نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین سعید داوودی؛ عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه
امام صادق(ع) و شاگردپروری
امام صادق(ع) در مدت ۳۴ سال امامتش، دانش کلام شیعی را عمق بخشید و انحرافات گونه‌های انحرافی را بازگو نمود. فقه اهل‌بیت(ره) را که ریشه در کتاب و سنت داشت، به‌گونه‌ای گسترده و فراگیر به پژوهندگانش آموخت و آموزه‌های اخلاقی را در سطح وسیع یاد داد و با رفتارش نیز، آن را در جامعه هدف نهادینه ساخت.
اما آنچه که در این مجال بدان پرداخته می‌شود، روحیه شاگردپروری آن امام همام و اختر تابنده آسمان امامت و ولایت است.
شیوه‌های شاگردپروری
امام(ع) تفقه در دین را بر یارانش فرض می‌دانست و معتقد بود، اگر شیعانش دین‌آموزی را فقیهانه و دقیق نیاموزند، در معرض تهدید فرهنگ دیگران قرار می‌گیرند. آن‌حضرت خطاب به یکی از یارانش (بشیر دهّان) فرمود: خیری نیست در یارانی از من که به فهم عمیق از دین نپردازد. ای بشیر! اگر کسی از شما به‌درستی دین را نیاموزد، به آنان (مخالفان) نیازمند خواهد شد و اگر به سراغ آنها برود، نادانسته در گمراهی آموزه‌های آنان قرار می‌گیرد (کافی، ج ،۱ص ۳۳).
تعداد شاگردان آن‌حضرت را تا چهار هزار تن نوشته‌اند. ابن‌عقده ( ابوالعباس احمدبن محمدبن سعید متوفای ۳۳۳ق) چهار هزار تن را نام می‌برد که از امام صادق(ع) روایت نقل کرده‌اند.(ر.ک: خلاصةالاقوال علامه حلی(ره)، ص ۲۰4 ۲۰3)
نجاشی در شرح حال «وشّاء» نقل می‌کند که حسن‌بن علی الوشاء می‌گفت: من در مسجد کوفه، ۹۰۰ تن را دیدم که هریک از آنان می‌گفت: حدّثنی جعفر[بن]محمد …(رجال نجاشی ، ص 40 39).
از ویژگی‌های آن‌حضرت، توجه به شاگردان و رشد و پرورش و بها دادن به آنان بود. آن‌حضرت پس از آنکه شاگردانی در رشته‌های مختلف پرورش می‌داد، در مناظره‌ها با مخالفان، اجازه می‌داد که در حضورش با آنان مناظره کنند و سپس آنان را مورد تشویق قرار می‌داد. نمونه روشن آن، درخواست مناظره مرد شامی با آن‌حضرت بود که امام صادق(ع) در موضوع قرائت قرآن، وی را به مناظره با حمران دعوت کرد و آن مرد شامی مقهور حمران شد.
مرد شامی خواست، در باره لغت و ادبیات عرب گفت‌وگو کند که امام صادق(ع) «ابان‌بن تغلب» را معرفی کرد که مرد شامی محکوم دانش «ابان» شد.
در ادامه خواست، در موضوعی فقهی مناظره کند که امام صادق(ع) زراره را معرفی کرد و آن مرد از زراره نیز شکست خورد.
مرد شامی خواست، در موضوع علم کلام با امام مناظره کند که حضرت، مؤمن‌الطاق را معرفی کرد که طولی نکشید، از وی نیز شکست خورد.
امام(ع) که شاهد مناظرات شاگردانش بود، وقتی توانمندی یارانش را می‌دید، از خوشحالی خنده‌ای شیرین بر لبان مبارکش می‌نشست. (ر.ک: رجال کشی، ص ۲۷8 ۲۷5؛ سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص ۲۷3 ۳۷2)
شیوه‌های اجتهاد و استنباط
امام صادق(ع) علاوه بر این‌گونه میدان دادن و تشویق‌ها، شیوه‌های اجتهاد و استنباط را نیز آموزش می‌داد. آن‌حضرت گاه با این بیان که: «اِنَّمَا عَلَيْنَا أَنْ نُلْقِيَ إِلَيْكُمُ الْأُصُولَ وَعَلَيْكُمْ أَنْتُفَرِّعُوا»؛ بر ماست که اصول و کلیات (احکام) را بر شما القا کنیم و بر شماست که فروعات آن را خود به دست آورید. (وسائل‌الشیعه ج ۲۷، ص ۶۱) راه استنباط را یاد می‌داد و گاه به نحوه بهره‌برداری از قرآن اشاره می‌کرد؛ مثلاً هنگامی که یکی از شاگردانش به‌نام عبدالاعلی در نحوه مسح بر ناخن پایی که مجروح شده و پارچه بر آن گذاشته، می‌پرسد، امام(ع) به وی می‌فرماید: «قَالَ: يُعْرَفُ هَذَا وَأَشْبَاهُهُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: [ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي‌الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ] (حج: ۷۸) امْسَحْ عَلَيْهِ؛ اين مورد و همانند آن، از كتاب خدا فهميده مىشود. خداوند فرمود: در دين خدا كار سنگين و سختى بر شما قرار نداد»؛ بنابراين، بر همان پارچه (جبيره) مسح كن.( وسائل‌الشیعه ج ۱، ۴۶۴)
همان‌گونه که برای زراره برای مسح به بعض سر ( نه تمام آن) به کلمه «باء» در [وَامْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ] (مائده : ۶) استدلال می‌کند که باء در این آیه، تبعیض را می‌رساند. ( کافی، ج ۲، ص ۳۰ ) .
شیوه‌های شاگردپروریامام(ع) تفقه در دین را بر یارانش فرض می‌دانست و معتقد بود، اگر شیعانش دین‌آموزی را فقیهانه و دقیق نیاموزند، در معرض تهدید فرهنگ دیگران قرار می‌گیرند. آن‌حضرت خطاب به یکی از یارانش (بشیر دهّان) فرمود: خیری نیست در یارانی از من که به فهم عمیق از دین نپردازد. ای بشیر! اگر کسی از شما به‌درستی دین را نیاموزد، به آنان (مخالفان) نیازمند خواهد شد و اگر به سراغ آنها برود، نادانسته در گمراهی آموزه‌های آنان قرار می‌گیرد (کافی، ج ،۱ص ۳۳).
تعداد شاگردان آن‌حضرت را تا چهار هزار تن نوشته‌اند. ابن‌عقده ( ابوالعباس احمدبن محمدبن سعید متوفای ۳۳۳ق) چهار هزار تن را نام می‌برد که از امام صادق(ع) روایت نقل کرده‌اند.(ر.ک: خلاصةالاقوال علامه حلی(ره)، ص ۲۰4 ۲۰3)
نجاشی در شرح حال «وشّاء» نقل می‌کند که حسن‌بن علی الوشاء می‌گفت: من در مسجد کوفه، ۹۰۰ تن را دیدم که هریک از آنان می‌گفت: حدّثنی جعفر[بن]محمد …(رجال نجاشی ، ص 40 39).
از ویژگی‌های آن‌حضرت، توجه به شاگردان و رشد و پرورش و بها دادن به آنان بود. آن‌حضرت پس از آنکه شاگردانی در رشته‌های مختلف پرورش می‌داد، در مناظره‌ها با مخالفان، اجازه می‌داد که در حضورش با آنان مناظره کنند و سپس آنان را مورد تشویق قرار می‌داد. نمونه روشن آن، درخواست مناظره مرد شامی با آن‌حضرت بود که امام صادق(ع) در موضوع قرائت قرآن، وی را به مناظره با حمران دعوت کرد و آن مرد شامی مقهور حمران شد.
مرد شامی خواست، در باره لغت و ادبیات عرب گفت‌وگو کند که امام صادق(ع) «ابان‌بن تغلب» را معرفی کرد که مرد شامی محکوم دانش «ابان» شد.
در ادامه خواست، در موضوعی فقهی مناظره کند که امام صادق(ع) زراره را معرفی کرد و آن مرد از زراره نیز شکست خورد.
مرد شامی خواست، در موضوع علم کلام با امام مناظره کند که حضرت، مؤمن‌الطاق را معرفی کرد که طولی نکشید، از وی نیز شکست خورد.
امام(ع) که شاهد مناظرات شاگردانش بود، وقتی توانمندی یارانش را می‌دید، از خوشحالی خنده‌ای شیرین بر لبان مبارکش می‌نشست. (ر.ک: رجال کشی، ص ۲۷8 ۲۷5؛ سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص ۲۷3 ۳۷2)
شیوه‌های اجتهاد و استنباطامام صادق(ع) علاوه بر این‌گونه میدان دادن و تشویق‌ها، شیوه‌های اجتهاد و استنباط را نیز آموزش می‌داد. آن‌حضرت گاه با این بیان که: «اِنَّمَا عَلَيْنَا أَنْ نُلْقِيَ إِلَيْكُمُ الْأُصُولَ وَعَلَيْكُمْ أَنْتُفَرِّعُوا»؛ بر ماست که اصول و کلیات (احکام) را بر شما القا کنیم و بر شماست که فروعات آن را خود به دست آورید. (وسائل‌الشیعه ج ۲۷، ص ۶۱) راه استنباط را یاد می‌داد و گاه به نحوه بهره‌برداری از قرآن اشاره می‌کرد؛ مثلاً هنگامی که یکی از شاگردانش به‌نام عبدالاعلی در نحوه مسح بر ناخن پایی که مجروح شده و پارچه بر آن گذاشته، می‌پرسد، امام(ع) به وی می‌فرماید: «قَالَ: يُعْرَفُ هَذَا وَأَشْبَاهُهُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: [ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي‌الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ] (حج: ۷۸) امْسَحْ عَلَيْهِ؛ اين مورد و همانند آن، از كتاب خدا فهميده مىشود. خداوند فرمود: در دين خدا كار سنگين و سختى بر شما قرار نداد»؛ بنابراين، بر همان پارچه (جبيره) مسح كن.( وسائل‌الشیعه ج ۱، ۴۶۴)
همان‌گونه که برای زراره برای مسح به بعض سر ( نه تمام آن) به کلمه «باء» در [وَامْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ] (مائده : ۶) استدلال می‌کند که باء در این آیه، تبعیض را می‌رساند. ( کافی، ج ۲، ص ۳۰ ) .