری، هم‌افزایی و همگرایی نمایند.
نماز جمعه محلی برای تربیت نسل جدید و کادرسازی جوانان و نوجوانان ولایی، انقلابی و تمدن‌ساز و میدان دادن به تمدن‌سازان گام دوم و مدیران آینده نظام انقلاب اسلامی است.
به‌راستی کدام یک از فرائض دینی، چنین انعطافی دارند؟ دستاوردها و برکات نماز جمعه بیش از آن است که بتوان در قالب یادداشت به همه آن اشاره نمود، با این‌حال سعی شد تا در این نوشتار در نهایت اختصار، به برخی از علل استثنائی بودن این فریضه الهی با تأسی به فرمایشات حضرت امام خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) اشاره شود تا گامی در جهت تبیین فرمایشات ایشان پیرامون نماز جمعه برداشته شود.