آموزه‌های تبلیغ دین در سیره امام صادق(ع)
در شرایط امروز ابزارها متفاوت شده و تبلیغ در قالب‌های مختلف از جمله فضای مجازی نمود یافته و با شکل سنتی خود فاصله فراوانی گرفته است؛ بنابراین مبلغ باید پیام را در روزگار کنونی به بهترین شکل به مخاطب منتقل کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین قاسم ترخان مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در گفت‌وگویی به بررسی شیوه‌های تبلیغ دین در سیره امام صادق(ع) پرداخت که به بدین شرح است.
تبلیغ در سیره صادق آل‌محمد(ص)در تبلیغ، رساندن پیام است که اهمیت دارد؛ پس از مقدماتی که به آن اشاره شد، به سیره تبلیغی امام صادق(ع) می‌رسیم که درباره تمامی مؤلفه‌های یادشده، می‌توان نظر امام را جویا شد و پیگیری کرد. طبیعتاً الگو قرار دادن آن حضرت تأثیر به‌سزایی در امر تبلیغ دین دارد.
عمیق بودن و کوتاه بودن پیام اهمیت به‌سزایی دارد. امام صادق(ع) این مؤلفه‌ها را در قالب موضوعاتی نظیر امام‌شناسی، مبارزه با انحرافات و مبارزه با طاغوت، ظلم و ستم، وحدت و برادری، تأکید بر مواسات و حمایت از نیازمندان و بسیاری از امور مهم دیگر بیان می‌فرماید و همه این پیام‌ها موضوعیت دارند. از سوی دیگر مبارزه با غلات را در دستور کار خود قرار می‌دهد؛ یعنی کسانی که پیام غلط و دروغ را در جامعه می‌پراکنند، افرادی که در امر محبت به اهل بیت(ع) اهل افراط هستند و آنان را در جایگاه خدایی می‌نشانند.
ویژگی‌های تبلیغ در عصر جدیددر شرایط امروز ابزارها متفاوت شده و تبلیغ در قالب‌های مختلف از جمله فضای مجازی نمود یافته و با شکل سنتی خود، فاصله فراوانی گرفته است؛ بنابراین مبلغ باید پیام را در روزگار کنونی به بهترین شکل به مخاطب منتقل کند. مبلغ نباید از ناملایمات خسته شود و باید به حرفی که خود می‌زند، باور داشته و به آن عمل کند، باید صبور باشد و با سعه صدر به سؤالات پاسخ بگوید. این موارد را در بیانات و سیره امام صادق(ع) می‌توان یافت.
اثرگذاری کلام، در سایه عمل به گفتارمسأله دیگری که در مورد مبلغ اهمیت دارد و در سیره امام صادق(ع) به‌وضوح نمایان است، عامل بودن به آن چیزی است که مبلغ مردم را به آن دعوت می‌کند، به بیان دیگر عالم عامل بودن؛ لذا امام صادق(ع) می‌فرماید: «کونوا دعاه الناس بغیر ألسنتکم» (با غیر زبان‌های‌تان مردم را دعوت کنید). این بدان معناست که باید در مقام عمل مردم را دعوت کرد؛ مردم باید مشاهده کنند که مبلغ خود اهل عمل است و به سخنانی که مطرح می‌کند، عمل کرده و صرفاً شعار نمی‌دهد. امام صادق(ع) در حدیث دیگری نیز، همین مسأله را مورد توجه قرار داده و می‌فرماید: با عمل خود بدون اینکه سخن بگویید و به‌صورت خاموش، مردم را به سنت ما اهل‌بیت(ع) دعوت کنید.
صمیمیت و هم‌سطح شدن مبلغ با مردم«مفضل‌بن عمر» از شاگردان و اصحاب امام صادق(ع) بود. روزی در خیابان دو نفر را مشاهده کرد بر سر موضوع ارث با یکدیگر دچار اختلاف شده بودند. مفضل این دو را به منزل خود دعوت کرد و پس از حل مشکل آنها و فیصله دادن دعوا با پرداخت ۴۰۰ درهم از جیب خود، گفت: این درهم‌ها برای من نیست؛ بلکه از آن امام صادق(ع) است که این مبلغ را نزد من گذاشته است تا با آن مشکلات شیعیان را حل کنم؛ این رویکرد امام(ع) در واقع همان اقدام عملی است.
مردم‌شناسی و مردم‌داری در تبلیغاز سوی دیگر مبلغ باید انسان زیرکی باشد و به‌راحتی دچار فریب نشود. این سیره امام صادق(ع) است؛ برای مثال در برخورد با ابومسلم، ابوسلمه خلال و بسیاری از موارد دیگر، حضرت متوجه شدند که آنان به دنبال مطامع سیاسی خود هستند و لذا در زمین این افراد بازی نکردند؛ یک مبلغ نیز باید چنین باشد و با شناخت موقعیت و زمان و مکان سخن بگوید. از سوی دیگر توجه به تبلیغ آشکار و پنهان نیز اهمیت دارد. امام صادق(ع) با توجه به شرایط آن روزگار تبلیغ پنهانی را هم تجربه کردند؛ همچنین با توجه به موقعیت خاصی که از نزاع میان بنی‌امیه و عباسیان پیش آمده بود، حوزه علمیه بزرگی را سامان داده و شاگردان متعددی را تربیت کردند؛ همچنین به پرسش‌ها در قالب برگزاری مناظرات پاسخ گفته و با افرادی چون ابن‌مقفع، سفیان ثوری و … مناطره داشتند.
تبلیغ همراه با مهرورزی و محبتمطابق با سیره امام صادق(ع) امر به معروف یا نهی از منکر باید همراه با محبت باشد. در دوران زندگی امام صادق(ع)، ابوبصیر از یاران نزدیک آن امام همام می‌گفت: مرا همسایه‌ای بود که مرتکب کارهای ناشایست متعدد می‌شد. به درخواست خودش حال وی را برای امام بازگو کردم.
حضرت فرمود: به او بگو که: «آنچه را که تو بر آن هستی واگذار و من از برای تو بر خدا بهشت را ضامن می‌شوم؛ دَعْ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ وَ أَضْمَنُ لَکَ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّهَ».
به شقرانی به اعتبار اینکه یکی از اجدادش برده بوده و رسول‌خدا(ص) او را آزاد کرده بود، «مولی رسول‌اللّه» می‌گفتند و این افتخاری برای وی بود. امام با کمال محبت به ایشان فرمود: «کار خوب از هر کسی خوب است؛ ولی از تو به‌واسطه انتسابی که با ما داری و تو را وابسته به خاندان رسالت می‌دانند، خوب‌تر و زیباتر است. و کار بد از هرکس بد است؛ ولی از تو به‌خاطر همین انتساب زشت‌تر و قبیح‌تر است».
مخاطب‌شناسی در ارتباطات تبلیغینکته دیگر آن است که در امر تبلیغ باید مخاطب‌شناس باشیم. امام صادق(ع) همواره نسبت به جوانان تأکید داشت و آنان را به کسب معارف دین و دانش‌اندوزی دعوت می‌کرد. توجه به مخاطبان جوان، از جمله مسائلی بود که حضرت به آن توجه داشت؛ همچنین توجه به ظرفیت روحی افراد در انتقال یک پیام. امام صادق(ع) فرمود: کسانی که ایمان کامل‌تری دارند، نباید از دیگران بیشتر از ظرفیت‌شان انتظاری داشته باشند.
زمان‌شناسی و مخاطب‌شناسی در تبلیغ دین اما یکی از مهمترین روش‌ها در سیره تبلیغی امام صادق(ع) آن است که ایشان در لحظات خاص پیام را منتقل می‌کنند؛ برای مثال حضرت در لحظات پایانی عمر مبارک خود، اقوام و نزدیکان را فراخوانده و فرمودند: «شفاعت ما اهل‌بیت به کسی نمی‌رسید که نمازش را سبک بشمارد؛ همچنین در باب زمان‌شناسی، می‌توان به بهره‌برداری حضرت از مجلس عزای امام حسین(ع) اشاره داشت و یا رساندن پیام و بیان مطالب مختلف در ایام حج؛ بنابراین مکان و زمان اهمیت به‌سزایی در انتقال پیام دارد.
نکته پایانی در نهایت باید بر این نکته تأکید کرد که تبلیغ و رساندن پیام عناصری دارد. این عناصر تک تک باید مورد توجه قرار بگیرند تا پیام به‌درستی منتقل شود. همه این موارد در سیره امام صادق(ع) قابل مشاهده است.
منبع: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی