حجت‌الاسلام والمسلمین خادمی کوشا؛ مدرس درس خارج بازی‌های رایانه‌ای و مسئول هیئت علمی مرکز دانش بازی‌های رایانه ای
تعاملات مالی در بازی‌های رایانه‌ای
یکی از بحث‌های خیلی مهمی که در بازی‌های رایانه‌ای مطرح است و منشأ بسیاری از سؤالات و چالش‌های فقهی مردم و بازی‌خورها و بازی‌سازها و کسانی که در جامعه با بازی‌های رایانه‌ای ارتباط دارند، بحث تعاملات مالی در بازی‌های رایانه‌ای است. منظور از تعاملات در بازی‌ها، هرگونه داد و ستدی است که داخل بازی‌ها انجام می‌شود و اشکال ندارد که حتی تعاملات مالی را فراتر از تعاملات مالی داخل بازی قرار بدهیم و هرگونه داد و ستدی را که در رابطه با بازی‌ها انجام می‌شود، به‌عنوان مسأله قرار دهیم و لزوماً فقط این نیست که جزء و عنصر داخلی بازی‌ها باشد؛ چراکه ما باید مسائل فقهی مربوط به بازی‌ها را نیز پاسخ دهیم و وقتی این مسائل را دسته‌بندی می‌کنیم، بخش عمده‌ای مربوط به بازی‌های رایانه‌ای است.
بنابراین تعاملات مالی در بازی‌های رایانه‌ای دو دسته‌اند:
تعاملاتی که در خارج از بازی انجام می‌شود و مربوط به بازی‌هاست
تعاملاتی که در داخل بازی‌ها انجام می‌شود
البته در اقسام ذکرشده، موضوع آنها، مربوط به بازی‌های رایانه‌ای است.
بنابراین منظور از تعاملات مالی، هرگونه داد و ستدی مالی هست که در ارتباط با بازی‌های رایانه‌ای انجام می‌شود.
اما آن‌هایی که در خارج از بازی‌های رایانه‌ای صورت می‌گیرد، به این صورت است که یا خود بازی مورد داد و ستد قرار می‌گیرد یا تولید آن؛ همچنین توزیع و مصرف کردن آن که وقتی در آغاز و شروع به مصرف، باید مبلغی را پرداخت کند، اینها همه خارج از بازی هستند و حتی بازیکن‌های حرفه‌ای و بازیکنانی که برای بازی کردن پول می‌گیرند، این از معاملات خارج از بازی است و این مورد را باید در تولید بازی ببینیم و یکی از هزینه‌های مالی که در بازی دیده می‌شود، اینکه بازی را به افرادی می‌دهند تا بازی کنند و عیوب و بازخوردهای آن معلوم شود.
همچنین در برخی موارد، مرسوم شده است که برخی از افراد که در بازی‌ها رتبه (لول) و مراحل بالا را دارند، به‌صورت آنلاین بازی‌های آنها پخش می‌شود و بابت این پول می‌گیرند.
برخی دیگر از موارد تعاملات خارج از بازی، این است که فرد ثالثی، به کسانی پول می‌دهد و برای او بازی می‌کند و این فرد بازی را تماشا می‌کند و این مورد هم عقلایی است؛ مثلاً فرد خودش بلد نیست؛ اما دوست دارد یک شناسه (اکانت) داشته باشد یا یاد بگیرد و...
از این‌رو باید گفت که تعاملات مالی و داد و ستدهای خارج بازی اما مرتبط با آن، خود موارد زیادی دارد.
این نکته را هم در اینجا بیان کنم، کسی که برای مصرف بازی، پول می‌دهد، اگر قبل از بازی پول می‌دهد، این وارد مرحله توزیع بازی و از معاملات مرتبط با بازی است؛ ولی اگر در مراحل بعدی داد و ستدی صورت می‌گیرد و برای ادامه بازی و رفتن به مراحل بازی است، از موارد معاملات درون بازی است.
معاملات خارج از بازی، خود انواعی دارد که ممکن است، در قالب بیع ، اجاره، صلح و .. باشد.
مال
منظور از مال در تعاملات مالی خارج از بازی، مال عرفی است که بده و بستان می‌شود و پول و سکه و هرچه هست که خارجی است و رایج بین مردم است.
اما در تعاملات مالی داخل بازی، مراد از مال، مال رایج نیست؛ چراکه در تعاملات مالی داخل بازی، گاهی امتیاز داده می‌شود و چیزی تهیه می‌شود یا پول داده می‌شود و امتیاز گرفته می‌شود و در مقابل امتیاز چیزی تهیه می‌شود. اینها هم جزء تعاملات مالی حساب می‌شود؛ چراکه تعریف مال صدق می‌کند و به این خاطر که مردم در مقابل آنها پول می‌دهند و هزینه می‌کنند و هر چیزی که مردم در مقابل آنها حاضرند پول بدهند، مال محسوب می‌شوند.
در مورد تعاملات خارجی این امکان وجود دارد که داخل بازی هیچ داد و ستدی انجام نشود؛ اما خارج بازی داد و ستد انجام شود. حال این داد و ستد می‌تواند حرام و یا حلال باشد؛ به‌عنوان مثال با یک بازی قمار بازی کنند؛ مثلاً دو نفر شرط کنند که اگر فلانی ببازد، من فلان مقدار پول به تو می‌دهم و یا برعکس... این داد و ستدهای خارجی می‌تواند از نوع حرام باشد؛ مثل قمار و مثل اینکه در اسب سواری، روی اسب شرط می‌بندند و در بازی هم، روی بازی خودشان یا بازی‌های دیگران می‌توانند، شرط بکنند و قمار شود.
اما تعاملات داخلی
در تعاملات داخل بازی، واقعاً تنوعی از معاملات وجود دارد؛ از این جهت که داد و ستدهایی در داخل بازی انجام می‌شود که یا در مقابل باختن‌ها و این‌گونه چیزهاست و گاهی در مقابل تهیه یک سری اشیاء و چیزها داد و ستد انجام می‌شود. در آن مواردی که داد ستدها، بر اثر باختن‌ها و بردن‌ها صورت می‌گیرد، در برخی صور- تأکید می‌کنیم در برخی صور- قمار می‌شود و شناخت اینکه کدام قماری و کدام قماری نیست، نیاز به دقت است.
آن قسمتی که معاملات برای تهیه برخی چیزهاست، گاهی پول رایج پرداخت می‌شود و گاهی پول به امتیاز داده می‌شود و به‌وسیله امتیاز اجزاء بازی را تهیه می‌کنند.
در آنجایی که پول رایج پرداخت می‌شود، بحث مالیت آن اشیا مطرح می‌شود. در برخی موارد چیزی که تهیه می‌شود، مال بودن آن روشن نیست و نیاز به تأمل بیشتر دارد؛ اما می‌شود گفت که در تمام موارد با توجه به اینکه عقلاء ولو اینکه برای تفریح، حاضر به پرداخت مال برای تهیه این اجزاء هستند، صدق مالیت می‌کند؛ حتی اگر در برخی از موارد، قابل واگذاری به غیر نباشد. خوب اینجا چیزی را خریداری کرده و مالیت روشن است؛
اما در جایی که پول در مقابل امتیاز داده می‌شود و با امتیاز، اشیاء و چیزهای مورد نیاز در بازی را تهیه می‌کند در اینجا هم، بحث تعاملات مالی باز مطرح می‌شود؛ یعنی آیا معامله مالی محسوب می‌شود یا نه؟ جواب این است که در این‌گونه موارد ایا امتیاز، مالیت دارد یا ندارد؟
در جواب باید گفت که مالیت امتیاز بسته به این است که آیا مردم حاضرند، در مقابل آن پول دهند و این قاعده قابل تطبیق بر آن می‌شود یا طبق کلام برخی از فقهاء که همین که مردم به آن رغبت نشان بدهند، همین مقدار مالیت بر آن صدق می‌کند.
در برخی بازی‌ها، بازی‌ساز به‌گونه‌ای طراحی کرده است که این چیزی که در بازی هست، با پول و امتیاز هرگز قابل خرید نباشد و هیچ‌وقت نتواند، آن را بفروشد. سؤال این است که آن وقت آیا مال است یا نه؟
در پاسخ باید گفت که خود اجزاء هم، دو فرض دارد؛ یک موقع تأثیری در مرغوبیت بازی دارد و گاهی هم ندارد. اگر تأثیر در مرغوبیت دارد و از طرفی قابل واگذاری باشد؛ ولو در قالب کل بازی و اکانت بازی باشد. اینها معاملاتشان جای بحث دارد؛ و لو نتیجۀً ما بگوییم: صحیح است و خودش مالیت پیدا می‌کند؛ و لو اینکه با واسطه باشد. پس لزوماً خودشان نیاز نیست، مالیت داشته باشند و بلکه مجموعه مالیت دارد و چون اینها تأثیر در مالیت کل می‌گذارند، مالیت ضمنی پیدا می‌کنند؛ ولو اینکه مستقلاً مالیت نداشته باشند. آن مجموعه مالیت دارد، این یک جزء داخل آن ولو اینکه مستقلاً مالیت ندارد؛ ولی چون باعث افزایش کل می‌شود، مالیت ضمنی پیدا می‌کند. همان‌طور که می‌گوییم، این بازی بدون آن ویژگی 10 تومان؛ ولی با آن 15 تومان است.
بنابراین مالیت اینکه من نمی‌توانم مستقلاً این جزء را بگیرم، باعث نمی‌شود که از مالیت بیفتد؛ بنابراین در ظرف خودش باید نگاه شود.
پس مؤلفه‌های متفاوتی وجود دارد که باید در نظر گرفته شود تا مالیت یک عنصر در بازی معلوم شود.
یعنی در بحث تعاملات مالی آنچه به نتیجه می‌رسیم، این نیست که مالیت مستقل اجزاء را ثابت کنیم؛ بلکه همین که مالیت ضمنی آنها ثابت شود، کفایت می‌کند و مالیت ضمنی این است که خودش وجود مستقل ندارد؛ اما باعث می‌شود که قیمت بازی بالا و پایین شود و داعی این می‌شود که معامله انجام بگیرد.
تعاملات داخلی همچنین، گاهی می‌توانند در قالب قمار قرار بگیرند و گاهی در قالب بیع و اجاره و ... و این تعاملات، گاهی صرفاً برای این معاملات یک انگیزه حقیقی و رفع نیاز مادی نیست؛ بلکه انگیزه‌های سرگرمی دارد. به‌نظر می‌رسد، برخی فقهاء که به برخی از این بازی‌ها اشکال گرفتند، دیدند که این پولی که در قبال اینها گرفته می‌شود، در مقابل یک چیز عقلایی نیست و این یک سرگرمی است و ما عرض کردیم که این هم، یک مطلوب عقلایی است که نه منع شرعی دارد و نه منع عقلایی دارد؛ بلکه از مطلوبیت‌های عقلایی است و تا بوده این‌گونه بود که مردم بابت سرگرمی‌ها مبالغی را پرداخت کنند.
نکته دیگر اینکه فقها، بین تعاملات در بازی‌های آنلاین و غیرآنلاین فرق گذاشتند و تفصیل قائل شدند و گفتند: وقتی وارد بازی می‌شوید، یا اینترنتی است که بازی مجازی است و یا غیرآنلاین است؛ یعنی بازی‌های رایانه‌ای، می‌توانند دو دسته باشند که برخی جاها تعبیر به بازی مجازی کردند و این در جایی است که بازی برخط و آنلاین باشد؛ لذا برخی از بازی‌های رایانه‌ای، بازی مجازی است و قسم دیگر که بازی‌های آفلاین است.
در بازی‌های مجازی چون افراد وقتی وارد می‌شوند، به‌صورت غیراختیاری از حسابشان پول کم می‌شود یا به حسابشان نوشته می‌شود و گاهی پرداخت‌های اینترنتی دارند؛ لذا دیده شد، در برخی از استفتائات بین این دو-گونه فرق گذاشتند.
وجه این تفصیل چیست؟ گمان کردند که با ورود به اینترنت، مقاصد افراد غیرسالم و مغرض را تأمین می‌کند یا از طریق اینترنت و یا برخی بازی‌ها، با هدف جاسوسی ساخته شدند و بازی‌کن‌ها بدون آگاهی مورد سوء استفاده امنیتی قرار می‌گیرند و یا اینکه نمی‌دانند، چقدر پرداخت می‌کنند و چه چیزی می‌گیرند و نوعی غرر(فریب) در معامله است و اینها احتمالاتی است که به ذهن می‌رسد والاّ وجه دیگری به ذهن نمی‌رسد و به-نظر من بین اینها هیچ فرقی نیست و برای حکم تعاملات مالی چه داخل بازی و چه خارج بازی، باید چند چیز را در نظر بگیریم:
• هدف: تعاملات بازی به چه هدفی صورت می‌گیرد.
• دیگری خود تعامل است و اینکه تعامل چه چیزی در مقابل چه چیزی است؟ آیا مالیت دارد یا ندارد؟ آیا ماهیت قماری دارد یا نه؟ آیا ماهیت معاملات شرعی را دارد یا نه؟ و از این طریق محتوی را بررسی کنیم.
• مرحله سوم هم، آثارش را باید بررسی کنیم؛ یعنی این معامله‌ای که انجام می‌شود، آیا سبب کار حرامی نیست؟ آیا مثلاً اعانه بر اثم نیست؟ آیا اعانه بر تعاون نیست؟ برخی از خرید بازی‌ها، شاید مستحب باشد؛ به-خاطر آثار مستحب و...
بنابراین برای شناخت حکم تعاملات بازی چه داخلی و چه خارجی، باید هدف و محتوی و اثر تعاملات را در نظر گرفت و فرقی نمی‌کند؛ چه در قالب تولید باشد و یا در قالب توزیع و مصرف باشد.
بنابراین تعاملات مالی در بازی‌های رایانه‌ای دو دسته‌اند:
تعاملاتی که در خارج از بازی انجام می‌شود و مربوط به بازی‌هاست تعاملاتی که در داخل بازی‌ها انجام میشودالبته در اقسام ذکرشده، موضوع آنها، مربوط به بازی‌های رایانه‌ای است.
بنابراین منظور از تعاملات مالی، هرگونه داد و ستدی مالی هست که در ارتباط با بازی‌های رایانه‌ای انجام می‌شود.
اما آن‌هایی که در خارج از بازی‌های رایانه‌ای صورت می‌گیرد، به این صورت است که یا خود بازی مورد داد و ستد قرار می‌گیرد یا تولید آن؛ همچنین توزیع و مصرف کردن آن که وقتی در آغاز و شروع به مصرف، باید مبلغی را پرداخت کند، اینها همه خارج از بازی هستند و حتی بازیکن‌های حرفه‌ای و بازیکنانی که برای بازی کردن پول می‌گیرند، این از معاملات خارج از بازی است و این مورد را باید در تولید بازی ببینیم و یکی از هزینه‌های مالی که در بازی دیده می‌شود، اینکه بازی را به افرادی می‌دهند تا بازی کنند و عیوب و بازخوردهای آن معلوم شود.
همچنین در برخی موارد، مرسوم شده است که برخی از افراد که در بازی‌ها رتبه (لول) و مراحل بالا را دارند، به‌صورت آنلاین بازی‌های آنها پخش می‌شود و بابت این پول می‌گیرند.
برخی دیگر از موارد تعاملات خارج از بازی، این است که فرد ثالثی، به کسانی پول می‌دهد و برای او بازی می‌کند و این فرد بازی را تماشا می‌کند و این مورد هم عقلایی است؛ مثلاً فرد خودش بلد نیست؛ اما دوست دارد یک شناسه (اکانت) داشته باشد یا یاد بگیرد و...
از این‌رو باید گفت که تعاملات مالی و داد و ستدهای خارج بازی اما مرتبط با آن، خود موارد زیادی دارد.
این نکته را هم در اینجا بیان کنم، کسی که برای مصرف بازی، پول می‌دهد، اگر قبل از بازی پول می‌دهد، این وارد مرحله توزیع بازی و از معاملات مرتبط با بازی است؛ ولی اگر در مراحل بعدی داد و ستدی صورت می‌گیرد و برای ادامه بازی و رفتن به مراحل بازی است، از موارد معاملات درون بازی است.
معاملات خارج از بازی، خود انواعی دارد که ممکن است، در قالب بیع ، اجاره، صلح و .. باشد.
مالمنظور از مال در تعاملات مالی خارج از بازی، مال عرفی است که بده و بستان می‌شود و پول و سکه و هرچه هست که خارجی است و رایج بین مردم است.
اما در تعاملات مالی داخل بازی، مراد از مال، مال رایج نیست؛ چراکه در تعاملات مالی داخل بازی، گاهی امتیاز داده می‌شود و چیزی تهیه می‌شود یا پول داده می‌شود و امتیاز گرفته می‌شود و در مقابل امتیاز چیزی تهیه می‌شود. اینها هم جزء تعاملات مالی حساب می‌شود؛ چراکه تعریف مال صدق می‌کند و به این خاطر که مردم در مقابل آنها پول می‌دهند و هزینه می‌کنند و هر چیزی که مردم در مقابل آنها حاضرند پول بدهند، مال محسوب می‌شوند.
در مورد تعاملات خارجی این امکان وجود دارد که داخل بازی هیچ داد و ستدی انجام نشود؛ اما خارج بازی داد و ستد انجام شود. حال این داد و ستد می‌تواند حرام و یا حلال باشد؛ به‌عنوان مثال با یک بازی قمار بازی کنند؛ مثلاً دو نفر شرط کنند که اگر فلانی ببازد، من فلان مقدار پول به تو می‌دهم و یا برعکس... این داد و ستدهای خارجی می‌تواند از نوع حرام باشد؛ مثل قمار و مثل اینکه در اسب سواری، روی اسب شرط می‌بندند و در بازی هم، روی بازی خودشان یا بازی‌های دیگران می‌توانند، شرط بکنند و قمار شود.
اما تعاملات داخلیدر تعاملات داخل بازی، واقعاً تنوعی از معاملات وجود دارد؛ از این جهت که داد و ستدهایی در داخل بازی انجام می‌شود که یا در مقابل باختن‌ها و این‌گونه چیزهاست و گاهی در مقابل تهیه یک سری اشیاء و چیزها داد و ستد انجام می‌شود. در آن مواردی که داد ستدها، بر اثر باختن‌ها و بردن‌ها صورت می‌گیرد، در برخی صور- تأکید می‌کنیم در برخی صور- قمار می‌شود و شناخت اینکه کدام قماری و کدام قماری نیست، نیاز به دقت است.
آن قسمتی که معاملات برای تهیه برخی چیزهاست، گاهی پول رایج پرداخت می‌شود و گاهی پول به امتیاز داده می‌شود و به‌وسیله امتیاز اجزاء بازی را تهیه می‌کنند.
در آنجایی که پول رایج پرداخت می‌شود، بحث مالیت آن اشیا مطرح می‌شود. در برخی موارد چیزی که تهیه می‌شود، مال بودن آن روشن نیست و نیاز به تأمل بیشتر دارد؛ اما می‌شود گفت که در تمام موارد با توجه به اینکه عقلاء ولو اینکه برای تفریح، حاضر به پرداخت مال برای تهیه این اجزاء هستند، صدق مالیت می‌کند؛ حتی اگر در برخی از موارد، قابل واگذاری به غیر نباشد. خوب اینجا چیزی را خریداری کرده و مالیت روشن است؛
اما در جایی که پول در مقابل امتیاز داده می‌شود و با امتیاز، اشیاء و چیزهای مورد نیاز در بازی را تهیه می‌کند در اینجا هم، بحث تعاملات مالی باز مطرح می‌شود؛ یعنی آیا معامله مالی محسوب می‌شود یا نه؟ جواب این است که در این‌گونه موارد ایا امتیاز، مالیت دارد یا ندارد؟
در جواب باید گفت که مالیت امتیاز بسته به این است که آیا مردم حاضرند، در مقابل آن پول دهند و این قاعده قابل تطبیق بر آن می‌شود یا طبق کلام برخی از فقهاء که همین که مردم به آن رغبت نشان بدهند، همین مقدار مالیت بر آن صدق می‌کند.
در برخی بازی‌ها، بازی‌ساز به‌گونه‌ای طراحی کرده است که این چیزی که در بازی هست، با پول و امتیاز هرگز قابل خرید نباشد و هیچ‌وقت نتواند، آن را بفروشد. سؤال این است که آن وقت آیا مال است یا نه؟
در پاسخ باید گفت که خود اجزاء هم، دو فرض دارد؛ یک موقع تأثیری در مرغوبیت بازی دارد و گاهی هم ندارد. اگر تأثیر در مرغوبیت دارد و از طرفی قابل واگذاری باشد؛ ولو در قالب کل بازی و اکانت بازی باشد. اینها معاملاتشان جای بحث دارد؛ و لو نتیجۀً ما بگوییم: صحیح است و خودش مالیت پیدا می‌کند؛ و لو اینکه با واسطه باشد. پس لزوماً خودشان نیاز نیست، مالیت داشته باشند و بلکه مجموعه مالیت دارد و چون اینها تأثیر در مالیت کل می‌گذارند، مالیت ضمنی پیدا می‌کنند؛ ولو اینکه مستقلاً مالیت نداشته باشند. آن مجموعه مالیت دارد، این یک جزء داخل آن ولو اینکه مستقلاً مالیت ندارد؛ ولی چون باعث افزایش کل می‌شود، مالیت ضمنی پیدا می‌کند. همان‌طور که می‌گوییم، این بازی بدون آن ویژگی 10 تومان؛ ولی با آن 15 تومان است.
بنابراین مالیت اینکه من نمی‌توانم مستقلاً این جزء را بگیرم، باعث نمی‌شود که از مالیت بیفتد؛ بنابراین در ظرف خودش باید نگاه شود.
پس مؤلفه‌های متفاوتی وجود دارد که باید در نظر گرفته شود تا مالیت یک عنصر در بازی معلوم شود.
یعنی در بحث تعاملات مالی آنچه به نتیجه می‌رسیم، این نیست که مالیت مستقل اجزاء را ثابت کنیم؛ بلکه همین که مالیت ضمنی آنها ثابت شود، کفایت می‌کند و مالیت ضمنی این است که خودش وجود مستقل ندارد؛ اما باعث می‌شود که قیمت بازی بالا و پایین شود و داعی این می‌شود که معامله انجام بگیرد.
تعاملات داخلی همچنین، گاهی می‌توانند در قالب قمار قرار بگیرند و گاهی در قالب بیع و اجاره و ... و این تعاملات، گاهی صرفاً برای این معاملات یک انگیزه حقیقی و رفع نیاز مادی نیست؛ بلکه انگیزه‌های سرگرمی دارد. به‌نظر می‌رسد، برخی فقهاء که به برخی از این بازی‌ها اشکال گرفتند، دیدند که این پولی که در قبال اینها گرفته می‌شود، در مقابل یک چیز عقلایی نیست و این یک سرگرمی است و ما عرض کردیم که این هم، یک مطلوب عقلایی است که نه منع شرعی دارد و نه منع عقلایی دارد؛ بلکه از مطلوبیت‌های عقلایی است و تا بوده این‌گونه بود که مردم بابت سرگرمی‌ها مبالغی را پرداخت کنند.
نکته دیگر اینکه فقها، بین تعاملات در بازی‌های آنلاین و غیرآنلاین فرق گذاشتند و تفصیل قائل شدند و گفتند: وقتی وارد بازی می‌شوید، یا اینترنتی است که بازی مجازی است و یا غیرآنلاین است؛ یعنی بازی‌های رایانه‌ای، می‌توانند دو دسته باشند که برخی جاها تعبیر به بازی مجازی کردند و این در جایی است که بازی برخط و آنلاین باشد؛ لذا برخی از بازی‌های رایانه‌ای، بازی مجازی است و قسم دیگر که بازی‌های آفلاین است.
در بازی‌های مجازی چون افراد وقتی وارد می‌شوند، به‌صورت غیراختیاری از حسابشان پول کم می‌شود یا به حسابشان نوشته می‌شود و گاهی پرداخت‌های اینترنتی دارند؛ لذا دیده شد، در برخی از استفتائات بین این دو-گونه فرق گذاشتند.
وجه این تفصیل چیست؟ گمان کردند که با ورود به اینترنت، مقاصد افراد غیرسالم و مغرض را تأمین می‌کند یا از طریق اینترنت و یا برخی بازی‌ها، با هدف جاسوسی ساخته شدند و بازی‌کن‌ها بدون آگاهی مورد سوء استفاده امنیتی قرار می‌گیرند و یا اینکه نمی‌دانند، چقدر پرداخت می‌کنند و چه چیزی می‌گیرند و نوعی غرر(فریب) در معامله است و اینها احتمالاتی است که به ذهن می‌رسد والاّ وجه دیگری به ذهن نمی‌رسد و به-نظر من بین اینها هیچ فرقی نیست و برای حکم تعاملات مالی چه داخل بازی و چه خارج بازی، باید چند چیز را در نظر بگیریم:
• هدف: تعاملات بازی به چه هدفی صورت می‌گیرد.
• دیگری خود تعامل است و اینکه تعامل چه چیزی در مقابل چه چیزی است؟ آیا مالیت دارد یا ندارد؟ آیا ماهیت قماری دارد یا نه؟ آیا ماهیت معاملات شرعی را دارد یا نه؟ و از این طریق محتوی را بررسی کنیم.
• مرحله سوم هم، آثارش را باید بررسی کنیم؛ یعنی این معامله‌ای که انجام می‌شود، آیا سبب کار حرامی نیست؟ آیا مثلاً اعانه بر اثم نیست؟ آیا اعانه بر تعاون نیست؟ برخی از خرید بازی‌ها، شاید مستحب باشد؛ به-خاطر آثار مستحب و...
بنابراین برای شناخت حکم تعاملات بازی چه داخلی و چه خارجی، باید هدف و محتوی و اثر تعاملات را در نظر گرفت و فرقی نمی‌کند؛ چه در قالب تولید باشد و یا در قالب توزیع و مصرف باشد.