تأسیس بیش از هزار مدرسه، کتابخانه بیمارستان و امور عام‌المنفعه
یکی از مهمترین وظایف روحانیت، توجه به «مردم» است. به عبارت دیگر، روحانیت علاوه بر توجه به مسائل علمی، دارای کنش اجتماعی نیز بوده‌اند. آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) در زمره علمایی است که توجه خاصی به امور عام المنفعه و خدمات اجتماعی داشتند که در دوران زعامتش بیش از1000بیمارستان، مدرسه، کتابخانه و.....تاسیس نمودند که در متن پیش رو به گوشه هایی از خدمات غیر قابل احصاء معظم له اشاره می گردد.
بازسازی و توسعه حرم حضرت رقیه(س) در سوریه آیت‌الله شیخ مجتبی عراقی نقل می‌کند: با عنایت آیت‌الله بروجردی(ره)، ضریحی را برای حرم حضرت رقیه(س) ساختیم که از طلا و نقره بود. در این رابطه برای کتیبه‌‌های دور ضریح، هرکدام از آقایان تهران، وعاظ و معاریف، یک شعر‌‌هایی از عمان سامانی، صغیر اصفهانی و... نوشتند و خودم نظرم چیز دیگری بود.
برای اینکه در انتخاب مشکلی پیش نیاید، من پیشنهاد دادم که همه مطالب را بدون امضا روی یک کاغذ بزرگ می‌آوریم و می‌‌‌‌‌بریم خدمت آیت‌الله بروجردی تا انتخاب کنند و خودم نظرم این روایتی بود که از زمخشری نقل می‌کند: «الا ومن مات علی حب آل محمد مات شهیداً الا ومن مات علی حب آل محمد مات مغفوراً له...» که روایت مفصلی است که این را هم بدون امضا نوشته بودم.
رفتیم خدمت ایشان و گفتیم: آقا! صحبت از کتیبه‌‌های ضریح است و هرکدام از این مطالب را شما اختیار کنید و صلاح بدانید، آن را به کتیبه می‌‌‌‌‌نویسیم.
همه مطالب را خواندند تا رسیدند به روایت و فرمودند: این روایت از همه بهتر است؛ ولکن علاوه بر زمخشری، ثعلبی هم روایت کرده است؛ لذا همین را بر کتیبه‌ها نوشتیم؛ چراکه جمعیتی از سنی‌‌ها آنجا هستند و یک تبلیغی از اهل بیت(ع) میشود.
شیخ مجتبی عراقی نقل می‌کنند که در طی دیداری با رئیس‌جمهور سوریه، زمینی به مساحت حدود ۵۰۰ متر پشت حرم حضرت نیز، با پیشنهاد ما و به دستور رئیس‌جمهور سوریه به حرم ملحق گردید.
ساخت و مرمت ده‌ها مسجد در ایران و خارج از کشور بناهای دینی را که در زمان آیت‌الله‌العظمی بروجردی(ره) ساخته یا تعمیر شده است، به دوقسمت متمایز تقسیم می‌‌کنیم: 1. مساجد 2. مدارس
مساجد
رسول اکرم(ص): «مَنْ بَنَى مَسْجِداً کَمَفْحَصِ قَطَاةٍ بَنَى اَللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی اَلْجَنَّةِ».
مساجدی که در زمان آیت‌الله‌العظمی بروجردی(ره) به امر و اجازه ایشان ساخته شده، عبارتند از:
1. مسجد اعظم در قم؛
2. بنای چهار مسجد بزرگ در آفریقا که مخارج هر یک نیم میلیون تومان شده است؛
3. ساخت بیش از یکصد و سی مسجد در تهران؛
4. مسجدی در بروجرد؛
5. مسجد بیمارستان در تهران؛
6. مسجد شاهرود در محل ایستگاه راه آهن ایران؛
7. مسجد صحنه کرمانشاه؛
8. مسجد طرابلس لبنان؛
9. مسجد نورآباد لرستان؛
10. مسجد هامبورگ درآلمان غربی؛
11. جامع الامام زین‌العابدین(ع) در دمشق؛
12. مسجد الاقصی در اصفهان؛
13. مسجد سلمان در اصفهان؛
14. مسجدی در سراب؛
15. مسجد ارک در تهران؛
16. مسجد مهدیه تهران میدان شوش؛
17. مسجد قریه سیستان در نزدیکی تبریز؛
18. مسجد جامع نارمک در تهران؛
19. مسجد ایرانشهر؛
20. مسجد آیت‌الله بروجردی در درود؛
و... .
تعمیر مساجدبیشتر مساجدی که در زمان معظم‌له تعمیر گردیده است، به امر و اجازه ایشان و از محل وجوهات بوده است که بعضی از آنها عبارت است از:
1. تعمیر مسجد سید بروجردی؛
2. تعمیر مسجد سیدعزیزالله در تهران؛
3. تعمیر مسجد شاه بروجرد؛
4. تعمیر مسجد شاه اصفهان؛
5. تعمیر مسجد جامع اصفهان؛
6. تعمیر مسجد حکیم اصفهان به اضافه تعمیرات مساجد زیاد در تمام ولایات ایران؛
و... .
ساخت و مرمت ده‌ها مدرسه مدارسی که به امر ایشان برای سکونت و تحصیل طلاب علوم دینی و تقویت حوزه‌های علمیه بنا گردید، عبارتند از:
1. مدرسه بروجرد؛
2. مدرسه‌ای در شهر ری تهران؛
3. مدرسه آیت‌الله بروجردی در دورود؛
4. مدرسه‌ای در کربلا: یکی از آثار ماندگار حضرت آیت‌الله بروجردی(ره) مدرسه بزرگ علمی در کربلا میباشد که زمینی با مساحت حدود یک هزار و ۵۰۰ مترمربع خریداری و کار احداث مدرسه علمیه در آن آغاز گردید و هنوز بنای طبقه اول آن به اتمام نرسیده بود که با رحلت آن فقید سعید، کار بنایی متوقف گردید و در نهایت با جدیت و تلاش حاج آقای خلخالی وکیل آن‌مرحوم به اتمام رسید؛
5. مدرسه بقعه کربلا: یکی از یادگاری‌‌‌های دیگر آیت‌الله بروجردی(ره) در کربلا مدرسه بقعه است که مدفن سیدمجاهد و برخی از بزرگان سلسله جلیله طباطبایی است که این بنای تاریخی در سال ۱۳۳۸ شمسی به دست توانای آیت‌الله یروجردی(ره) و از محل موقوفات تجدید بنا گردید؛
6. مدرسه‌ای در کرمانشاه: این مدرسه در زمینی به مساحت۲۵۰۰ متر که توسط زمین حاج عباسعلی فرهودی وقف گردید و به کمک بازرگانان و خیران کرمانشاه در دو طبقه به‌سبک بدیعی با ۶۰ اتاق بنا گردیده است؛
7. احداث سه مدرسه علمیه در نجف اشرف:
الف) مدرسه نجف اشرف: این مدرسه علمیه در زمینی به مساحت ۵۰۰ متر در ۳ طبقه با بتن مسلح بنا گردید. این مدرسه دارای 64 حجره، یکی از نزدیک‌ترین مدارس علمی به حرم مطهر علوی است که تحت نظارت آیت‌الله شیخ نصرالله خلخالی که وکیل عام معظم‌له در نجف اشرف بود، به‌سبک بسیار جالب و کاملاً مجهز ساخته شده است؛
ب) مدرسه دیگری که زمین آن توسط یک بازرگان خیر کویتی به آیت‌الله‌العظمی بروجردی(ره) هدیه شد که بعد از آماده‌سازی در اختیار طلاب علوم دینی قرار گرفت. این مدرسه دارای ۳۶ حجره و واجد تجهیزات رفاهی است؛
ج) سومین مدرسه در نجف اشرف: این مدرسه در محله حی السعد به‌همت آقایان حاج محمدعلی اتفاق و سیدمحمد کلانتر بنا گردید که دارای ۲۰۰ حجره میباشد.
8. مدرسه امام زین‌العابدین(ع) در دمشق؛
9. مدرسه خان در قم: این مدرسه در سه طبقه دارای ۵۹ حجره و اتاق که با بتون مسلح ساخته شده است که همه احتیاجات طلاب در هر طبقه فراهم گردیده است؛
10. مدرسه‌ای در اهواز؛
11. مدرسه در تربت حیدریه؛
12. مدرسه طباطبایی در تربت جام؛
13. مدرسه در ملایر که زیر نظر آقای محسنی ساخته شده؛
14. ضمناً جمعی از تجار متدین تهران حسب‌الامر و اجازه مرحوم آیت‌الله بروجردی، مدرسه‌ای که زمین آن ۵۰۰۰ مترمربع و ۳۶۰۰ متر زیربنا در چهار طبقه احداث نمودند .سرپرستی ساختمان این مدرسه را به آقای حاجی سیدمحمد کلانتر گذاشتند.
تعمیر مدارس
این مدارس زیر در زمان آیت‌الله بروجردی(ره) توسط ایشان یا نمایندگان‌شان تعمیر شده است:
1. مدرسه بقعه در کربلا؛ 2. مدرسه جانی‌خان (جهانگیرخان) در قم؛ 3. مدرسه فیضیه در قم؛ 4. مدرسه دارالشفا در قم؛ 5. مدرسه رضویه در قم؛ 6. مدرسه میرزا مهدی در اصفهان؛ 7. مدرسه جده بزرگ در اصفهان؛ 8. مدرسه ترک‌ها در اصفهان؛ 9. مدرسه حاج ملاصادق در قم؛ 10. مدرسه صدر خواجو در اصفهان؛ 11. مدرسه‌ای در بندر پهلوی(انزلی) تحت نظر حجت‌الاسلام پیشوایی.
تأسیس چندین دبستان و دبیرستان مذهبیآیتالله شهید مرتضی مطهری(ره): «یکی از مزایای برجسته معظم‌له (آیت‌الله‌العظمی بروجردی) که نماینده طرز تفکر روشن وی بود: علاقه‌مندی ایشان به تأسیس دبستان‌‌ها و دبیرستان‌‌های جدید تحت نظر سرپرستان متدین بود که دانش‌آموزان را هم علم بیاموزید و هم دین.
معظم‌له دیانت مردم را در بی‌خبری و بی‌‌‌اطلاعی و بی‌‌‌سوادی آنها جستجو نمی‌‌‌‌‌کرد. معتقد بود که اگر مردم عالم شوند و دین هم به‌طور صحیح و معقول به آنها تعلیم گردد، هم دانا خواهند شد و هم متدین. آن مقداری که من اطلاع دارم، مبالغ زیادی از وجوه و سهم امام را اجازه داد که صرف تأسیس بعضی از دبستان‌‌ها و دبیرستان‌‌ها شود.
در بیلان چاپی دبیرستان کمال نارمک خواندم که مبلغی در حدود ۸۰۰ هزار ریال با اجازه ایشان بابت سهم امام به دفتر آن مدرسه پرداخت شده است. هرچند درباره مدارس (جامعه تبلیغات اسلامی) اطلاع دقیقی ندارم؛ اما می‌‌‌‌‌دانم کمک‌های شایانی کرده است و حتماً موارد دیگر هم هست که من فعلاً بی‌‌‌خبرم. این اقدام معظم‌له بسیار قابل تحسین است؛ هرچند این اقدام نیز نسبت به آنچه باید بشود، ناچیز است؛ اما با توجه به اینکه در گذشته افرادی بودند و الآن هم وجود دارند که آبادی دین را در خرابی این مدارس و معدوم شدن علوم جدید می‌‌‌‌‌دانسته و می‌‌‌‌‌دانند، معلوم میشود که عمل معظم‌له بسیار ارزشمند بوده است».
ساخت و تجهیز چندین کتابخانهیکی از ضروریات اهل علم، مطالعه و کتاب است و چون ممکن نیست، کسی بتواند، تمام کتب مورد نیاز خود را شخصاً تهیه نماید. ضرورت ایجاد کتابخانه که در آن از اقسام کتب جمع‌آوری و مضبوط باشد، آشکار میشود. مرحوم آیت‌الله بروجردی با توجه به این اصل کلی، نظر مخصوصی به تأسیس و تهیه کتابخانه داشتند و در هر کجا که مقتضی بود، کتابخانه مناسب با تعدادی کتاب آماده نموده و وسایل تحصیل و پیشرفت را جهت اهل علم و تحقیق فراهم می‌‌ساخته که ذیلاً به برخی از آنها اشاره میشود:
1. کتابخانه مسجد اعظم در قم که چند هزار جلد کتاب دارد و هر روز در حدود ۱۵۰ نفر از طلاب و غیرطلاب به آنجا مراجعه و با وضعی آبرومند، مطالعه خودشان را انجام می‌‌دهند. این کتابخانه دارای یک مخزن کتاب است که به‌سبک خوبی قفسه‌بندی شده است و برای مطالعه دو سالن بزرگ دارد که هرکدام ۱۶ متر طول و پنج متر عرض دارد و فعلاً یکی از آنها مفروش است. امید است با کمک اهل خیر، سالن دیگر هم مفروش شود و همچنین کمک‌های شایانی به کتابخانه بنمایند که دارای همه قسم کتاب شود که مورد استفاده طلاب و غیره باشد؛
2. کتابخانه مدرسه خان در قم که چند هزار جلد کتاب دارد؛
3. کتابخانه مدرسه فیضیه قم که فهرست آن در دو مجلد به طبع رسیده؛
4. کتابخانه مدرسه کرمانشاه که به‌سبکی نوین و زیبا ساخته شده است؛
5. کتابخانه مدرسه نجف که در حدود هشت هزار جلد کتاب دارد؛
6. کتابخانه مدرسه بروجرد در حدود دو هزار جلد کتاب دارد؛
7. کتابخانه مدرسه ریز در اصفهان.
ساخت چندین بیمارستان و درمانگاهنبی اکرم(ص): «مَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ سَارَعَ فِی الْخَیْرَاتِ.»
مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی علاوه بر ساخت مساجد و مدارس دینی، در بسیاری از امور خیریه شریک و سهیم و یا مؤسس بوده‌اند. اسامی برخی از بیمارستانهای ساخت معظم‌له بدین شرح میباشد:
1. بیمارستان نکویی در قم
یکی از خدمات ماندگار آن بزرگوار که موجب آبادانی قم و رفاه اهالی آن گردید، ایجاد بیمارستان نکویی قم است که دارای یکصد تخت‌خواب میباشد که از محل ثلث مرحوم میرزا علی‌اکبر نکویی احداث گردید. زمین این بیمارستان مجهز توسط معظم‌له خریداری شد و نیز در بنای ساختمان آن، کمک‌های شایانی نمودند. ساختمان بیمارستان هم، به دستور آیت‌الله فقید مسعود نکویی فرزند مرحوم نکوئی ثبت شده است؛
2. بیمارستان خلد برین در بروجرد؛
3. بیمارستان ولی‌عصر(عج) در لاهیجان به‌همت آیت‌الله محمد واصف لاهیجی؛
4. بیمارستان نجف: معظم‌له علاقه‌مند بودند، جهت رفاه حال طلاب نجف، بیمارستانی را در نجف اشرف احداث نمایند تا طلاب محترم از مراجعه به بیمارستانهای بغداد رهایی پیدا کرده و بدون معطلی و ناراحتی بتوانند، از خدمات درمانی بیمارستان مخصوص استفاده نمایند و لذا در ماه رمضان ۱۳۳۹ شمسی طبق مرقومه‌ای، به وکیل عام خود آقای خلخالی دستور خرید زمین بزرگ و مناسب جهت احداث بیمارستان صادر کرده و دستور نقشه ساختمان آن تهیه گردید که متأسفانه با ارتحال آن زعیم عالی‌قدر این کار خیر عظیم عملاً متوقف گردید.
ده‌ها امور خیریه و عام المنفعه1. ساختن ضریح مطهر امامین عسکریین(ع) در سامرا؛
2. ساختن سه زوج درب طلا در سامرا؛
3. ساختن قسمتی از صحن مطهر امامین عسکریین(ع)؛
4. چاه‌های عمیق شهر قم متجاوز از ۱۵ حلقه چاه؛
5. حسینیه تهرانی‌ها در کربلا؛
6. حسینیه سامرا؛
7. تأسیس بیش از ۵۰۰ حمام و غسالخانه در دهات و شهرستان‌ها؛
8. پرداخت هزینه حمام و غسالخانه که موقوفه مسجد اعظم در بروجرد است؛
9. دو باب حمام در سامرا؛
10. یک باب دبستان (شعبه تعلیمات اسلامی) در میانه؛
11. سد رودخانه قم؛
12. قبرستان وادیالسلام در قم: زمین قبرستان وادیالسلام به‌مساحت ۱۲۰ هزار متر مربع است که به‌همت آقایان حاج محمد رضازاده قمی و حاج عباسعلی اسلامی تهرانی، با اجازه و تصویب آیت‌الله فقید خریداری و وقف گردیده است؛
13. کارخانه سیلو در بروجرد؛
14. کارخانه برق بروجرد که از محل عوائد سیلو تهیه شده است و شرکت سهامی است؛
15. کارخانه پارچه‌بافی در بروجرد از محل اعانه متمکنین شهر؛
16. کمک به مدارس جامعه تعلیمات اسلامی در تمام ولایات؛
17. دو باب حمام در قریه محمدیه کرون اصفهان؛
18. ساختن سرویس‌های بهداشتی در کنار صحن مطهر امامین عسکریین(ع).