گوهرهای معرفت در زیارت‌نامه امیرالمؤمنین(ع)
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجعفر طبسی، استاد حوزه علمیه قم
هجدهم ماه ذیحجه مصادف است با عیدالله اکبر عید سعید غدیر؛ روزی که در تاریخ رسالت و امامت نظیر ندارد؛ روزی که نبی مکرم اسلام(ص) از سوی خداوند عزوجل امامت و جانشینی و وصایت علی(ع) را در حضور یکصد و بیست هزار نفر، بین‌المللی کرد.
طبق گفته سبط‌بن جوزی حنفی‌مذهب (متوفای 658 ق) در کتاب تذکرةالخواص (ص 36) رسول‌خدا(ص) دست مبارک علی(ع) را بلند کرد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»؛ هرکس من مولای او هستم، علی مولای اوست. یکی از راه‌های شناخت آن‌حضرت دقت و تعمق و تأمل در زیارت‌نامه ایشان است که شامل گوهرهای بسیار نفیس است. در این نوشتار کوتاه، گوهرهایی را از زیارت‌نامه‌های متعدد آن‌حضرت در کتاب المزار مرحوم شهید اول استخراج و برخی از آنها را به فرمایشات رسول‌خدا(ص) مستند می‌کنیم. شایان ذکر است که تمامی این استنادات از منابع اهل سنت است:
1. وصی رسول‌الله(ص) 2. ولی‌الله 3. عبدالله و أخو رسوله 4. خیرالخلق بعدالنبی 5. سیدالوصیین 6. صفوةالله 7. امام‌الهدی 8. علم‌التقی 9. سیدالصدیقین 10. الصفوة من سلالة‌النبیین 11. باب حکمة رب‌العالمین 12. خازن وحی‌الله 13. الداعی الی شریعته 14. ابوالأئمة 15. خلیل‌النبوة 16. میزان یوم‌الحساب 17. عین‌الله الناضرة فی-العالمین 18. الکوکب الدری 19. منارالهدی 20. نورالنوار 21. سیدالمسلمین 22. امام المتقین 23. قائدالغر المحجلین 24. أزهد الزاهدین 25. المخصوص بعلم التنزیل وحکم التأویل 26. المخصوص بمدحةالله 27. أخو رسول‌الله و وصیه 28. زین الموحدین 29. صاحب‌الحوض 30. بحرالعلوم 31. قسیم‌الجنة والنار 32. کهف‌الفقراء 33. من ردت له الشمس 34. حامل اللواء 35. النبأالعظیم 36. الصدیق‌الأکبر 37. الفاروق الأعظم 38. امام الصالحین 39. تاج‌الأوصیاء 40. العروةالوثقی 41. نورالله الانوار 42. وارث علم الأولین والآخرین 43. السراج المنیر 44. کاشف الکرب عن وجه رسول‌الله 45. المعصوم من الزلل 46. باب الاحکام 47. امام الصالحین.
هر یک از این گوهرهای ارزشمند، قابلیت آن را دارد که مقالات متعددی درباره آنها نگاشته و شرح و تفسیر شود؛ اما در اینجا به چند واژه اکتفا می‌کنیم:
1. اخوت میان علی(ع) و رسول‌خدا(ص)
امیرالمؤمنین(ع) به‌عنوان برادر رسول‌خدا(ص) ذکر شده و در این‌باره، روایات متعددی در منابع کهن اهل‌سنت وارد شده است. احمدبن حنبل (متوفای 241 ق) پیشوای اهل حدیث و رئیس مذهب حنبلی روایتی را به‌طور مسند از صحابی بزرگ رسول‌خدا(ص) جابربن عبدالله انصاری نقل می‌کند که ایشان فرمود: دیدم بر روی درب بهشت این‌طور نوشته شده است: لا اله الا الله محمد رسول‌الله وعلی اخو رسول‌الله. در ادامه این روایت آمده است که این نوشته‌ها روی در بهشت مربوط به دو هزار سال قبل از خلقت آسمان‌ها و زمین می‌باشد. (فضائل‌الصحابه، ص 255، ح 1136؛ تاریخ دمشق ابن‌عساکر، ج 45، ص 46؛ الکامل جرجانی، ج 6، ص 84؛ المعجم الأوسط طبرانی، ج5، ص 343، کنزالعمال متقی هندی، ج 3، ص 138، ح 36435؛ ذخائرالعقبی، ص 66)
2. العروةالوثقی
احمدبن حنبل با سندی از امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع) روایت نقل کرده که رسول‌خدا(ص) فرمود: هر کسی که دوست دارد، به ریسمان محکم الهی دست بیاویزد، پس باید به حب علی‌بن ابی‌طالب(ع) تمسک کند.
3. پرچمدار هدایت
ابن‌عساکر دمشقی شافعی‌مذهب (متوفای 571 ق) با سندی از انس‌بن مالک نقل می‌کند که رسول‌خدا(ص) مرا نزد ابی‌برزه اسلمی فرستاد و فرمود: به‌درستی که پروردگار جهان از من درباره امیرمؤمنان علی‌بن ابی‌طالب عهدی گرفته است و فرمود که علی پرچم هدایت و محل نور ایمان و امام اولیای من و نور تمام کسانی است که از من اطاعت می‌کنند. (تاریخ دمشق، ج 45، ص 251)
4. سیدالمسلمین
یکی از همسران رسول‌خدا(ص) می‌گوید: روزی علی‌بن ابی‌طالب(ع) آمد و رسول‌خدا(ص) فرمود: او سید مسلمانان است. (تاریخ دمشق، ج 45، ص 233 و ص 295؛ ذخائرالعقبی، ص 70)
5. امام‌المتقین
اسعدبن زراره می‌گوید: وقتی رسول‌خدا(ص) به معراج رفت، به ایشان وحی شد که نسبت به علی به من سه چه چیز وحی شد: او سیدالمسلمین و امام‌المتقین و قائدالغر المحجلین است. (المعجم‌الأوسط، ج 2، ص 88؛ مناقب ابن‌مغازلی، ص 105؛ مستدرک حاکم نیشابوری، ج 3، ص 137؛ تاریخ دمشق، ج 45، ص 230؛ مجمع‌الزوائد، ج 9، ص 121)
6. حجةالله علی عباده
انس‌بن مالک می‌گوید: رسول‌خدا(ص) فرمود: من و علی حجت‌های خدا بر بندگان هستیم. (تاریخ دمشق، ج 45، ص 235، ذخائرالعقبی، ص 77؛ مناقب ابن‌مغازلی، ص 197، ح 67)
7. فاروق امت
یکی از گوهرهای مختص به علی(ع) لقب «فاروق» است و این لقب را رسول‌خدا(ص) به علی(ع) داده است. ابن‌عساکر شافعی مذهب با سندی از ابولیلا غفاری روایت نقل کرده: از رسول‌خدا(ص) شنید که فرمود: «علی هو الفاروق بین‌الحق والباطل»؛ یعنی تنها علی جداکننده و فاروق بین حق و باطل است.(تاریخ دمشق، ج 45، ص 345)
8. صدیق اکبر
گوهر صدیق اکبر نیز، یکی از چیزهایی است که رسول‌خدا آن را به امیرالمؤمنین(ع) اطلاق فرمود و خود حضرت هم، به این لقب افتخار می‌کند و در روز قیامت، آن‌حضرت به این لقب شناخته می‌شود. حضرت فرمود: «من صدیق اکبر هستم». (مناقب خوارزمی حنفی، ص 319) ابن‌جبر متوفای قرن هفتم، در کتاب نهج‌الایمان می‌نویسد: از جانب هر جریان اسلامی، دلیل وجود دارد که صدیق اکبر و فاروق اعظم علی‌بن ابی‌طالب(ع) است.
9. بهترین مخلوقات
یکی از احادیث صحیح و متواتر حدیث طیر مشوی است که پرنده بریان‌شده‌ای برای رسول‌خدا(ص) آوردند و حضرت تناول نفرمود و دست به دعا برداشت: خدایا! محبوب‌ترین انسان نزد خود را به من برسان تا در این طعام با من هم‌سفره شود. (مناقب ابن‌مغازلی، ص161؛ المطالب‌العالیه، ج 4، ص 61؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 245؛ المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 311؛ المعجم‌الأوسط، ج 7، ص 288؛ کفایةالطالب، 155)
10. قسیم‌الجنة والنار
در کتاب تاریخ‌الخلفا آمده که از احمدبن حنبل درباره این حدیث نبوی «علی قسیم‌الجنة والنار» پرسیدند. در پاسخ گفت: حدیث صحیح است و هیچ شکی درآن نیست و تأویلش این است که هرکس علی را دوست دارد، وارد بهشت می‌شود و هر کس علی را مبغوض بدارد، وارد جهنم می‌شود؛ پس علی تقسیم‌کننده بهشت و جهنم است. (فضائل احمدبن حنبل، ص 62؛ مناقب ابن‌مغازلی، ص 67 و ص 281)
11. حدیث ردالشمس
یکی از احادیث صحیح نزد اهل سنت، حدیث ردالشمس است. ابن‌عساکر دمشقی در تاریخ دمشق (ج 45، ص 239) از اسماء بنت عمیس نقل کرده که سر رسول‌خدا(ص) در دامن علی(ع) بود که وحی بر او نازل شد و حضرت نماز نخوانده بود. رسول‌خدا(ص) فرمود: آیا نماز خوانده‌ای؟ پاسخ داد: خیر. رسول‌خدا(ص) این‌طور از خدا خواست: خدایا! خورشید را بر علی بازگردان پس خورشید برگشت تا اینکه نور آن به نصف مسجد رسید.
طبق گفته سبط‌بن جوزی حنفی‌مذهب (متوفای 658 ق) در کتاب تذکرةالخواص (ص 36) رسول‌خدا(ص) دست مبارک علی(ع) را بلند کرد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»؛ هرکس من مولای او هستم، علی مولای اوست. یکی از راه‌های شناخت آن‌حضرت دقت و تعمق و تأمل در زیارت‌نامه ایشان است که شامل گوهرهای بسیار نفیس است. در این نوشتار کوتاه، گوهرهایی را از زیارت‌نامه‌های متعدد آن‌حضرت در کتاب المزار مرحوم شهید اول استخراج و برخی از آنها را به فرمایشات رسول‌خدا(ص) مستند می‌کنیم. شایان ذکر است که تمامی این استنادات از منابع اهل سنت است:
1. وصی رسول‌الله(ص) 2. ولی‌الله 3. عبدالله و أخو رسوله 4. خیرالخلق بعدالنبی 5. سیدالوصیین 6. صفوةالله 7. امام‌الهدی 8. علم‌التقی 9. سیدالصدیقین 10. الصفوة من سلالة‌النبیین 11. باب حکمة رب‌العالمین 12. خازن وحی‌الله 13. الداعی الی شریعته 14. ابوالأئمة 15. خلیل‌النبوة 16. میزان یوم‌الحساب 17. عین‌الله الناضرة فی-العالمین 18. الکوکب الدری 19. منارالهدی 20. نورالنوار 21. سیدالمسلمین 22. امام المتقین 23. قائدالغر المحجلین 24. أزهد الزاهدین 25. المخصوص بعلم التنزیل وحکم التأویل 26. المخصوص بمدحةالله 27. أخو رسول‌الله و وصیه 28. زین الموحدین 29. صاحب‌الحوض 30. بحرالعلوم 31. قسیم‌الجنة والنار 32. کهف‌الفقراء 33. من ردت له الشمس 34. حامل اللواء 35. النبأالعظیم 36. الصدیق‌الأکبر 37. الفاروق الأعظم 38. امام الصالحین 39. تاج‌الأوصیاء 40. العروةالوثقی 41. نورالله الانوار 42. وارث علم الأولین والآخرین 43. السراج المنیر 44. کاشف الکرب عن وجه رسول‌الله 45. المعصوم من الزلل 46. باب الاحکام 47. امام الصالحین.
هر یک از این گوهرهای ارزشمند، قابلیت آن را دارد که مقالات متعددی درباره آنها نگاشته و شرح و تفسیر شود؛ اما در اینجا به چند واژه اکتفا می‌کنیم:
1. اخوت میان علی(ع) و رسول‌خدا(ص)
امیرالمؤمنین(ع) به‌عنوان برادر رسول‌خدا(ص) ذکر شده و در این‌باره، روایات متعددی در منابع کهن اهل‌سنت وارد شده است. احمدبن حنبل (متوفای 241 ق) پیشوای اهل حدیث و رئیس مذهب حنبلی روایتی را به‌طور مسند از صحابی بزرگ رسول‌خدا(ص) جابربن عبدالله انصاری نقل می‌کند که ایشان فرمود: دیدم بر روی درب بهشت این‌طور نوشته شده است: لا اله الا الله محمد رسول‌الله وعلی اخو رسول‌الله. در ادامه این روایت آمده است که این نوشته‌ها روی در بهشت مربوط به دو هزار سال قبل از خلقت آسمان‌ها و زمین می‌باشد. (فضائل‌الصحابه، ص 255، ح 1136؛ تاریخ دمشق ابن‌عساکر، ج 45، ص 46؛ الکامل جرجانی، ج 6، ص 84؛ المعجم الأوسط طبرانی، ج5، ص 343، کنزالعمال متقی هندی، ج 3، ص 138، ح 36435؛ ذخائرالعقبی، ص 66)
2. العروةالوثقی
احمدبن حنبل با سندی از امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع) روایت نقل کرده که رسول‌خدا(ص) فرمود: هر کسی که دوست دارد، به ریسمان محکم الهی دست بیاویزد، پس باید به حب علی‌بن ابی‌طالب(ع) تمسک کند.
3. پرچمدار هدایت
ابن‌عساکر دمشقی شافعی‌مذهب (متوفای 571 ق) با سندی از انس‌بن مالک نقل می‌کند که رسول‌خدا(ص) مرا نزد ابی‌برزه اسلمی فرستاد و فرمود: به‌درستی که پروردگار جهان از من درباره امیرمؤمنان علی‌بن ابی‌طالب عهدی گرفته است و فرمود که علی پرچم هدایت و محل نور ایمان و امام اولیای من و نور تمام کسانی است که از من اطاعت می‌کنند. (تاریخ دمشق، ج 45، ص 251)
4. سیدالمسلمین
یکی از همسران رسول‌خدا(ص) می‌گوید: روزی علی‌بن ابی‌طالب(ع) آمد و رسول‌خدا(ص) فرمود: او سید مسلمانان است. (تاریخ دمشق، ج 45، ص 233 و ص 295؛ ذخائرالعقبی، ص 70)
5. امام‌المتقین
اسعدبن زراره می‌گوید: وقتی رسول‌خدا(ص) به معراج رفت، به ایشان وحی شد که نسبت به علی به من سه چه چیز وحی شد: او سیدالمسلمین و امام‌المتقین و قائدالغر المحجلین است. (المعجم‌الأوسط، ج 2، ص 88؛ مناقب ابن‌مغازلی، ص 105؛ مستدرک حاکم نیشابوری، ج 3، ص 137؛ تاریخ دمشق، ج 45، ص 230؛ مجمع‌الزوائد، ج 9، ص 121)
6. حجةالله علی عباده
انس‌بن مالک می‌گوید: رسول‌خدا(ص) فرمود: من و علی حجت‌های خدا بر بندگان هستیم. (تاریخ دمشق، ج 45، ص 235، ذخائرالعقبی، ص 77؛ مناقب ابن‌مغازلی، ص 197، ح 67)
7. فاروق امت
یکی از گوهرهای مختص به علی(ع) لقب «فاروق» است و این لقب را رسول‌خدا(ص) به علی(ع) داده است. ابن‌عساکر شافعی مذهب با سندی از ابولیلا غفاری روایت نقل کرده: از رسول‌خدا(ص) شنید که فرمود: «علی هو الفاروق بین‌الحق والباطل»؛ یعنی تنها علی جداکننده و فاروق بین حق و باطل است.(تاریخ دمشق، ج 45، ص 345)
8. صدیق اکبر
گوهر صدیق اکبر نیز، یکی از چیزهایی است که رسول‌خدا آن را به امیرالمؤمنین(ع) اطلاق فرمود و خود حضرت هم، به این لقب افتخار می‌کند و در روز قیامت، آن‌حضرت به این لقب شناخته می‌شود. حضرت فرمود: «من صدیق اکبر هستم». (مناقب خوارزمی حنفی، ص 319) ابن‌جبر متوفای قرن هفتم، در کتاب نهج‌الایمان می‌نویسد: از جانب هر جریان اسلامی، دلیل وجود دارد که صدیق اکبر و فاروق اعظم علی‌بن ابی‌طالب(ع) است.
9. بهترین مخلوقات
یکی از احادیث صحیح و متواتر حدیث طیر مشوی است که پرنده بریان‌شده‌ای برای رسول‌خدا(ص) آوردند و حضرت تناول نفرمود و دست به دعا برداشت: خدایا! محبوب‌ترین انسان نزد خود را به من برسان تا در این طعام با من هم‌سفره شود. (مناقب ابن‌مغازلی، ص161؛ المطالب‌العالیه، ج 4، ص 61؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 245؛ المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 311؛ المعجم‌الأوسط، ج 7، ص 288؛ کفایةالطالب، 155)
10. قسیم‌الجنة والنار
در کتاب تاریخ‌الخلفا آمده که از احمدبن حنبل درباره این حدیث نبوی «علی قسیم‌الجنة والنار» پرسیدند. در پاسخ گفت: حدیث صحیح است و هیچ شکی درآن نیست و تأویلش این است که هرکس علی را دوست دارد، وارد بهشت می‌شود و هر کس علی را مبغوض بدارد، وارد جهنم می‌شود؛ پس علی تقسیم‌کننده بهشت و جهنم است. (فضائل احمدبن حنبل، ص 62؛ مناقب ابن‌مغازلی، ص 67 و ص 281)
11. حدیث ردالشمس
یکی از احادیث صحیح نزد اهل سنت، حدیث ردالشمس است. ابن‌عساکر دمشقی در تاریخ دمشق (ج 45، ص 239) از اسماء بنت عمیس نقل کرده که سر رسول‌خدا(ص) در دامن علی(ع) بود که وحی بر او نازل شد و حضرت نماز نخوانده بود. رسول‌خدا(ص) فرمود: آیا نماز خوانده‌ای؟ پاسخ داد: خیر. رسول‌خدا(ص) این‌طور از خدا خواست: خدایا! خورشید را بر علی بازگردان پس خورشید برگشت تا اینکه نور آن به نصف مسجد رسید.