آشنایی با دانشنامه برخط ویکی‌فقه
اشاره
امروزه دانشنامه‌های مختلفی در حوزه علوم اسلامی فعالیت می‌کنندکه برخی از آنها، به‌صورت تخصصی در یکی از حوزه‌های علوم اسلامیمانند امامت و حج ارائه شده‌اند؛ اما گستره ویکی‌فقه
همه علوم اسلامی است و تمام حوزه‌های اسلامیو حتی علوم مرتبط با علوم اسلامی را شامل می‌شود.این دانشنامه، ذیل مؤسسه صدای بهار فعالیت خود رااز سال 1388 آغاز کرده است. در ادامه، گزارشی از روند شکل‌گیریو فعالیت دانشنامه ویکی‌فقه و برخی از فعالیت‌های دیگر مرتبط با آن، در گفت‌وگو با مدیر محترم این پایگاهحجت الاسلام والمسلمین محمد ظریفی، از نظر ی‌گذرد.
□ در ابتداء به تاریخچه شکل‌گیری دانشنامه ویکی‌فقه بپردازید؟
مؤسسه صدای بهار، یک مؤسسه دانش‌بنیان است که از سال 1385 شروع به‌کار کرده است و در حوزه علوم اسلامی فعالیت می‌کند. هدف و شعار اصلی مؤسسه، ارتباط عالمان با عالمان بوده و هست. همچنین، علوم اسلامی که در حوزه علمیه تولید می‌شود، به‌صورت دیجیتال و با روش‌های جدید ارائه گردد.در ابتدای شروع به‌کار مدرسه فقاهت، طرحی خدمت برخی مراجع معظم تقلید ارائه شد که یکی از اهداف آن طرح، ارتباط عالمان با عالمان بود. این طرح، با حمایت معنوی حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی آغاز شد و اوّلین کار ما، پخش زنده جلسات درس این مرجع بزرگوار بود و در ادامه، دروس سایر مراجع نیز اضافه شد. کاری که با سه استاد حوزه آغاز شد، به جایی رسید که امروزه در خدمت 204 استاد حوزه از کشورهای مختلف هستیم و ارتباط خوبی میان این اساتید برقرار شده است؛ یعنی امروز 204 استاد، 382 درس و افزون بر 91000 تقریر متنی مستندسازی شده و بالغ بر 158000 صوت در سایت مدرسه فقاهت ارائه شده است.□ گستره جغرافیایی این طرح، شامل چه کشورهایی می‌شود؟
در این طرح، دروس حوزه‌های علمیه ایران و کشور عراق، اعم از نجف و کربلا و کاظمین و سامرا، همچنین برخی از دروس بیروت، قطیف و احساء در عربستان، کابل و برخی از دروس قاره آفریقا پشتیبانی می‌شود. همچنین، برخی از دروس شهرستان‌ها نیز پشتیبانی می‌شود. این دروس، به زبان‌های فارسی یا عربی ارائه می‌شوند.□ آیا توانسته‌اید این ارتباط بین عالمان را آن‌گونه که می‌خواستید، ایجاد کنید؟
برخی از علماء در کشورهای دیگر بیان داشته‌اند تا قبل از آغاز به‌کار مدرسه فقاهت، نمی‌دانستیم در حوزه علمیه قم چه می‌گذرد و چه دروس و مباحثی و توسط چه کسانی ارائه می‌شود؛ ولی با آغاز به‌کارِ این مدرسه، مانند این است که در قم و پای درس این آقایان نشسته‌ایم.□ راجع به مستندسازی یا ارائه کتابخانه‌ای مطالب علما و اساتید نیز توضیحاتی بدهید؟
در سال 1388 بنا بر پیشنهاد برخی از محقّقان بنا شد که دروس مراجع و علما به‌صورت کتابخانه‌ای ارائه و مستند شود. کتابخانه مدرسه فقاهت، با دویست کتاب آغاز به‌کار کرد و امروزه با چهار کتابخانه به‌صورت کتابخانه اصلی متنی و کتابخانه PDF و کتابخانه‌های اصلی و PDF از شیعه و اهل سنّت ارائه می‌شود. استفاده از کتابخانه به‌طور نامحدود، رایگان است و برای حفظ حقوق مؤلفان، دانلود انجام نمی‌شود؛ اما امکان مطالعه و مستندسازی وجود دارد. از این‌رو، تقریر دروس اساتید به‌صورت مستند ارائه می‌شود و هر نکته‌ای که اساتید در دروس خود ارائه کرده‌اند، در متن دروس به کتابخانه متصل شده است؛ به این معنا که وقتی اساتید در درس خودشان می‌گویند، این مطلب را به‌عنوان مثال، صاحب کفایه فرموده است، با کلیک بر روی لینک مورد نظر، به کتابخانه ارجاع داده می‌شود و در صفحه کتاب نیز، یک کلمه به‌عنوان محلّ شاهد به رنگ قرمز نمایش داده می‌شود. این کار، در سال 1388 انجام شد و به دنبال آن، ویکی‌فقه پدید آمد.□ دانشنامه ویکی‌فقه چرا و چگونه آغاز به‌کار کرد؟
اواسط سال 1388، ویکی‌فقه به‌طور رسمی شروع به‌کار کرد. ایده ایجاد آن نیز، به این صورت بود که در آن سال‌ها فیلمی به‌نام «سنگسار ثریا» ساخته شد که به‌صورت غیرعلمی و در یک فضای غیرمنصفانه، بحث سنگسار را زیر سؤال می‌برد و حالتی وحشیانه از آن به نمایش می‌گذاشت. در آن ایام، جناب آقای جوادی، مدیرعامل مؤسسه صدای بهار، می‌گفت که یکی از دوستان ما، راجع به سنگسار و خشونت موجود در این فیلم، از من سؤال کرد و بنده گفتم: مسئله به این صورت نیست. بنابراین، مقاله موجود و مرتبط با این فیلم، در ویکی‌پدیا ویرایش شد و مستندات و شروط اجرای حکم سنگسار برشمرده شد تا مشخص شود که این فیلم، با قواعد ما سازگاری ندارد. متأسفانه، ویرایش‌های بنده به‌حالت قبل برگردانده شد؛ اما مستندات بیشتری را ارائه دادم که منجر به این شد که IP من را مسدود کردند. چون من 9 بار متن را برگردان کرده بودم، IP من را محدود نمودند. به‌همین جهت، توسط یکی از دوستان، ویرایش بعدی را انجام دادم که IP او را هم مسدود کردند. IP دیگری را نیز ایجاد کردیم که به‌طورکلی، IP ایران را مسدود کردند.در آنجا این ایده به ذهن من آمد که ما در زمین دیگران بازی می‌کنیم و آنها با سیاست‌های خودشان ما را بازی می‌دهند. آن‌زمان دانشنامه مجازی به این معنا که در حوزه علوم اسلامی فعالیت داشته باشد، نداشتیم و حتی محقّقان و چه‌بسا طلبه‌های ما، مطالب را از ویکی‌پدیا استفاده می‌کردند. پس، کار از اواسط سال 1388 آغاز شد و تا به امروز بالغ بر 61000 مقاله فارسی در ویکی‌فقه بارگذاری شده و به چهار زبان پشتیبانی می‌شود. زبان فارسی، زبان اصلی است و زبان‌های: عربی، اردو و ترکی استانبولی هم ایجاد شده‌اند و ویکی‌فقه با چهار زبان فعالیت می‌کند. در زبان فارسی 65000 مقاله، عربی بیش از 4000 مقاله، اردو نزدیک به 1000 مقاله و ترکی استانبولی که به‌تازگی راه افتاده، نزدیک به 300 مقاله بارگذاری شده است. در زبان‌های اردو و ترکی استانبولی، منابع همان ترجمه مقالات فارسی با توجه به فرهنگ زبان مقصد است و زبان عربی، منابع مستقل به خودش را دارد.□ انتخاب مقالات و سیاست‌های ویکی‌فقه در ارائه محتوا، بر اساس چه معیارهایی است؟
در جلسات ابتدائی ایجاد ویکی‌فقه، این بحث بود که محتوا را تولید کنیم یا اینکه از محتواهای ایجادشده معتبر استفاده نماییم و ارزش افزوده داشته باشیم. پیشنهاد اوّل، فی‌الجمله رد شد؛ چراکه تولید محتوا، هزینه بسیار بیشتری را به دنبال دارد و مهم‌تر اینکه سیاست اصلی مؤسسه، از ابتدا این بوده که علم در حوزه علمیه قم و توسط علما تولید می‌شود؛ اما بحث، در قالب ارائه و نیز ارزش افزوده آن است. بنابراین، اگر تولید محتوا انجام بدهیم، موازی‌کاری صورت خواهد گرفت. از این‌رو، به این سَمت حرکت کردیم که از تولیدات حوزه و با سیاست‌های مشخص و همراه با ارزش افزوده‌ای که برای آن ایجاد می‌شود، استفاده کنیم؛ ارزش افزوده‌هایی مثل: قالب ویکی، ارتباط مقالات با همدیگر، دسته‌بندی منظم و مهم‌تر از همه، مستندسازی پاورقی‌ها و مستندات به کتابخانه.یکی از معیارهای ما در انتخاب مقالات، استفاده از مقالاتی است که دارای اتقان مناسب باشد؛ یعنی پرهیز از مطالب سست و ضعیف. تشخیص سست و ضعیف بودن مطلب نیز، توسط پژوهشگران دیگر مجموعه‌های قوی و معتبر انجام می‌گیرد و نویسندگان مقالات نیز باید مورد تأیید باشند؛ ضمن اینکه اگر از مجلاتی استفاده می‌کنیم، باید دارای اعتبار باشند. پس، این اعتماد را به مخاطب می‌دهیم که مطالب ویکی‌فقه قابل اعتمادند و می‌توان به آنها استناد کرد. پس اگر بخواهیم از دانشنامه مکتوب استفاده کنیم، باید دارای اعتبار باشد. چنانچه بخواهیم از تولیدات یک پژوهشگاه هم استفاده کنیم، باید دارای اعتبار باشد. همچنین، کتب مورد استفاده نیز، باید تأییدشده و دارای اعتبار باشند و تا به امروز، با این سیاست پیش رفته‌ایم.علاوه بر اینها، برای مراعات حقّ تألیف و حق معنوی تولیدکننده‌های محتوا، لینک منبع اصلی مقاله در صورت استفاده از منابع دیگر، حفظ می‌شود.
□ درباره ارزش افزوده مقالاتِ ارائه‌شده در ویکی‌فقه توضیح دهید؟
همان‌طور که اطلاع دارید، ویکی‌ها علاوه بر اینکه دارای یک فضای علمی هستند، یک رسانه نیز هستند و رسانه بودن آنها، بر دیگر جنبه‌ها غلبه دارد. از این‌رو، مطالبی که در ویکی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، بازخورد سریع-تری دارد و در موتورهای جست‌وجو، در اولویت قرار می‌گیرند. بنابراین، تولیدات، بهتر و بیشتر دیده می‌شوند. همچنین، مقالات در ویکی‌فقه در ابتدا مقالات خامی‌اند که دسته‌بندی درستی ندارند، در نتیجه، کاربر اشتیاقی برای مطالعه آنها ندارد و بیشتر در تحقیقات از آنها استفاده می‌شود. از این منظر، ساختار ویکی‌نگاری و فهرست مندرجات و لینک‌های داخلی و ارتباط بین مقالات، به بیشتر دیده شدن مقالات منجر می‌شود. به‌علاوه، ویکی‌فقه به‌صورت اختصاصی این سیاست را دنبال می‌کند که کتابخانه مدرسه فقاهت، برای مستندسازی پاورقی مقالات استفاده می‌شود و ما در جلسات خودمان، به دیگر دوستان هم این پیشنهاد را ارئه می‌دهیم که مستندسازی را انجام دهند تا پایه علمی مطالب ارتقای بیشتری داشته باشد؛ زیرا آفت فضای مجازی، این است که خیلی حرف‌ها زده می‌شود که مستند صحیحی ندارند. اگر ما مقید باشیم، این استناد را به مطلب اصلی برسانیم و با کلیک روی مطلب، به مطلب اصلی برسیم، بسیاری از شایعه‌ها در فضای مجازی از بین خواهند رفت. از این‌رو، مقالاتی که در ویکی‌فقه مستندسازی می‌شوند، به‌طور معمول، در مقاله اصلی مستندی وجود ندارد و تنها پاورقی‌ها موجود هستند و معلوم نیست که این مطلب، در نشانیِ ارائه‌شده وجود دارد یا خیر. بنابراین، در ویکی‌فقه مطالب را مستند می‌کنیم و با کلیک روی نشانی مطلب، به کتابخانه فقاهت متصل می‌شویم و در آنجا اصل کتاب را می‌بینیم؛ یعنی هنگام مطالعه مطلب، اصل کتابی که نشانی آن داده شده، در اختیار ماست و مستقیماً مطلب را مشاهده می‌کنیم.امروزه، کتابخانه فقاهت بالغ بر 56000 کتاب را در خود جای داده و کتاب‌های مرجع در حوزه: فقه، اصول فقه، فلسفه، کلام، تاریخ، حدیث، نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و دیگر علوم را در خود جای داده است. البته ممکن است علوم خاصی مانند حقوق در آن موجود نباشد، یا کم باشد؛ چراکه این کتاب‌ها معمولاً اجازه نشر دیجیتال ندارند. از این رو، می‌توانیم بگوییم علومی که در ویکی‌فقه کار می‌شوند، با 90درصد استناد به کتابخانه، همراه هستند و این استنادها، قابل ویرایش و تقویت هستند. مقالاتی که در سال‌های ابتدایی تشکیل ویکی‌فقه کار شده‌اند، به‌دلیل حجم کم کتابخانه در آن زمان، استنادهای کمتری دارند که امروزه آنها را نیز به‌روز می‌کنیم.□ مستندسازی مقالات، از چه مزایایی برخوردارند؟
محقّقان از جهات مختلفی مستندسازی را بسیار می‌پسندند؛ اوّل اینکه شما مطمئن می‌شوید، مطلب موردِ استفاده نویسنده، درست است. دوم اینکه می‌توانید صدر و ذیل مطلبِ مورد اشاره را نیز مطالعه کنید. از این‌رو، هم اطمینان بیشتری به برداشت نویسنده دارید و هم اینکه می‌توانید برداشت‌های بهتری از مطلب داشته باشید.شاید محتوای یک مدخل برای یک استاد حوزه یا دانشگاه، مطلب جدیدی نداشته باشد؛ اما مستنداتی که انجام شده، برای او ارزشمند باشد؛ مانند این است که در محل درس، ده‌ها کتاب همراه آن استاد است و همان‌جا کتاب‌ها را می‌بیند و مطلب تقویت می‌شود. از این‌رو، به‌گفته برخی اهل فن، اساتید با ویکی‌فقه مأنوس هستند و مرتباً از آن استفاده می‌کنند. یکی از اساتید می‌گفت: «بنده در درس استاد دیگری شرکت می‌کنم و چون با ویکی‌فقه مأنوس هستم، در کلاس خیلی قوی عمل می‌کنم؛ به‌عنوان مثال، اگر استاد در درس بگوید: راجع به فلان مطلب، ادعای اجماع شده، بنده به‌سرعت مدخل مورد نظر را از ویکی‌فقه می‌آورم و ده‌ها مستند موجود در آن را می‌بینم و متوجه می‌شوم، تعدادی از علما، آن را رد کرده‌اند و بلافاصله مطلب را به استاد منتقل می‌کنم.» این امر، به‌معنای احاطه بر منابع است.گاهی در نوشته‌ها، غلط‌های تایپی وجود دارد؛ برای مثال، با یکی از مجموعه‌ها هماهنگی کردیم تا مستندسازی را انجام بدهند و جلسات آموزشی هم برگزار کردیم. در مطلب نوشته بودند: جلد اوّل، صفحه 215؛ اما هرچه در نشانی مذکور جست‌وجو کردیم، آن مطلب را نیافتیم. بنده احتمال دادم که اشتباه شده باشد. به‌همین جهت، صفحه 512 را نگاه کردم. متوجه شدم که مطلب مذکور، در این صفحه است؛ یعنی به‌هنگام تایپ، این اشتباه صورت گرفته است. اگر مستندسازی انجام نشود، این نوع غلط‌ها در فضای مجازی تکرار می‌شود. از این‌رو، مستندسازی، ثمره بسیاری دارد و بنده درخواست دارم که به این کتابخانه مراجعه کنند؛ چراکه یک کتابخانه رایگان است و هیچ‌کس ادعای مالکیت آن را ندارد. این کتابخانه، متعلق به اسلام و اهل‌بیت(ع) است و همگان می‌توانند از آن استفاده کنند تا بر اتقان مطالبِ خود بیفزایند.
□ در انتخاب و گزینش مداخل موضوعات، چه رویه‌ای دارید؟ در این عرصه، با چه چالش‌هایی مواجه هستید؟
یکی از منابعی که در ابتدای کار مورد استفاده قرار گرفت، موسوعه فقهی آیت‌الله شاهرودی(ره) بود که مجلدات متعددی از آن در بازار وجود دارد. ما در زبان فارسی، از آن استفاده کردیم؛ زیرا منبعی است که شاخص‌های تعریف‌شده ما را داراست. از این‌رو، مطلبی که در آن زمان استفاده شده، امروزه هم دارای اعتبار است؛ اما مطلب اینجاست که در برخی مداخل، نظرات جدیدی ارائه شده که تلاش می‌کنیم در این مداخل، تغییرات لازم اِعمال شود.مدتی است این سیاست را در پیش گرفته‌ایم که در ویکی‌فقه بتوانیم، یک مدخل را از منابع مختلف کار کنیم. در سابق، رویه ما به این صورت بود که به‌عنوان مثال، در مدخل «نماز» از یک دانشنامه مانند دانشنامه جهان اسلام استفاده می‌کردیم و مستندسازی‌ها و ویکی‌نگاری‌های آن انجام می‌شد. حال، فرض کنید همین مدخل در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی هم وجود دارد. ما این دو را با یکدیگر تلفیق می‌کردیم و این مقاله، تقویت می‌شد. اگر بعدها منبع معتبر دیگری هم این مدخل را ارائه می‌داد، قابل ترکیب و تلخیص با مقالات گذشته بود؛ اما مدتی است که این رویه را کنار گذاشته‌ایم؛ بلکه ما به‌عنوان ویکی‌فقه به‌طور عمده تولیدی نداریم؛ مگر نیاز به تولید محتوا باشد که مقالات بسیار خوبی هم به این‌صورت ایجاد شده است. مطلب اینجاست که در تلفیق مقالات، مشکلاتی پیش می‌آید؛ مانند اینکه قلم نویسندگان متفاوت است یا برداشت‌ها متفاوت است؛ از این جهت که در ویکی‌فقه قصد داریم، یک نشردهنده و توزیع‌کننده خوب و مناسب باشیم. پس، سیاست بر این شد که تلفیق انجام نشود و مداخل متعدد می‌توانند، مقالات متعددی داشته باشند و کاربر آنها را مشاهده کند؛ به این‌صورت که مقاله‌ای که کامل‌تر است، به‌عنوان مدخل اصلی قرار می‌گیرد؛ برای مثال، مقاله «نماز» (دائرة المعارف بزرگ اسلامی)، کاربر را به سایر مقالات هدایت می‌کند. به این‌صورت، نظریات جدید در قالب مقالات موجود به کاربر منتقل می‌شود. البته در طول زمان، اگر همان مرجع، مقاله را کامل‌تر کرده باشد، جای‌گزین آن خواهد شد.برخی از دوستان ما نیز، نیازهای جامعه را رصد می‌کنند و مدخل‌ها بر اساس نیازسنجی تولید می‌شود؛ مانند بحث شخصیت‌ها. اگر یکی از بزرگان از دنیا برود، به‌سرعت مداخل آن در ویکی‌فقه قرار می‌گیرد. همچنین، بازخورد موضوعات داغِ جامعه در ویکی‌فقه ارائه می‌شود. از این‌رو، جامعه‌محور عمل می‌کنیم.
□ لطفاً بخش «ویکی تفکر» را که به تازگی شکل گرفته است، معرفی کنید.
در خلال کارهایی که توضیح دادم، طرح جدیدی را هم شروع کرده‌ایم و امیدواریم، بتوانیم آن را به‌خوبی پیش ببریم. این طرح، ایجاد بخش «ویکی‌تفکر» است. البته قرار نیست، ویکی جدیدی باشد. کار این ویکی، آن است که مباحث اجتماعی، کلام جدید و شبهاتی را که در جامعه بازخورد بسیار و مخالفان و موافقانی دارد، شامل شود؛ به‌عنوان مثال، موضوعی در جامعه طرح می‌شود و علما برای آن، پاسخ‌هایی ارائه می‌دهند. باز آن شخص پاسخی می‌دهد و علما به آن جواب می‌دهند. تمام این موضوعات و پاسخ‌ها، در فضای مجازی یا منابع مکتوب خاصی پراکنده است و اگر کسی بخواهد، نظرات مخالف و موافق را ببیند، باید تمام اینترنت را بگردد و اگر تعصبی هم داشته باشد، تنها نظرات موافق را جست‌وجو می‌کند و نگاهی به نظرات مخالف ندارد.بنابراین، بخش مذکور در ویکی‌فقه، تضارب آرا در سه سطح ارائه می‌کند:در سطح اوّل، مقالات موافق و مخالف را به‌صورت مستقل در ویکی‌فقه ارائه می‌نماییم و بین آنها ارتباط برقرار می‌کنیم؛ به‌عنوان مثال، شخصی در مورد صلح امام حسن(ع) یا مذاکره امام حسین(ع) مطلبی ارائه می‌کند. این مطلب، به‌صورت یک مقاله در ویکی‌فقه ارائه و نظرات مخالف آن هم ارائه می‌شود تا در کنار هم دیده شوند.
سطح دوم، این است که این مقالات در یک مقاله تلخیص بشوند که موافق و مخالف، این مطلب را گفته‌اند و به‌صورت یک مقاله خلاصه، صدر و ذیل مطلب به‌شکل کامل دیده شود و برای موافق و مخالف، مستندسازی انجام می‌شود تا جدال احسن دیده شود و مخاطب، نتیجه واقعی را به دست بیاورد.
سطح سوم که کار بیشتری می‌برد و تخصصی‌تر است، شامل تحلیل مقالات است که در این فاز، با احتیاط پیش می‌رویم؛ برای مثال، کسی که گفته امام حسین(ع) مذاکره کرده، چه صغری و کبرایی دارد و اگر مغالطه‌ای صورت گرفته، به چه صورت بوده و پاسخ مخالفان او هم تحلیل می‌شود و مقاله مستقلی ارائه می‌گردد. به این‌صورت، مخاطب‌محور پیش می‌رویم و به تضارب آرا نیز کمک می‌کنیم. این طرح، آغاز شده و در گام‌های اوّلیه قرار دارد. این طرح، مؤونه بسیاری می‌برد. به‌همین جهت، قدم به قدم پیش می‌رویم.
در فاز نخست، چند مقاله ارائه می‌شود. بنابراین، در سرفصل مقاله‌شناسی توضیح داده می‌شود که این مقاله، در جواب فلان مطلب ارائه شده است. البته با الگوهایی که در ویکی‌فقه وجود دارد، این ارتباطات به‌صورت کامل برقرار می‌شود و مقالات مرتبط با هر مطلبی را مشاهده می‌کنید. در سطح سوم، همه مقالات به یک مقاله تبدیل می‌شود و در فهرست مندرجات، سیر تاریخی مراعات می‌شود.
□ آن‌طورکه اطلاع یافتیم، یکی از طرح‌های بسیار خوب شما، طرح مقالاتِ گرفته‌شده از دروس خارج است. این طرح، چه آثار و برکاتی به دنبال دارد؟
این طرح را که در دست انجام است، با آیت‌الله اعرافی و مسئولان حوزه و اکثر اساتید مطرح کرده‌ایم و نظرات آنها را خواسته‌ایم که تأیید کرده‌اند و توانسته‌ایم، توسط اساتید چند مقاله را ارائه بدهیم و ثمرات فراوانی هم دارد. طرح مقالاتِ گرفته‌شده از دروس خارج، نیاز به کمک اساتید دارد تا تعداد مقالات بالا برود؛ زیرا تولید محتوا توسط استاد یا کسی که استاد تأیید می‌کند، انجام می‌شود و ما نشردهنده هستیم و تولیدکننده نیستیم و تنها مستندسازی و ویکی‌نگاری می‌کنیم. مطالب در ویکی‌فقه، به اسم استاد مطرح می‌شود و متن هم توسط استاد یا فرد مورد تأیید استاد نوشته می‌شود. مقالات مأخوذه از دروس فقه، به دنبال این هدف است که یک سال درس خارج استاد در علوم مختلفی از قبیل: فقه، اصول فقه، فلسفه و کلام را که بین 80 تا 110 جلسه است، ارائه دهد. در این دروس، یک موضوع کلی وجود دارد و به دنبال آن، چند ریزموضوع هم مطرح می‌شود؛ به‌عنوان مثال، یک بحث اصولی مطرح می‌شود و چند ریزموضوع هم وجود دارد که استاد طی چند جلسه، راجع به آن بحث می‌کند و اگر کسی بخواهد، تمام این مباحث را ببیند، باید تقریرات یک سال را مطالعه کند و یا صوت یک سال درس را گوش بدهد.طلبه یا دانشجویی که نمی‌خواهد، از تمام صوت یا تقریر استفاده کند، چه باید بکند؟ یا استادی که در بحث ارتباط علما می‌خواهد ببیند، آن عالم چه مباحثی را مطرح می‌کند، چه باید بکند؟ آیا وقت بررسی یک سال درس خارج را دارد؟ از این‌رو، تصمیم گرفتیم، با تشخیص استاد مورد نظر، هر ریزموضوع را تبدیل به یک مقاله نماییم؛ مانند بحث «استعمال لفظ در معانی متعدد» از درس خارج اصول استاد فرخ‌فال در سال 1399. استاد، 6 جلسه را به این مبحث اختصاص داده‌اند که تبدیل به یک مقاله شده و استنادها به منبع اصلی ارجاع گردیده و مستنداتی که استاد در بحث استفاده کرده‌اند نیز، به کتابخانه لینک داده شده و در نهایت، به منبع تقریرات یکساله در کتابخانه مدرسه فقاهت لینک داده می‌شود و با رده‌های مختلف دسته‌بندی‌های کلی انجام می‌گیرد. به این‌صورت، اساتید از مباحث یکدیگر استفاده می‌کنند و کار محقّقان نیز آسان‌تر می‌شود؛ چراکه مطلب در ویکی قرار می‌گیرد و نشر آن، سریع‌تر و بهتر می‌شود و حتی می‌توانیم، با دانشگاه نیز ارتباط داشته باشیم. دانشگاهیان درس خارج را نمی‌بینند؛ اما مقاله را مطالعه می‌کنند.این طرح را خدمت استاد محمدرضا حامدی مطرح کردیم. ایشان خاطره‌ای را نقل کردند که برای‌مان باعث قوّت بود و مطمئن شدیم که جای این طرح، خالی است. ایشان گفتند: در دهه هفتاد، بحث شبیه‌سازی مطرح شد و این بحث، برای فضای حوزه علمیه غریب بود. آن‌زمان، حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، بحث خارج آن را ارائه دادند و درس تمام شد و کسی از این بحث، خبردار نشد. بنده و یکی از شاگردان ایشان، یک مقاله از این درس استخراج کرده، به چاپ رساندیم. وقتی این مبحث و درس به‌صورت مقاله چاپ شد، از دانشگاه علوم پزشکی و جاهای دیگر با ما تماس گرفتند که برای ما خیلی عجیب است که حوزه وارد این فضا شده و ما خبر نداشتیم و جلسات متعددی را برگزار کردیم.
منظور اینکه تا زمانی که این بحث در درس خارج ارائه شده بود، توسط جامعه دیده نشد. بنابراین، وقتی مباحث در ویکی قرار می‌گیرد، بازخورد بهتری خواهد داشت. در این خصوص، با اساتید مشورت شده، تا بدانیم اساتیدی که موافق هستند، کدام بخش را ارائه خواهند کرد و آیا خودشان مشغول کار می‌شوند یا یکی از شاگردانش را معرفی می‌کنند. به هر صورت، این کار نیز در حال انجام است.
□ در ویکی‌فقه چه علومی مورد توجه است؟
ویکی‌فقه، گسترده‌ترین موضوعات را در علوم اسلامی و علوم مرتبط با علوم اسلامی در بین سایر ویکی‌ها دارد و بنا بر بررسی‌های انجام‌شده، بزرگ‌ترین دانشنامه جهان اسلام در شیعه و اهل تسنن است. از این رو، کارِ بسیار گسترده‌ای است. در گذشته، مقالات بسیار خوبی وجود داشت که فراموش شده بودند و در ویکی‌فقه استفاده شده-اند. البته منابع مادی و انسانی ما، محدود است و هرچه منابع ما بیشتر باشد، می‌توانیم کار را گسترش بدهیم؛ برای مثال، در ویکی‌فارسی، 14 نفر مشغول به‌کار هستند؛ درحالی‌که بنا بر نیاز ما، دست‌کم به یکصد نفر نیروی انسانی نیاز داریم تا یکایک مباحث را جلو ببریم؛ یعنی علمِ تولیدشده بسیاری در اختیار داریم که هنوز به‌صورت دیجیتال در نیامده است؛ ولی ما قدم به قدم و با اولویت‌بندی پیش می‌رویم؛ به بیان دیگر، به مقالاتی می‌پردازیم که نیاز روز جامعه است و کمتر به آنها پرداخته شده است.□ آیا محقّقان شما در زمینه ویکی‌نگاری، از تخصص لازم برخوردارند؟
برای انجام کارهای ویکی، از طلاب حوزه علمیه استفاده می‌کنیم که آشنایی خوبی با علوم اسلامی داشته باشند. طلبه‌ای که در ویکی‌فقه فعالیت می‌کند، حداقل باید طلبه درس خارج باشد و یک رشته تخصصی را هم خوانده باشد. کار ویکی، به‌صورتی است که نیاز به افرادی دارد که به‌لحاظ علمی، بارز و توانمند باشند.□ چرا مانند ویکی‌پدیا که یک دانشنامه آزاد است، به کاربران اجازه اصلاح و ویرایش نمی‌دهید؟
ویرایش ویکی‌پدیا، آزاد است و باعث شده در بسیاری از مسائل اعتبار مطالب پایین باشد؛ البته آنها ارزیابی‌ها و قواعدی برای این کار دارند؛ اما با گستردگی کار، بسیاری اوقات این قواعد به هم می‌ریزد. از طرف دیگر، ویکی‌فقه، یک ویکی تخصصی است و عمومی نیست. از این‌رو، نمی‌توانستیم ID را آزاد بگذاریم تا همه بتوانند ویرایش کنند؛ اما ویرایش تستی را داریم و کاربر می‌تواند به‌صورت محدود، فعالیت کند؛ یعنی هرکسی می‌تواند، یک حساب کاربری یا اصطلاحا ID در ویکی‌فقه ایجاد کند و این نام کاربری، به‌صورت آزمایشی فعال می‌شود؛ ولی تا زمانی که مقاله او توسط مدیران تأیید نشده و مورد ارزیابی قرار نگرفته، نشر عمومی نخواهد شد. ماهانه چندین مقاله ارزیابی شده و خطاهای احتمالی آنها رفع شده و زمانی که با ساختار ویکی مطابقت پیدا نموده و با قواعد اتقان مطالب در ویکی فقه سازگاری پیدا کرده، فعال شده و نشر عمومی پیدا می‌کنند. بنابراین، کاربر می‌تواند به‌صورت نامحدود، مقالات خودش را ویرایش کند؛ اما قابلیت ویرایش مقالات دیگران را نخواهد داشت. اگر کاربری چند مقاله خوب بارگذاری کرد، می‌توانیم به آنها دسترسی بیشتری بدهیم تا مقالات دیگر را هم ویرایش کنند. ما به دنبال این مطلب هستیم و توافقاتی را با ارکان حوزوی داشته‌ایم که به محقّقان بیشتری دسترسی بدهیم تا بتوانند، در ویکی‌فقه ویرایش نمایند.□ آیا با مجموعه‌های ویکی‌نگارِ موجود در کشور هم مرتبط هستید؟ تولیدات آنها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ارتباطاتی با دوستان دیگر داریم و مجمعی تحت عنوان «ویکی‌های اسلامی» وجود دارد و جلساتی برگزار می‌شود و رایزنی‌ها انجام می‌گیرد و برای این منظور، مجمعی تشکیل داده‌ایم. دوستان دیگر هم خوب کار می‌کنند و اتقان مطالب در اموری که به حوزه آنها مربوط است، رعایت می‌شود. البته کتابخانه، منحصر به ویکی‌فقه است و برخی مجموعه‌ها آرام آرام به این سمت می‌روند و جلساتی هم داشته‌ایم و پیشنهاداتی هم داده‌ایم؛ اما بحث اینجاست که مستندسازی، هزینه بسیاری می‌برد و به‌همین جهت، علاقه‌مندی برای حرکت به سوی مستندسازی، کم می‌شود؛ اما آثار علمی مستندسازی به هزینه‌هایش می‌ارزد. به‌طور معمول، محتوا بسیار ارزشمند است؛ اما می‌بینیم پاورقی‌ها مشکلاتی دارند. بنابراین، مستندسازی‌ها زمان‌بر هستند و نیاز به جست‌وجو و پیدا کردن مطلب و ایجاد ارتباط هستیم تا اگر خطایی هم باشد، اصلاح شود. از این‌رو، باید یکایک نشانی‌ها و ارجاع‌ها را بررسی کنیم. سایر دوستان ویکی‌نگار ما، به‌طور عمده در حوزه‌های تخصصی ویژه‌ای کار می‌کنند و در آن حوزه تخصصی هم خوب کار می‌کنند؛ اما گستره موضوعی ویکی‌فقه و مستندسازی‌های آن، به‌طور کامل، منحصربه‌فرد است.□ آیا در ایجاد ارتباط لینکی، از ماشین هم استفاده می‌شود؟ یا فقط به‌صورت دستی و عامل انسانی اتفاق می‌افتد؟
کارهای محقّقان ویکی‌فقه، به‌صورت دستی انجام می‌گیرد. تنها لینک‌های قرآنی به‌صورت ماشینی انجام می‌پذیرد. در سایر موارد، نیاز به درک مطلب است و همچنین، محلّ شاهد باید قرمز شود. از این‌رو، امکان لینک‌دهی ماشینی وجود ندارد. ضمن اینکه چاپ‌ها مختلف است و باید درستی نشانی مورد بررسی قرار گیرد تا اتقان مطلب، بیشتر باشد.□ لطفاً راجع به CMS، قالب و جست‌وجوی هوشمند پایگاه نیز توضیح دهید؟
نرم‌افزار ویکی‌ها، به‌طور معمول، همان کدهای ویکی‌پدیاست که از ویکی‌مدیا استفاده و بومی‌سازی شده است؛ اما ویکی‌فقه، تنها ویکی است که صفر تا صد کدهای آن، توسط متخصصان مجموعه ما و از طریق مهندسی معکوس انجام گرفته است. این کار، معایب و مزایایی دارد. زمانی که شما یک به یک برای نرم‌افزارها کد می‌نویسید، زمان بسیاری می‌برد و گاهی برای یک کدنویسی، یک ماه زمان نیاز است. بنابراین، به‌روزآوری‌های کمتری انجام می-گیرد؛ اما از سوی دیگر، دست شما باز است و حتی می‌توانید قابلیت‌هایی را که در ویکی‌پدیا هم وجود ندارد، به پایگاه اضافه کنید؛ برای مثال، مبدل‌هایی در ویکی‌فقه داریم که در ویکی‌پدیا چنین امکانی وجود ندارد؛ یعنی ویراستاری و لینک‌دهی قرآنی، توسط مبدل‌ها انجام می‌گیرد. همچنین، برخی قابلیت‌ها در ویکی‌پدیا وجود دارد که هنوز فرصت کدنویسی آنها را نداشته‌ایم؛ اما در برخی مباحث، به‌روزرسانی در حال انجام است.بحث دیگر، جست‌وجو در پایگاه است که این موتور جست‌وجو، توسط مجموعه ما کدنویسی شده است. جستجو در کتابخانه جستجوی هوشمند بر اساس NLP یعنی پردازش طبیعی زبان انجام می‌گیرد. از این‌رو، اگر در مدرسه فقاهت، اصطلاحی را کاوش کنید، موتور جست‌وجو اصطلاحات مشابه آن، نظیر مضاف‌الیه را هم می‌کاود و به کاربر پیشنهاد می‌دهد؛ به‌عنوان مثال، با جست‌وجوی «امام حسین(ع)»، زیارت امام حسین(ع) و سایر موارد مرتبط را نیز پیشنهاد می‌دهد. در حال حاضر، تا سه کلمه کار شده و دوستان روی کلمه چهارم مشغول کار هستند تا موتور جست‌وجو آنها را پیشنهاد بدهد.باید عرض کنم که این کار، هم در کتابخانه وجود دارد و هم در مدرسه فقاهت؛ یعنی موتور جست‌وجوی ویکی‌فقه، می‌تواند داخل مقالات نیز همین جست‌وجو را انجام بدهد. قرار است، موتور جست‌وجوی پردازش طبیعی زبان در ویکی‌فقه فعال شود تا جست‌وجوها دقیق‌تر انجام گیرد. بحث جست‌وجو، بسیار گسترده است و به نظر می‌رسد، با انجام این کارها، محقّقان راحت‌تر بتوانند، به نتایج مورد نظر خودشان دست پیدا کنند.
□ آیا تولیدات نرم‌افزاری هم دارید؟
این مجموعه، تولیدات نرم‌افزاری هم داشته که محقّقان می‌توانند به‌صورت رایگان از آنها استفاده کنند. در مدرسه فقاهت، قسمت «دانلود نرم‌افزارها» وجود دارد؛ از جمله می‌توانم، به این موارد اشاره کنم:▪ نرم‌افزار پخش زنده دروس خارج که برای اندروید و ویندوز در دسترس قرار گرفته است.▪ نرم‌افزار بایگانی دروس همراه با انتخاب موضوع، سال درس و استاد قرار داده شده و متن و صوت دروس را به شما ارائه می‌دهد و نیاز به ورود به پایگاه ویکی نیست و با دانلود می‌توانید به‌صورت آفلاین از آنها استفاده کنید.
▪ یک پلاگین وُرد ایجاد شده است که رنگ‌بندی و مستندسازی را راحت‌تر کرده است.
▪ نرم‌افزار فیش‌نگار هم تولید شده که برای محقّقان بسیار قابل استفاده است و نسخه اندروید آن، ارائه شده است. شاخصه اصلی این فیش‌نگار، علاوه بر خوشه‌بندی و دسته‌بندی، این است که می‌توانید از تمامی اینترنت، فیش‌ها را وارد نرم‌افزار کنید. دیگر شاخصه آن، مستندسازی خودکار است. وقتی شما یک فیش را از یک پایگاه تهیه می‌کنید، به‌صورت خودکار لینک مطلب به آن پایگاه برقرار می‌شود. دوستان می‌توانند، نظرات خود را در مورد این نرم‌افزارها، ارائه بدهند تا آنها را اصلاح و تکمیل کنیم.
□ آیا در حال حاضر طرح جدیدی در ویکی‌فقه در حال انجام است که بخواهید، درباره آن توضیح دهید؟
بله یکی از طرح‌هایی که الآن در حال اجراست، طرح‌های مرتبط با قرآن و نهج‌البلاغه است. در این طرح‌ها در مرحله اول مفردات قرآن و مفردات نهج‌البلاغه با حفظ سیاست اتقان و مستندسازی و ارزش افزوده انجام می‌شود. به این معنا که کتابی به‌عنوان پایه و اصل مداخل مفردات انتخاب شده و در حال اجراست؛ اما مستندسازی پاورقی‌ها و مستندات به کتابخانه انجام می‌شود؛ مواردی که در کتاب ادعا شده؛ ولی مستندی ذکر نشده، تحقیق شده و مستندات آن، اضافه و به کتابخانه ارجاع می‌شوند؛ ارتباط بین مداخل مفردات و نیز با مقالات دیگر ویکی‌فقه برقرار می‌شود؛ آیات به تفاسیر مختلف لینک می‌شوند و ...این طرح پایه طرح‌های دیگر قرآنی و نهج‌البلاغه خواهد بود که ارتباط آیات را آسان‌تر کرده و استفاده علاقه‌مندان به مباحث قرآنی و نهج‌البلاغه را هموارتر خواهد ساخت؛ به‌گونه‌ای با مراجعه به یک آیه در ویکی‌فقه، از مراجعه به منابع دیگر بی‌نیاز خواهد شد ان‌شاءالله.□ آیا ویکی فقه به‌طور بایسته در بین طلاب شناخته شده است؟
جلسات بسیاری با حوزویان و اساتید برگزار شده است. اشکالی که به خودمان وارد می‌دانیم، این است که در حوزه تبلیغات کار خاصی انجام نداده‌ایم. اگر ویکی‌فقه در جست‌وجوها در رده اوّل قرار می‌گیرد، در نتیجه تبلیغات نبوده است. البته طلاب فعال در کارهای علمی و فضای مجازی، به‌طور معمول، ویکی‌فقه را می‌شناسند. بازخوردها نیز برای ما امیدوارکننده است؛ برای مثال، برخی طلاب در بازخوردها گفته بودند: بعد از آشنایی با کتابخانه مدرسه فقاهت، استفاده از بسیاری از نرم‌افزارها را کنار گذاشته‌ایم و با استفاده از تلفن همراه، موضوعات و کتب و اساتید را جست‌وجو می‌کنیم.به‌طور متوسط، روزانه 150هزار نفر از مجموعه مدرسه فقاهت و کتابخانه و ویکی‌فقه استفاده می‌کنند و نزدیک به یک میلیون صفحه نیز مشاهده می‌شود. از این میزان، روزانه 60 هزار نفر به‌صورت منحصربه‌فرد، از ویکی‌فقه بازدید می‌کنند و نزدیک به 400هزار صفحه نیز مشاهده می‌شود. البته با این گستره موضوعی، این آمار پایین است؛ اما باید توجه داشته باشیم که ما هنوز تبلیغات خاصی انجام نداده‌ایم. ویکی‌فقه، در ایام درسی و امتحانات، به رتبه 600 تا 650 در ایران می‌رسد و به‌طور متوسط، دارای رتبه 800 تا 850 قرار دارد. این موضوع، در حالی است که ویکی‌فقه، یک پایگاه تخصصی است.تهیه و تنظیم: حمید کرمی