آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی
روحانیت حافظ دین و مُلک و ملت
ظرفیت حوزه را خود علم تأمین می‌کند؛ ما باید بدانیم، ان‌شاء‌الله که کمبودی از این جهت نیست؛ در ظرفیت حوزه یک بخش در این است که خود علم، ظرفیت می‌آورد؛ بخش دیگر در این است که عالم ظرفیت می‌آورد؛ منتهی این، یک رنج دیگری می‌خواهد تا گنج دیگری ببرد. عالم اگر به دنبال علم و دراسه باشد آنچه که استاد می‌گوید، گوش بدهد و یاد بگیرد؛ آنچه در کتاب و کتیبه است، بنگرد و مطالعه کند و یاد بگیرد ظرفیتش همان ظرفیت علم است و به همان اندازه گسترش پیدا می‌کند.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء، بیست و چهارمین اجلاسیه سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم، 3 خرداد با سخنرانی حضرت آیت‌الله جوادی آملی در مسجد امام حسن عسکری (ع) قم برگزار شد. این مرجع تقلید در سخنانی در جمع اساتید عالی حوزه، ضمن گرامی‌داشت دهه کرامت، اظهار کردند: اولین سوره‌ای که در قرآن نازل شده است، سوره علق است و خداوند در اولین آیاتی که نازل کرده، خود را معرفی می‌کند و می‌فرماید: [اقرأ و ربك الأكرم]؛ اگر گفتند: در فلان مدرس، فقیه تدریس می‌کند؛ یعنی درس فقه می‌گوید. اگر در فلان مدرس، مفسر تدریس می‌کند؛ یعنی درس تفسیر می‌گوید. خداوند در اولین آیات می‌فرماید: من خدای اکرم هستم و جوامع بشری را دعوت می‌کند که در کلاس درس کرامت، شرکت کنند و درس کرامت بخوانند.
معظم‌له اظهار کردند: «کرامت» واژه‌ای عربی است که معادل فارسی ندارد. ما در فارسی از کریم هم به بزرگوار یاد می‌کنیم و از کبیر و عظیم نیز به بزرگوار یاد می‌کنیم؛ درحالی‌که کریم غیر از بزرگ است! کرامت وصف فرشته‌هاست؛ [بأيدي سفرة ٭ كرام بررة]؛ یعنی تعلیم و تربیت مسجد و حوزه و مراکز مذهبی اهل‌بیت(ع)، فرشته‌پروری و فرشته‌خویی است! «تو فرشته شوی ار جهد کنی از پی آنک٭ برگ توت است به‌تدریج کنندش اطلس»
ایشان بیان کردند: در آیات پایانی همین سوره علق نیز، با لحنی که متمم کرامت است، می‌فرماید: [ألم يعلم بأن ٱلله يرى]؛ نمی‌فرماید: گناه نکنید که از بهشت محروم می‌شوید یا گناه نکنید که جهنم می‌روید و خدا عذاب می‌کند؛ بلکه گناه نکنید؛ مگر نمی‌دانید که «اکرم» می‌بیند؛ بنابراین اولین سوره‌ای که نازل شده است، سخن از فرشته شدن است؛ یعنی اساس بر کرامت است و این کرامت، وصف فرشته‌هاست؛ دین می‌خواهد که انسان، کریم باشد.
حضرت آیت‌الله جوادی آملی اظهار کردند: ما که در جوار بارگاه کریمه اهل‌بیت(ع) هستیم؛ چنان‌که ایران در جوار بارگاه ملکوتی کریم اهل‌بیت وجود مبارک امام رضا صلوات الله و سلامه علیه است. این کرامت را به‌برکت حوزه‌های علمیه و نظام اسلامی باید قدر بدانیم؛ جامعه اسلامی باید قدر بداند؛ مردم مسلمان باید نسبت به این برکت حق‌شناسی کنند.
این مرجع تقلید در بخش دیگری از سخنان خود، با اشاره به سالروز فتح خرمشهر خاطرنشان کرد: امروز سالروز فتح خرمشهر است که خدا فتح کرده است؛ منتهی ذات اقدس اله، سخنی محرمانه با رسولش دارد؛ می‌فرماید: گرچه تو تیر انداختی؛ اما تیرانداز، ماییم؛ «و ما رمیت اذ رمیت؛ ولکن‌الله رمی» از این سخن، بی‌پرده‌تر و باریک‌تر و ظریف‌تر و دقیق‌تر و لطیف‌تر به شاگردان پیغمبر(ص) فرمود؛ فرمود: گرچه مقاتله کردی و عده‌ای را کشتی؛ اما [فلم تقتلوهم؛ ولکن‌الله قتلهم] بین این جمله با [رمیت اذ رمیت] صدها فرسخ، فاصله علمی است؛ در آنجا هر دو نسبت را حفظ کرده و فرمود: [و ما رمیت اذ رمیت؛ ولکن‌الله رمی]؛ ولی در پیروزی رزمندگانی که این علامت مختصر را هم از گردن انداخته‌اند و گمنام گمنام شدند، به آنها فرمود: اصلا شما نکشتید؛ بلکه کار من است؛ «فلم تقتلوهم»؛ نفرمود: «فلم تقتلوهم اذ قتلتموهم ولکن‌الله قتلهم» فرمود: «فلم تقتلوهم» این درس، درس دیگری است؛ این مکتب، مکتب دیگری است؛ این کار، کار رزمنده است؛ اما همه کار را خدا به خود اسناد داد و فرمود: [فلم تقتلوهم؛ ولکن الله قتلهم].
معظم‌له اظهار کردند: فتح خرمشهر محصول شاگردان شماست؛ خیلی از طلبه‌ها رفتند و شهید شدند؛ آنها یا پای منبر عالمی بودند؛ یا در نماز جماعت عالمی شرکت می‌کردند؛ بالاخره مسجد و حوزه علمیه و طرح کرامت و مدرس بود که این جنگ هشت ساله را خوب اداره کرد. بیگانه بداند و آشنا هم آشناتر بشود که این نظام، در کنار سفره حوزه تربیت شد؛ این نظام در کنار سفره پربرکت اهل‌بیت(ع) ماند که امیدواریم، حق‌شناس باشند و حق‌شناسی کنند؛ احدی به خود اجازه ندهد که به حرم امن عمامه کسی، لباس روحانی کسی اهانت کند. اینها کسانی هستند که جانشینان ائمه(ع) و پاسداران دین هستند؛ کسانی هستند که در روز خطر، حافظان دین هستند؛ گروه اولی که صف قتال را تشکیل داد، همین علما و همین حوزه‌ها بودند. وقتی بررسی می‌کنید، آمار شهدای روحانیت را نسبت به رقم و عدد صنفشان، از همه بیشترند؛ بنابراین نظام و ایران و کشور، مدیون حوزه است؛ منتهی آنها لله کار کردند و اجرشان را هم از ذات اقدس اله می‌گیرند.
حضرت آیت‌الله جوادی آملی در بخش دیگری از سخنان خود، خاطرنشان کردند: محور اصلی بحث این محفل وزین و عمیق علمی، ظرفیت‌ها و مشکلات حوزه است؛ مستحضر هستید که ظرف‌های مادی با مظروف، تنگ و تنگ‌تر می‌شود؛ ولی ظرف معنوی با آمدن مظروف، بر ظرفیتش افزوده می‌شود. بیان نورانی علی(ع) این است که، هر ظرفی در دنیا با آمدن مظروف، ظرفیتش کم می‌شود؛ «كل وعاء يضيق بما جعل فيه إلا وعاء العلم؛ فإنه يتسع به» فرمود: ظرف علم با تمام ظروف دنیا فرق دارد. دل، قلب و روح امری ملکوتی است؛ اگر طلبه‌ای در حوزه یا دانشجویی در دانشگاه، وقتی وارد کلاس درس شد، اگر ظرفیت 10 مطلب علمی را داشت؛ وقتی 2 مطلب علمی را فهمید، فردا ظرفیت 12 مطلب علمی را پیدا می‌کند؛ این مظروف، ظرف را توسعه می‌دهد. این‌چنین نیست که ظرف را تنگ کند. شرح صدر، از همین نشئه پیدا می‌شود.
ایشان گفتند: ظرفیت حوزه را خود علم تأمین می‌کند؛ ما باید بدانیم، ان‌شاء‌الله که کمبودی از این جهت نیست؛ در ظرفیت حوزه یک بخش در این است که خود علم ظرفیت می‌آورد؛ بخش دیگر در این است که عالم ظرفیت می‌آورد؛ منتهی این، یک رنج دیگری می‌خواهد تا گنج دیگری ببرد. عالم اگر به دنبال علم و دراسه باشد، آنچه که استاد می‌گوید، گوش بدهد و یاد بگیرد؛ آنچه در کتاب و کتیبه است، بنگرد و مطالعه کند و یاد بگیرد، ظرفیتش همان ظرفیت علم است و به‌همان اندازه، گسترش پیدا می‌کند؛ اما اگر راه دیگر را طی کرد که راه مهمتری است و جزء علمایی شد که ورثه انبیا شدند، جدا از علم‌الدراسه، علم‌الوراثه را هم یاد گرفت، گذشته از خواندن و نوشتن شب و روز، از دعای سحر و سحرخیزی غفلت نکرد و الآن که اوایل ذی‌القعده است تا دهم ذی‌الحجه که چهل شب و روز است، اربعین کلیمی یادش نرفت، اهل چهله بود، این اربعین کلیمی یادش نرفت و راه کلیم حق را طی کرد. طبق بیان نورانی رسول گرامی علیه و علی آله آلاف التحیه و‌الثناء فرمود: مواظب باشید؛ یعنی مواظب باشید: «طهروا افواهکم»؛ همیشه با طهارت باشید؛ نه‌تنها با وضو، نه با غسل، با پاک بودن فضای سخن؛ حرف غیر‌علمی از عالم شنیده نشود؛ حرف غیر تحقیقی از عالم حوزوی شنیده نشود؛ حرفی که بوی تألیف تازه، تدوین تازه، ابتکار تازه، انشاء تازه نباشد نزند؛ باید رهاورد تازه از او بشنوند و غیر از این نگوید.
معظم‌له ادامه دادند: مگر ما به حرم اهل‌بیت(ع) مشرف نمی‌شویم؟ مگر به ما نگفتند، با عوام فرق داشته باشید؟ مگر به ما نگفتند، وقتی به زیارت می‌روید، هدف آن نباشد که خدا گناهان شما و پدران شما را بیامرزد؛ طلب مغفرت و خیر دنیا و آخرت محفوظ؛ اما در حضور امام، با قد رسا بگویید: «من به بارگاه شما آمدم»: «انی محقق لما حققتم»: من آمدم حرف تازه ببرم؛ من آمدم مرجع تازه بشوم؛ محقق و مؤلف تازه بشوم؛ من هم بشوم شیخ انصاری و صاحب جواهر و فلان مدرس و فلان مفسر. «انی محقق»، همه‌اش «اغفر» نیست. «انی محقق لما حققتم و مبطل لما ابطلتم» بالاتر از این؛ فراخناتر از این؛ «و محتمل لعلمکم». شما گفتید ما علم خاص داریم؛ ما قبول داریم؛ گفتید: علوم خاص ما را انبیاء و اولیاء(ع) و ملک مرسل دارند؛ ما قبول داریم؛ گفتید: «او عبد امتحن‌الله قلبه للتقوی»؛ ما آمدیم از آن قبیل باشیم؛ ما آمدیم علم شما را حمل کنیم؛ اینها جمله‌های خبریه‌ای است که به داعی انشاء، القاء می‌شود. دعا و زیارت معنایش همین است؛ من آمده‌ام شما توفیق بدهید که بار علمی شما را حمل کنم. اینها کار حوزه است.
ایشان بیان کردند: اگر کسی این راه را طی کرد، از سنخ علمای «علم‌الدراسه بودن» که یک ظرفیت خاص دارد، آن ظرفیت را، علم به او می‌دهد، نه خود او؛ گذشته از این مطلب، جزء «علم‌الوراثه» می‌شود؛ وقتی وارث پیغمبر و وارث امام شد؛ مستحضرید که ما یک انتقال مالی داریم؛ یک انتقال ارثی داریم؛ در ارث، مال جابه‌جا نمی‌شود؛ در ارث، خلافت وارث نسبت به مورث است؛ این مالک که رفت؛ وارث به‌جای مورث می‌نشیند. فرق جوهری کسب با ارث این است؛ در کسب، مال منتقل می‌شود؛ در ارث، وارث به‌جای مورث می‌نشیند؛ اگر گفتند: علما ورثه انبیاء هستند، این، شدنی است که جای انبیاء و ائمه(ع) بنشینند. این شدنی است که ما را خلیفه خود قرار بدهند و نائب خود قرار بدهند. ظرفیت، گاهی برای علم است که در «علم‌الدراسه» سهمی دارد؛ گاهی برای عالم است که در «علم‌الوراثة» است.
این مرجع تقلید تصریح کردند: امام(رض) بیان لطیفی دارند که فرمودند: زمان و مکان در اجتهاد، دخیل است. باید حوزه بیانات لطیف اهل‌بیت(ع) را متوجه شود که زمان و مکان در اجتهاد دخیل است؛ این توجه موجب می‌شود، ظرفیت حوزه خودش را نشان دهد و بالا برود. از همین راه‌ها، علم و نیازهای روز ترقی می‌کنند و مانند آن.
ایشان به‌عنوان نمونه در بحث زمان و مکان در اجتهاد بیان کردند: در بحث صدقه سلسله روایاتی است که مرد اگر بخواهد از مال خودش صدقه بدهد، آزاد است؛ اما زن اگر بخواهد، از مال خودش که یا ارث یا کسب اوست، صدقه بدهد، باید به اذن شوهر باشد و روایاتی هم، معارض این است؛ در جمع بین این دو طائفه، عده‌ای از فقهای ما، تصرف در هیأت کردند و گفتند: آن روایاتی که می‌گوید: صدقه زن، باید به اذن شوهر باشد، ظاهرش وجوب است؛ اما حمل بر استحباب می‌کنیم و جمعاً بین‌المتعارضین؛ اما آنچه امام فرمود: زمان و مکان در اجتهاد دخیل است. این است که آیا نمی‌شود در جمع بین متعارضین، تصرف در ماده کرد، نه تصرف در هیأت؟ یعنی در وجوب و استحباب تصرف نکنیم، تصرف در ماده، که اگر زن و مرد به رشد عقلی رسیدند، آنجا لازم نیست، زن از مرد اجازه بگیرد؛ اما اگر رشد عقلی و اجتماعی نبود، اشکال ندارد؛ این مطلب را می‌گویند: تصرف در ماده؛ این را می‌گویند: احتمال؛ اینکه امام(قد) فرمود: زمان و مکان در اجتهاد دخیل است، شاید از این قبیل باشد. یا در بحث مجسمه‌سازی که الآن ابزار بازی بچه‌هاست و کسی به آن نگاه حرام دینی نمی‌کند؛ آیا در این زمان، باز هم مجسمه‌سازی و تصویر ذی‌روح، حرام است؟ اینها مباحثی است که باید در حوزه بحث شود!
حضرت آیت‌الله جوادی آملی در نمونه دیگری افزودند: گاهی درباره شخصیت حقیقی و حقوقی هم بحث‌هایی می‌شود و معروف بین فقها این است که اگر گروهی با هم هماهنگ و مرتبط شدند برای یک جنایت؛ مثلاً سه نفر، شمشیر در دستشان است برای کشتن و سه نفر دیگر کمک‌کار اینها هستند در جمع‌آوری اطلاعات و دیده‌بانی و امثال آن، حرف معروف فقهای ما این است که آن سه نفر را که اسلحه در دستشان است، محارب دانسته‌اند و حکمشان اعدام است و آن سه نفر که دیدبان هستند و امثال آن، محارب نیستند؛ اما ما که لوایح قضایی را در شورای‌عالی قضایی تهیه می‌کردیم و علاوه بر دیدن فقه سه عصر اقدمی، قدما و متأخرین، به فتوای امام(قد) هم مراجعه می‌کردیم تا نظر ایشان منظور بشود. در این مسئله به نظرمان رسید که این شخصیت حقوقی، محارب است؛ چراکه اینها حالا کار را تقسیم می‌کنند و گاهی به این نفر، این سمت را می‌دهند؛ و گاهی به آن نفر این سمت را می‌دهند؛ از این رو شخصیت حقوقی است که حکمش محاربه است و باید اعدام بشود؛ به عرض امام که رسید که اینگونه است؛ ایشان موافقت کردند و از آن به بعد، روی شخصیت حقوقی حکم صادر می‌شد، نه شخصیت حقیقی. از این نوع کارها که زمین مانده که مشکل جامعه را حل می‌کند، چه در مسائل قضایی و چه حقوقی، فراوان داریم. اگر ظرفیت علمی بیشتر بشود، بسیاری از مشکلات، حل می‌شود.
گفتنی است، حجج‌اسلام والمسلمین سید‌مفیدالدین حسینی آملی و محمد فرزانگان از اساتید درس خارج و سطوح عالی حوزه علمیه قم هم در این نشست، به بیان نکات آموزشی و پژوهشی پرداختند.
معظم‌له اظهار کردند: «کرامت» واژه‌ای عربی است که معادل فارسی ندارد. ما در فارسی از کریم هم به بزرگوار یاد می‌کنیم و از کبیر و عظیم نیز به بزرگوار یاد می‌کنیم؛ درحالی‌که کریم غیر از بزرگ است! کرامت وصف فرشته‌هاست؛ [بأيدي سفرة ٭ كرام بررة]؛ یعنی تعلیم و تربیت مسجد و حوزه و مراکز مذهبی اهل‌بیت(ع)، فرشته‌پروری و فرشته‌خویی است! «تو فرشته شوی ار جهد کنی از پی آنک٭ برگ توت است به‌تدریج کنندش اطلس»
ایشان بیان کردند: در آیات پایانی همین سوره علق نیز، با لحنی که متمم کرامت است، می‌فرماید: [ألم يعلم بأن ٱلله يرى]؛ نمی‌فرماید: گناه نکنید که از بهشت محروم می‌شوید یا گناه نکنید که جهنم می‌روید و خدا عذاب می‌کند؛ بلکه گناه نکنید؛ مگر نمی‌دانید که «اکرم» می‌بیند؛ بنابراین اولین سوره‌ای که نازل شده است، سخن از فرشته شدن است؛ یعنی اساس بر کرامت است و این کرامت، وصف فرشته‌هاست؛ دین می‌خواهد که انسان، کریم باشد.
حضرت آیت‌الله جوادی آملی اظهار کردند: ما که در جوار بارگاه کریمه اهل‌بیت(ع) هستیم؛ چنان‌که ایران در جوار بارگاه ملکوتی کریم اهل‌بیت وجود مبارک امام رضا صلوات الله و سلامه علیه است. این کرامت را به‌برکت حوزه‌های علمیه و نظام اسلامی باید قدر بدانیم؛ جامعه اسلامی باید قدر بداند؛ مردم مسلمان باید نسبت به این برکت حق‌شناسی کنند.
این مرجع تقلید در بخش دیگری از سخنان خود، با اشاره به سالروز فتح خرمشهر خاطرنشان کرد: امروز سالروز فتح خرمشهر است که خدا فتح کرده است؛ منتهی ذات اقدس اله، سخنی محرمانه با رسولش دارد؛ می‌فرماید: گرچه تو تیر انداختی؛ اما تیرانداز، ماییم؛ «و ما رمیت اذ رمیت؛ ولکن‌الله رمی» از این سخن، بی‌پرده‌تر و باریک‌تر و ظریف‌تر و دقیق‌تر و لطیف‌تر به شاگردان پیغمبر(ص) فرمود؛ فرمود: گرچه مقاتله کردی و عده‌ای را کشتی؛ اما [فلم تقتلوهم؛ ولکن‌الله قتلهم] بین این جمله با [رمیت اذ رمیت] صدها فرسخ، فاصله علمی است؛ در آنجا هر دو نسبت را حفظ کرده و فرمود: [و ما رمیت اذ رمیت؛ ولکن‌الله رمی]؛ ولی در پیروزی رزمندگانی که این علامت مختصر را هم از گردن انداخته‌اند و گمنام گمنام شدند، به آنها فرمود: اصلا شما نکشتید؛ بلکه کار من است؛ «فلم تقتلوهم»؛ نفرمود: «فلم تقتلوهم اذ قتلتموهم ولکن‌الله قتلهم» فرمود: «فلم تقتلوهم» این درس، درس دیگری است؛ این مکتب، مکتب دیگری است؛ این کار، کار رزمنده است؛ اما همه کار را خدا به خود اسناد داد و فرمود: [فلم تقتلوهم؛ ولکن الله قتلهم].
معظم‌له اظهار کردند: فتح خرمشهر محصول شاگردان شماست؛ خیلی از طلبه‌ها رفتند و شهید شدند؛ آنها یا پای منبر عالمی بودند؛ یا در نماز جماعت عالمی شرکت می‌کردند؛ بالاخره مسجد و حوزه علمیه و طرح کرامت و مدرس بود که این جنگ هشت ساله را خوب اداره کرد. بیگانه بداند و آشنا هم آشناتر بشود که این نظام، در کنار سفره حوزه تربیت شد؛ این نظام در کنار سفره پربرکت اهل‌بیت(ع) ماند که امیدواریم، حق‌شناس باشند و حق‌شناسی کنند؛ احدی به خود اجازه ندهد که به حرم امن عمامه کسی، لباس روحانی کسی اهانت کند. اینها کسانی هستند که جانشینان ائمه(ع) و پاسداران دین هستند؛ کسانی هستند که در روز خطر، حافظان دین هستند؛ گروه اولی که صف قتال را تشکیل داد، همین علما و همین حوزه‌ها بودند. وقتی بررسی می‌کنید، آمار شهدای روحانیت را نسبت به رقم و عدد صنفشان، از همه بیشترند؛ بنابراین نظام و ایران و کشور، مدیون حوزه است؛ منتهی آنها لله کار کردند و اجرشان را هم از ذات اقدس اله می‌گیرند.
حضرت آیت‌الله جوادی آملی در بخش دیگری از سخنان خود، خاطرنشان کردند: محور اصلی بحث این محفل وزین و عمیق علمی، ظرفیت‌ها و مشکلات حوزه است؛ مستحضر هستید که ظرف‌های مادی با مظروف، تنگ و تنگ‌تر می‌شود؛ ولی ظرف معنوی با آمدن مظروف، بر ظرفیتش افزوده می‌شود. بیان نورانی علی(ع) این است که، هر ظرفی در دنیا با آمدن مظروف، ظرفیتش کم می‌شود؛ «كل وعاء يضيق بما جعل فيه إلا وعاء العلم؛ فإنه يتسع به» فرمود: ظرف علم با تمام ظروف دنیا فرق دارد. دل، قلب و روح امری ملکوتی است؛ اگر طلبه‌ای در حوزه یا دانشجویی در دانشگاه، وقتی وارد کلاس درس شد، اگر ظرفیت 10 مطلب علمی را داشت؛ وقتی 2 مطلب علمی را فهمید، فردا ظرفیت 12 مطلب علمی را پیدا می‌کند؛ این مظروف، ظرف را توسعه می‌دهد. این‌چنین نیست که ظرف را تنگ کند. شرح صدر، از همین نشئه پیدا می‌شود.
ایشان گفتند: ظرفیت حوزه را خود علم تأمین می‌کند؛ ما باید بدانیم، ان‌شاء‌الله که کمبودی از این جهت نیست؛ در ظرفیت حوزه یک بخش در این است که خود علم ظرفیت می‌آورد؛ بخش دیگر در این است که عالم ظرفیت می‌آورد؛ منتهی این، یک رنج دیگری می‌خواهد تا گنج دیگری ببرد. عالم اگر به دنبال علم و دراسه باشد، آنچه که استاد می‌گوید، گوش بدهد و یاد بگیرد؛ آنچه در کتاب و کتیبه است، بنگرد و مطالعه کند و یاد بگیرد، ظرفیتش همان ظرفیت علم است و به‌همان اندازه، گسترش پیدا می‌کند؛ اما اگر راه دیگر را طی کرد که راه مهمتری است و جزء علمایی شد که ورثه انبیا شدند، جدا از علم‌الدراسه، علم‌الوراثه را هم یاد گرفت، گذشته از خواندن و نوشتن شب و روز، از دعای سحر و سحرخیزی غفلت نکرد و الآن که اوایل ذی‌القعده است تا دهم ذی‌الحجه که چهل شب و روز است، اربعین کلیمی یادش نرفت، اهل چهله بود، این اربعین کلیمی یادش نرفت و راه کلیم حق را طی کرد. طبق بیان نورانی رسول گرامی علیه و علی آله آلاف التحیه و‌الثناء فرمود: مواظب باشید؛ یعنی مواظب باشید: «طهروا افواهکم»؛ همیشه با طهارت باشید؛ نه‌تنها با وضو، نه با غسل، با پاک بودن فضای سخن؛ حرف غیر‌علمی از عالم شنیده نشود؛ حرف غیر تحقیقی از عالم حوزوی شنیده نشود؛ حرفی که بوی تألیف تازه، تدوین تازه، ابتکار تازه، انشاء تازه نباشد نزند؛ باید رهاورد تازه از او بشنوند و غیر از این نگوید.
معظم‌له ادامه دادند: مگر ما به حرم اهل‌بیت(ع) مشرف نمی‌شویم؟ مگر به ما نگفتند، با عوام فرق داشته باشید؟ مگر به ما نگفتند، وقتی به زیارت می‌روید، هدف آن نباشد که خدا گناهان شما و پدران شما را بیامرزد؛ طلب مغفرت و خیر دنیا و آخرت محفوظ؛ اما در حضور امام، با قد رسا بگویید: «من به بارگاه شما آمدم»: «انی محقق لما حققتم»: من آمدم حرف تازه ببرم؛ من آمدم مرجع تازه بشوم؛ محقق و مؤلف تازه بشوم؛ من هم بشوم شیخ انصاری و صاحب جواهر و فلان مدرس و فلان مفسر. «انی محقق»، همه‌اش «اغفر» نیست. «انی محقق لما حققتم و مبطل لما ابطلتم» بالاتر از این؛ فراخناتر از این؛ «و محتمل لعلمکم». شما گفتید ما علم خاص داریم؛ ما قبول داریم؛ گفتید: علوم خاص ما را انبیاء و اولیاء(ع) و ملک مرسل دارند؛ ما قبول داریم؛ گفتید: «او عبد امتحن‌الله قلبه للتقوی»؛ ما آمدیم از آن قبیل باشیم؛ ما آمدیم علم شما را حمل کنیم؛ اینها جمله‌های خبریه‌ای است که به داعی انشاء، القاء می‌شود. دعا و زیارت معنایش همین است؛ من آمده‌ام شما توفیق بدهید که بار علمی شما را حمل کنم. اینها کار حوزه است.
ایشان بیان کردند: اگر کسی این راه را طی کرد، از سنخ علمای «علم‌الدراسه بودن» که یک ظرفیت خاص دارد، آن ظرفیت را، علم به او می‌دهد، نه خود او؛ گذشته از این مطلب، جزء «علم‌الوراثه» می‌شود؛ وقتی وارث پیغمبر و وارث امام شد؛ مستحضرید که ما یک انتقال مالی داریم؛ یک انتقال ارثی داریم؛ در ارث، مال جابه‌جا نمی‌شود؛ در ارث، خلافت وارث نسبت به مورث است؛ این مالک که رفت؛ وارث به‌جای مورث می‌نشیند. فرق جوهری کسب با ارث این است؛ در کسب، مال منتقل می‌شود؛ در ارث، وارث به‌جای مورث می‌نشیند؛ اگر گفتند: علما ورثه انبیاء هستند، این، شدنی است که جای انبیاء و ائمه(ع) بنشینند. این شدنی است که ما را خلیفه خود قرار بدهند و نائب خود قرار بدهند. ظرفیت، گاهی برای علم است که در «علم‌الدراسه» سهمی دارد؛ گاهی برای عالم است که در «علم‌الوراثة» است.
این مرجع تقلید تصریح کردند: امام(رض) بیان لطیفی دارند که فرمودند: زمان و مکان در اجتهاد، دخیل است. باید حوزه بیانات لطیف اهل‌بیت(ع) را متوجه شود که زمان و مکان در اجتهاد دخیل است؛ این توجه موجب می‌شود، ظرفیت حوزه خودش را نشان دهد و بالا برود. از همین راه‌ها، علم و نیازهای روز ترقی می‌کنند و مانند آن.
ایشان به‌عنوان نمونه در بحث زمان و مکان در اجتهاد بیان کردند: در بحث صدقه سلسله روایاتی است که مرد اگر بخواهد از مال خودش صدقه بدهد، آزاد است؛ اما زن اگر بخواهد، از مال خودش که یا ارث یا کسب اوست، صدقه بدهد، باید به اذن شوهر باشد و روایاتی هم، معارض این است؛ در جمع بین این دو طائفه، عده‌ای از فقهای ما، تصرف در هیأت کردند و گفتند: آن روایاتی که می‌گوید: صدقه زن، باید به اذن شوهر باشد، ظاهرش وجوب است؛ اما حمل بر استحباب می‌کنیم و جمعاً بین‌المتعارضین؛ اما آنچه امام فرمود: زمان و مکان در اجتهاد دخیل است. این است که آیا نمی‌شود در جمع بین متعارضین، تصرف در ماده کرد، نه تصرف در هیأت؟ یعنی در وجوب و استحباب تصرف نکنیم، تصرف در ماده، که اگر زن و مرد به رشد عقلی رسیدند، آنجا لازم نیست، زن از مرد اجازه بگیرد؛ اما اگر رشد عقلی و اجتماعی نبود، اشکال ندارد؛ این مطلب را می‌گویند: تصرف در ماده؛ این را می‌گویند: احتمال؛ اینکه امام(قد) فرمود: زمان و مکان در اجتهاد دخیل است، شاید از این قبیل باشد. یا در بحث مجسمه‌سازی که الآن ابزار بازی بچه‌هاست و کسی به آن نگاه حرام دینی نمی‌کند؛ آیا در این زمان، باز هم مجسمه‌سازی و تصویر ذی‌روح، حرام است؟ اینها مباحثی است که باید در حوزه بحث شود!
حضرت آیت‌الله جوادی آملی در نمونه دیگری افزودند: گاهی درباره شخصیت حقیقی و حقوقی هم بحث‌هایی می‌شود و معروف بین فقها این است که اگر گروهی با هم هماهنگ و مرتبط شدند برای یک جنایت؛ مثلاً سه نفر، شمشیر در دستشان است برای کشتن و سه نفر دیگر کمک‌کار اینها هستند در جمع‌آوری اطلاعات و دیده‌بانی و امثال آن، حرف معروف فقهای ما این است که آن سه نفر را که اسلحه در دستشان است، محارب دانسته‌اند و حکمشان اعدام است و آن سه نفر که دیدبان هستند و امثال آن، محارب نیستند؛ اما ما که لوایح قضایی را در شورای‌عالی قضایی تهیه می‌کردیم و علاوه بر دیدن فقه سه عصر اقدمی، قدما و متأخرین، به فتوای امام(قد) هم مراجعه می‌کردیم تا نظر ایشان منظور بشود. در این مسئله به نظرمان رسید که این شخصیت حقوقی، محارب است؛ چراکه اینها حالا کار را تقسیم می‌کنند و گاهی به این نفر، این سمت را می‌دهند؛ و گاهی به آن نفر این سمت را می‌دهند؛ از این رو شخصیت حقوقی است که حکمش محاربه است و باید اعدام بشود؛ به عرض امام که رسید که اینگونه است؛ ایشان موافقت کردند و از آن به بعد، روی شخصیت حقوقی حکم صادر می‌شد، نه شخصیت حقیقی. از این نوع کارها که زمین مانده که مشکل جامعه را حل می‌کند، چه در مسائل قضایی و چه حقوقی، فراوان داریم. اگر ظرفیت علمی بیشتر بشود، بسیاری از مشکلات، حل می‌شود.
گفتنی است، حجج‌اسلام والمسلمین سید‌مفیدالدین حسینی آملی و محمد فرزانگان از اساتید درس خارج و سطوح عالی حوزه علمیه قم هم در این نشست، به بیان نکات آموزشی و پژوهشی پرداختند.