فاطمه معصومه(س)؛ شفیعه اهل‌بیت(ع)
حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عابدی عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه، طی یادداشتی به بررسی ابعاد شخصیتی بانوی بزرگ جهان اسلام حضرت فاطمه معصومه(س) پرداخت. این یادداشت در ادامه از منظرتان خواهد گذشت.
فاطمه معصومه(س)، در اولین روز ذیقعده سال ۱۷۳ (ه.ق) به فاصله ۲۵ سال از تولد برادرش امام رضا(ع) در شهر مدینه چشم به جهان گشود. ۱
مادرش نجمه‌خاتون، چنان شخصیت کمال‌یافته‌ای داشت که حمیده‌خاتون (مادر امام کاظم(ع)) درباره‌اش می‌فرمود: «هرگز بهتر از او ندیده‌ام.»
این مولود۲ پاک در دهمین بهار از عمر خود، با شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام کاظم(ع) در زندان هارون رو به رو شد و از آن پس، مانند دیگر اعضای خاندان موسوی، تحت هدایت و سرپرستی امام رضا(ع) قرار گرفت تا آنکه این امام بزرگوار در پی توطئه مأمون، ناچار شد، راهی خراسان شود و در روز پنجم یا ششم رمضان ۲۰۰ (ه.ق) عنوان ولایت‌عهدی تحمیلی را بپذیرد.
یک سال بعد از این رویداد بود که فاطمه معصومه(س) به‌قصد دیدار برادر راهی خراسان شد؛۳ البته تعدادی از برادران حضرت معصومه(س) (فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید) و تعدادی از برادرزاده‌ها و… نیز با ایشان همسفر شدند. این بانوی گران‌قدر در ساوه مریض یا مسموم۴ شد و به توصیه خود، در ۲۳ ربیع الاول سال ۲۰۱ (ه.ق) به شهر قم منتقل گردید.۵ حضرت فاطمه معصومه(س) مدت ۱۷ روز در خانه موسی‌بن خزرج ماند و تمام این مدت را به عبادت گذراند و سرانجام در دهم ربیع‌الثانی ۲۰۱ (ه. ق) از این سرای فانی به خانه باقی رحلت کرد.6 پیکر مطهر حضرت معصومه(س) توسط امام هشتم و نهم(ع) در قم به خاک سپرده شد.۷ فاطمه معصومه(س) هرچند عمری کوتاه داشت؛ اما در همین دوره مختصر توانست، به مقامات عالی در علم و معنویت دست یابد؛ چنان‌که با عناوینی چون معصومه۸، کریمه۹، عالمه۱۰، محدثه، طاهره، بره، تقیه، عابده، مقدامه (پیشگام)، رضیه، سیده، حمیده، رشیده، نقیه، مرضیه، صدیقه و…۱۱ شناخته می‌شود.
اما یکی دیگر از این مراتب کمال که حضرت بدان دست یافت، مقام و مرتبه«شفاعت»۱۲ است که آن بانوی گران‌قدر خاندان موسوی، بر اثر عبادات و تهذیب نفس به آن دست یافت. موضوع شفاعت حضرت فاطمه معصومه(س) از سه جنبه قابل طرح و اثبات باشد:
۱. در روایات به مقام شفاعت اهل‌بیت(ع) تأکید شده است و بدیهی است، حضرت فاطمه معصومه(س) که خواهر امام رضا(ع) (از طرف پدر و مادر) می‌باشد، جزء این خاندان است؛ پس مقام شفاعت وی قابل انکار یا تردید نخواهد بود.
۲. روایاتی پیرامون شفاعت مؤمنان نیز خواندیم و چه مصداقی برای مؤمن و مؤمنه می‌توان شایسته‌تر از بانوان اهل‌بیت(ع)، مثل فاطمه معصومه(س) برشمرد.
«لایزال المؤمن یشفع حتی یشفع فی جیرانه وخلطائه ومعارفه»؛13 مؤمن پیوسته شفاعت می‌کند؛ حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش.
۳. سومین جنبه، مربوط به روایاتی است که در خصوص حضرت فاطمه معصومه(س) از اهل‌بیت(ع) نقل شده است و البته خود این روایات چند دسته‌اند:
تصریح به مقام شفاعت
در برخی از روایات وارده، به شفیع بودن آن‌حضرت تصریح شده است؛ مانند روایات زیر:
۱. امام رضا(ع) به سعد اشعری فرمود: ای سعد! چون به نزد آن‌حضرت (قبر فاطمه معصومه(س)) رفتی، رو به قبله بایست؛ سی و چهار مرتبه الله‌اکبر، سی و سه مرتبه سبحان‌الله، سی و سه مرتبه الحمدلله بگو، آنگاه بگو«... اتقرب الی الله بحبکم والبرائه من إعدائکم والتسلیم الی الله… یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فان لک عندالله شأناً من الشأن». 1۴
در این زیارت‌نامه که امام رضا(ع) به سعد توصیه می‌کند، ابتدا با شفاعت خواستن عملی زائر رو به رو هستیم. زائر با استفاده از ابراز دوست داشتن اهل‌بیت(ع) و دشمنی با دشمنان آنها و تسلیم به خدا، خود را با آنان همرنگ و همراه می‌سازد و همگام نشان می‌دهد و بعد اعلام می‌کند: به‌وسیله این اعمال نسبت به شما، می‌خواهم به خدا نزدیک شوم.
آنگاه به‌طور ویژه از فاطمه معصومه(س) نزد خدا شفاعت می‌خواهد و در مرحله سوم، دلیل اینکه این بانو را برای شفاعت برگزیده، بیان می‌دارد: «فان لک عندالله شأناً من الشأن»؛ زیرا تو نزد خدا منزلت والایی داری.
۲. امام صادق(ع) فرمود: «إلا انّ لله تعالی حرماً وهو مکه؛ الا انّ لرسول‌الله حرماً وهو المدینه؛ إلا انّ لامیرالمؤمنین حرماً وهوالکوفه؛ إلا انّ حرمی وحرم ولدی بعدی قم؛ الا انّ قم کوفتنا الصغیره، إلا ان للجنه ثمانیه إبواب، ثلاث منها الی قم، تقبض فیها امرإه هی من ولدی واسمها فاطمه بنت موسی‌بن جعفر، تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم»؛15بدانید که برای خداوند متعال حرمی است و آن مکه است، بدانید برای رسول‌خدا حرمی است و آن مدینه است، بدانید امیرمؤمنان حرمی دارد که کوفه است؛ بدانید حرم من و حرم فرزندان بعد من قم است. بدانید قم، کوفه کوچک ماست؛ بدانید بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوی قم است. بانویی از فرزندانم که اسمش فاطمه دختر موسی‌بن جعفر(ع) است، در آن وفات می‌یابد که به‌وسیله شفاعت او، همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.
گروه دوم یا مؤید این مقام، مربوط به روایاتی است که بهشت را در مقابل زیارت فاطمه معصومه(س) معین کرده‌اند؛ مانند این روایات: شیخ صدوق(ره) با سند صحیح از امام رضا(ع) نقل کرده است: «من زارها فله الجنة»؛16 هرکس او را زیارت کند، بهشت برای اوست.
محمدبن قولویه(ره) در کامل الزیارات از امام جواد(ع) نقل کرد: «من زار عمتی بقم فله الجنة»؛17 هر کسی عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت برای اوست.
علامه مجلسی(ره) از امام رضا(ع) نقل می‌کند: «من زارها عارفاً بحقها فله الجنة»؛18 هر کس زیارت کند او را درحالی‌که عارف به حق او باشد، پس بهشت برای اوست.
گستره شفاعت
به‌طور قطع، میزان کمال نفس و عزت هر شخص نزد خداوند، در گستره مقام شفاعت وی دخیل است؛ از این‌رو می‌بینیم، برخی تنها برای خانواده خود، عده‌ای برای تعدادی معدود، گروهی برای شیعیان و در نهایت رسول اکرم(ص) شفیع برای همه است. درباره مؤمنان خواندیم که: «لایزال المؤمن یشفع حتی یشفع فی جیرانه وخلطائه ومعارفه»؛19 مؤمن پیوسته شفاعت می‌کند تا آنکه حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش هم شفاعت می‌کند.
درباره پیامبر(ص) می‌خوانیم: «انی لارجوا ان اشفع یوم القیامه عدد ما علی الارض من شجره ومدره»20 من امید دارم که به عدد درختان و کلوخ‌هایی که در روی زمین است، از افراد شفاعت کنم.
نکته جالب این است که در بین بانوان بعد از فاطمه زهرا(س) کسی مانند فاطمه معصومه(س) این مقام را ندارد.21 مقام حضرت فاطمه معصومه(س) چنان والاست که امام صادق(ع) فرمود: «تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم.»
منبع: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی
..............................................
پی‌نوشت‌ها
۱. مستدرک سفینة البحار، ج۸، ص۲۵۷، وسیلة المعصومیه، ص۶۵؛
2. عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۴؛
3 . منتهی الامال، ج۲، ص۲۷۳؛
4. الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، ص۴۲۸؛
۵ .العوالم، ج۲۱، ص۳۲۸؛
۶. بحارالانوار، ج۴۸، ص۲۹۰؛
7. بحارالانوار، ج۴۸، ص۲۹۰، تاریخ قم، ص۲۱؛
8. زادالمعانی، حاشیه، ص۴۶۸، ناسخ التواریخ، زندگی امام کاظم(ع)، ج۱۳، ص۶۸؛
9. کریمه اهل‌بیت(ع)، ص۴۵ ۴۳؛
10. همان، ص۱۷۱ به نقل از کشف اللئالی؛
11. انوارالمشعشعین، ص۲۱۱ ۲۱۰، زبدة التصانیف، ص۴۹۹، اعلام النسإ المؤمنات، ص۵۷۷؛
۱۲. بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶، سفینة البحار، ج۲، ص۳۷۶؛
13. بحارالانوار، ج۸، ص۴۴؛
14. بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶؛
15. بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۲۸، جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۶۱۷: این خبر حدود ۴۵ سال قبل از تولد آن حضرت نقل شده است. آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(ص)، ص۳۱۴؛
16. عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۲۷۱، ثواب الاعمال، ص۹۸؛
17. کامل الزیارات، ص۳۲۴؛
18. بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۶۱۷؛
19. بحارالانوار، ج۸، ص۴۴؛
20. مسند احمد حنبل، ج۵، ص۳۴۷؛
21. امالی صدوق ۲۹۱، بحارالانوار، ج۸، ص۵۱.
مادرش نجمه‌خاتون، چنان شخصیت کمال‌یافته‌ای داشت که حمیده‌خاتون (مادر امام کاظم(ع)) درباره‌اش می‌فرمود: «هرگز بهتر از او ندیده‌ام.»
این مولود۲ پاک در دهمین بهار از عمر خود، با شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام کاظم(ع) در زندان هارون رو به رو شد و از آن پس، مانند دیگر اعضای خاندان موسوی، تحت هدایت و سرپرستی امام رضا(ع) قرار گرفت تا آنکه این امام بزرگوار در پی توطئه مأمون، ناچار شد، راهی خراسان شود و در روز پنجم یا ششم رمضان ۲۰۰ (ه.ق) عنوان ولایت‌عهدی تحمیلی را بپذیرد.
یک سال بعد از این رویداد بود که فاطمه معصومه(س) به‌قصد دیدار برادر راهی خراسان شد؛۳ البته تعدادی از برادران حضرت معصومه(س) (فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید) و تعدادی از برادرزاده‌ها و… نیز با ایشان همسفر شدند. این بانوی گران‌قدر در ساوه مریض یا مسموم۴ شد و به توصیه خود، در ۲۳ ربیع الاول سال ۲۰۱ (ه.ق) به شهر قم منتقل گردید.۵ حضرت فاطمه معصومه(س) مدت ۱۷ روز در خانه موسی‌بن خزرج ماند و تمام این مدت را به عبادت گذراند و سرانجام در دهم ربیع‌الثانی ۲۰۱ (ه. ق) از این سرای فانی به خانه باقی رحلت کرد.6 پیکر مطهر حضرت معصومه(س) توسط امام هشتم و نهم(ع) در قم به خاک سپرده شد.۷ فاطمه معصومه(س) هرچند عمری کوتاه داشت؛ اما در همین دوره مختصر توانست، به مقامات عالی در علم و معنویت دست یابد؛ چنان‌که با عناوینی چون معصومه۸، کریمه۹، عالمه۱۰، محدثه، طاهره، بره، تقیه، عابده، مقدامه (پیشگام)، رضیه، سیده، حمیده، رشیده، نقیه، مرضیه، صدیقه و…۱۱ شناخته می‌شود.
اما یکی دیگر از این مراتب کمال که حضرت بدان دست یافت، مقام و مرتبه«شفاعت»۱۲ است که آن بانوی گران‌قدر خاندان موسوی، بر اثر عبادات و تهذیب نفس به آن دست یافت. موضوع شفاعت حضرت فاطمه معصومه(س) از سه جنبه قابل طرح و اثبات باشد:
۱. در روایات به مقام شفاعت اهل‌بیت(ع) تأکید شده است و بدیهی است، حضرت فاطمه معصومه(س) که خواهر امام رضا(ع) (از طرف پدر و مادر) می‌باشد، جزء این خاندان است؛ پس مقام شفاعت وی قابل انکار یا تردید نخواهد بود.
۲. روایاتی پیرامون شفاعت مؤمنان نیز خواندیم و چه مصداقی برای مؤمن و مؤمنه می‌توان شایسته‌تر از بانوان اهل‌بیت(ع)، مثل فاطمه معصومه(س) برشمرد.
«لایزال المؤمن یشفع حتی یشفع فی جیرانه وخلطائه ومعارفه»؛13 مؤمن پیوسته شفاعت می‌کند؛ حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش.
۳. سومین جنبه، مربوط به روایاتی است که در خصوص حضرت فاطمه معصومه(س) از اهل‌بیت(ع) نقل شده است و البته خود این روایات چند دسته‌اند:
تصریح به مقام شفاعتدر برخی از روایات وارده، به شفیع بودن آن‌حضرت تصریح شده است؛ مانند روایات زیر:
۱. امام رضا(ع) به سعد اشعری فرمود: ای سعد! چون به نزد آن‌حضرت (قبر فاطمه معصومه(س)) رفتی، رو به قبله بایست؛ سی و چهار مرتبه الله‌اکبر، سی و سه مرتبه سبحان‌الله، سی و سه مرتبه الحمدلله بگو، آنگاه بگو«... اتقرب الی الله بحبکم والبرائه من إعدائکم والتسلیم الی الله… یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فان لک عندالله شأناً من الشأن». 1۴
در این زیارت‌نامه که امام رضا(ع) به سعد توصیه می‌کند، ابتدا با شفاعت خواستن عملی زائر رو به رو هستیم. زائر با استفاده از ابراز دوست داشتن اهل‌بیت(ع) و دشمنی با دشمنان آنها و تسلیم به خدا، خود را با آنان همرنگ و همراه می‌سازد و همگام نشان می‌دهد و بعد اعلام می‌کند: به‌وسیله این اعمال نسبت به شما، می‌خواهم به خدا نزدیک شوم.
آنگاه به‌طور ویژه از فاطمه معصومه(س) نزد خدا شفاعت می‌خواهد و در مرحله سوم، دلیل اینکه این بانو را برای شفاعت برگزیده، بیان می‌دارد: «فان لک عندالله شأناً من الشأن»؛ زیرا تو نزد خدا منزلت والایی داری.
۲. امام صادق(ع) فرمود: «إلا انّ لله تعالی حرماً وهو مکه؛ الا انّ لرسول‌الله حرماً وهو المدینه؛ إلا انّ لامیرالمؤمنین حرماً وهوالکوفه؛ إلا انّ حرمی وحرم ولدی بعدی قم؛ الا انّ قم کوفتنا الصغیره، إلا ان للجنه ثمانیه إبواب، ثلاث منها الی قم، تقبض فیها امرإه هی من ولدی واسمها فاطمه بنت موسی‌بن جعفر، تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم»؛15بدانید که برای خداوند متعال حرمی است و آن مکه است، بدانید برای رسول‌خدا حرمی است و آن مدینه است، بدانید امیرمؤمنان حرمی دارد که کوفه است؛ بدانید حرم من و حرم فرزندان بعد من قم است. بدانید قم، کوفه کوچک ماست؛ بدانید بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوی قم است. بانویی از فرزندانم که اسمش فاطمه دختر موسی‌بن جعفر(ع) است، در آن وفات می‌یابد که به‌وسیله شفاعت او، همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.
گروه دوم یا مؤید این مقام، مربوط به روایاتی است که بهشت را در مقابل زیارت فاطمه معصومه(س) معین کرده‌اند؛ مانند این روایات: شیخ صدوق(ره) با سند صحیح از امام رضا(ع) نقل کرده است: «من زارها فله الجنة»؛16 هرکس او را زیارت کند، بهشت برای اوست.
محمدبن قولویه(ره) در کامل الزیارات از امام جواد(ع) نقل کرد: «من زار عمتی بقم فله الجنة»؛17 هر کسی عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت برای اوست.
علامه مجلسی(ره) از امام رضا(ع) نقل می‌کند: «من زارها عارفاً بحقها فله الجنة»؛18 هر کس زیارت کند او را درحالی‌که عارف به حق او باشد، پس بهشت برای اوست.
گستره شفاعتبهطور قطع، میزان کمال نفس و عزت هر شخص نزد خداوند، در گستره مقام شفاعت وی دخیل است؛ از این‌رو می‌بینیم، برخی تنها برای خانواده خود، عده‌ای برای تعدادی معدود، گروهی برای شیعیان و در نهایت رسول اکرم(ص) شفیع برای همه است. درباره مؤمنان خواندیم که: «لایزال المؤمن یشفع حتی یشفع فی جیرانه وخلطائه ومعارفه»؛19 مؤمن پیوسته شفاعت می‌کند تا آنکه حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش هم شفاعت می‌کند.
درباره پیامبر(ص) می‌خوانیم: «انی لارجوا ان اشفع یوم القیامه عدد ما علی الارض من شجره ومدره»20 من امید دارم که به عدد درختان و کلوخ‌هایی که در روی زمین است، از افراد شفاعت کنم.
نکته جالب این است که در بین بانوان بعد از فاطمه زهرا(س) کسی مانند فاطمه معصومه(س) این مقام را ندارد.21 مقام حضرت فاطمه معصومه(س) چنان والاست که امام صادق(ع) فرمود: «تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم.»
منبع: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی
..............................................
پی‌نوشت‌ها۱. مستدرک سفینة البحار، ج۸، ص۲۵۷، وسیلة المعصومیه، ص۶۵؛
2. عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۴؛
3 . منتهی الامال، ج۲، ص۲۷۳؛
4. الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، ص۴۲۸؛
۵ .العوالم، ج۲۱، ص۳۲۸؛
۶. بحارالانوار، ج۴۸، ص۲۹۰؛
7. بحارالانوار، ج۴۸، ص۲۹۰، تاریخ قم، ص۲۱؛
8. زادالمعانی، حاشیه، ص۴۶۸، ناسخ التواریخ، زندگی امام کاظم(ع)، ج۱۳، ص۶۸؛
9. کریمه اهل‌بیت(ع)، ص۴۵ ۴۳؛
10. همان، ص۱۷۱ به نقل از کشف اللئالی؛
11. انوارالمشعشعین، ص۲۱۱ ۲۱۰، زبدة التصانیف، ص۴۹۹، اعلام النسإ المؤمنات، ص۵۷۷؛
۱۲. بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶، سفینة البحار، ج۲، ص۳۷۶؛
13. بحارالانوار، ج۸، ص۴۴؛
14. بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶؛
15. بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۲۸، جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۶۱۷: این خبر حدود ۴۵ سال قبل از تولد آن حضرت نقل شده است. آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(ص)، ص۳۱۴؛
16. عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۲۷۱، ثواب الاعمال، ص۹۸؛
17. کامل الزیارات، ص۳۲۴؛
18. بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۶۱۷؛
19. بحارالانوار، ج۸، ص۴۴؛
20. مسند احمد حنبل، ج۵، ص۳۴۷؛
21. امالی صدوق ۲۹۱، بحارالانوار، ج۸، ص۵۱.