آیت‌الله رجبی عنوان کرد
نقش حیاتی علامه طباطبایی(ره) در توسعه قرآنی در حوزه
رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد)، بر نقش جدی و حیاتی علامه طباطبایی(ره) در توسعه قرآنی در حوزه‌های علمیه تأکید کرد.
به گزارش خبرگزاری حوزه، آیت‌الله محمود رجبی، رئیس مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(قد)، ۱۰آذر در نشست علمی «جایگاه روایات در روش تفسیری علامه طباطبایی(ره)» که از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی در قم برگزار شد، اظهار کرد: باید اصولی را که علامه بر اساس آن به تفسیر قرآن به قرآن روی آوردند، روشن کنیم؛ به‌تعبیری به زوایای مختلف آن توجه داشته باشیم تا درک درستی از آن به دست آید.
وی افزود: از این روی باید چند چیز را تفکیک کنیم؛ اول اینکه باید بین نیازمندی قرآن به خود قرآن و نیازمندی مفسر برای فهم قرآن به غیر قرآن، تفاوت قائل شویم.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه تصریح کرد: علامه بر روی خود قرآن تمرکز کرده و به آیاتی چون؛ «بلسان عربی مبین» استناد ورزیده است؛ یعنی قرآن خودش در اوج فصاحت و بلاغت است و این متن، منظور خودش را به‌صورت کامل بیان کرده و نیازی به بیانی غیر از آن نداریم.
آیت‌الله رجبی اظهار کرد: مسئله قابل توجه دیگر، اینکه وقتی ما می‌خواهیم، قرآن را بفهمیم، آیا نیازمند به ادبیات و قرائن خارجی و... نیستیم؟ بنده معتقدم که مراد ایشان این نیست که ما در مقام مفسر و فهمنده قرآن، نیازی به این موارد نداریم؛ البته اگر مفسر، اهل‌بیت(ع) باشند، هیچ نیازی به این چیزها ندارند؛ ولی در رده‌های غیر ایشان باز به‌مراتب علمی افراد بستگی دارد. کسی که عربی نمی‌داند یا با مباحث عقلی آشنایی ندارد، باید دنبال علوم مورد نیاز برود تا بتواند قرآن را بفهمد.
حجیت فرمایشات اهل‌بیت(ع) از منظر علامه طباطبایی(ره)این استاد حوزه علمیه، با بیان اینکه تفسیر المیزان در مقایسه با تفاسیر دیگر، در فهم مراد قرآن خیلی گسترده‌تر و دقیق‌تر عمل کرده است، افزود: از نظر علامه، مفسران حتماً نیازمند مقدمات هستند و از جمله آن‌ها هم روایات اهل‌بیت(ع) است. از منظر ایشان به‌همان میزان و دلیل که قرآن حجت است، بیانات حضرات معصومین(ع) هم، حجت است.
آیت‌الله رجبی بیان کرد: ایشان تصریح دارد که ما باید از احادیث استفاده کنیم؛ چه اینکه مشافهتاً و یا از طریق نقل مطمئن به ما برسد. نکته دیگر تأکید علامه بر روایات یقینی است. علامه بیان کرده که روایات متواتر باید در معارف استفاده شود؛ زیرا یقینی است یا روایاتی که قطعی‌الصدور باشد و قرائن قطعی داشته باشد. ایشان در اخبار آحاد معتقد است چون یقین نداریم که سخن معصوم(ع) است، در غیر احکام نمی‌توان استفاده کرد.
۳ دسته روایات آحادرئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد)، بیان کرد: فرق است بین اینکه ما در تفسیر از اخبار استفاده کنیم یا اعتنای به روایات در تفسیر؛ علامه معتقد است: اخبار آحاد سه دسته است؛ یکی لازم‌القبول، برخی لازم‌الرد و‌الطرد چون مخالف قرآن و عقل هستند و برخی قابل اعتنا هستند و نه می‌توان ردشان کرد و نه پذیرفت.
آیت‌الله رجبی اظهار کرد: از این‌رو علامه بیش از سایر مفسران از روایات، به‌خصوص روایات اهل‌سنت استفاده کرده است؛ ولی اخبار تابعین و صحابه را قول خودشان دانسته و رد کرده است؛ ولی از مواردی که به‌عنوان قول معصوم ولو آحاد باشد و سند معتبر نداشته باشد، استفاده کرده است.
استاد حوزه علمیه گفت: اینکه گفته شود علامه معتقد است، اخبار آحاد نباید استفاده شود، به‌معنای رد کردن و نادیده گرفتن همه آن‌ها نیست؛ براین اساس اولین قدم در فهم آیات، رجوع به روایات است تا هم روش اهل‌بیت(ع) و هم فضای ذهنی آن‌ها را در فهم قرآن درک کنیم. علامه به‌تعبیر آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی، یک چشم به آیات و یک چشم به روایات داشت.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه اضافه کرد: اگر ما مجموعه فرمایشات علامه طباطبایی(ره) را کنار هم بگذاریم، بدون تردید ایشان کارکرد روایات قطعی‌الصدور را در تفسیر و احکام قبول دارند و اینکه در مقام عمل، مستقیماً سراغ آیات رفته‌اند، برای این است که اگر پذیرفتیم، قرآن خودش مبین است، ابتدا باید از خود قرآن برای رفع ابهام و توضیح استفاده کنیم.
وی ادامه داد: تکیه علامه بر خلاف برخی علمای دیگر که روی سند روایت است، روی متن روایات است و در روایات موافق با قرآن هم، مقداری را که موافق با متن قرآن بوده، پذیرفته است؛ چون ممکن است، بخشی از روایت حتی مخالف قرآن نباشد؛ ولی قرینه مؤید از قرآن هم برای آن نداریم. البته علامه در مواردی به بررسی سندی روایات هم پرداخته تا به اطمینان سندی برسد و اگر بتواند، در تفسیر از آن بهره ببرد.
آیت‌الله رجبی بیان کرد: علامه طباطبایی(ره) صریحاً بیان کرده که اگر روایت با متن قرآن سازگار بود آن را می‌پذیریم و اگر سند آن هم درست بود، زینتی برای روایت است؛ ولی آنچه معیار است، مطابقت متن روایت با متن قرآن است و ایشان سند را در پذیرش تفسیر دخیل نمی‌داند.
وی اضافه کرد: بنابراین مبنا در تفسیر ایشان متن قرآن و آیات است و البته روایات موثوق‌الصدور هم معتبر است؛ ولی روایات آحاد معتبر نیست؛ مگر اینکه در متن آیه مورد بحث، دلایل و شواهدی در تأیید آن روایت داشته باشیم؛ در این صورت هم، روایت صرفاً مؤید است.
کنار گذاشتن ظاهر قرآن، حجیت ندارداستاد درس خارج حوزه علمیه گفت: از منظر علامه، روایت اگر آحاد باشد، در هیچ جایی جز احکام، معتبر نیست؛ ولی اگر موثوق‌الصدور باشد، باید حد دلالت آن را بررسی کنیم. معیار برای علامه، صدور است و نه سند و اگر صدور قطعی بود، مانند این است که آیه دیگری به‌عنوان مؤید تفسیری داریم. بنابراین با خبر واحد صحیح‌السند هم نمی‌توان دست از ظاهر آیات برداشت؛ از منظر ایشان ظاهر قرآن، حجت است و با صراحت فرموده که حجت شرعی و حجت عقلی برای کنار زدن ظاهر قرآن و استناد به روایت آحاد ولو روایت غیرآحادی که مفاد آن در تضاد با متن قرآن است، نداریم.
وی با اشاره به نگاه علامه به روش تفاسیر روایی گفت: در بحث تفاسیر روایی، تفاسیری را که فقط روایات را آورده و مفسر، خودش، بیانی ندارد، مدنظر قرار نمی‌دهد؛ زیرا پذیرش آن را به‌معنای کنار گذاشتن بسیاری از آیات می‌داند؛ به دلیل اینکه آیات زیادی داریم که در ذیل آن روایت نداریم.
آیت‌الله رجبی بیان کرد: تفسیر روایی‌ای مورد پذیرش علامه است که روایات آن صحیح‌السند باشد؛ بنابراین روایات آحادی که در تفاسیر روایی به آن استناد شده، از نظر علامه مورد قبول نیست؛ البته این نکته مهم است که اگر مبنای ما فقط روایات باشد، از بخش عظیمی از مفاهیم قرآن محروم هستیم و در این صورت، قرآن هادی ما نخواهد بود و این با هدف نزول و آیات قرآن ناسازگار است.
وی با بیان اینکه نمی‌توان گفت، کتابی با بیش از شش هزار آیه داریم؛ ولی فقط می‌توانیم از تعدادی از آن استفاده کنیم و این ظلم به قرآن است، افزود: پس باید از روایات استفاده کنیم؛ ولی منحصر به روایات نشویم یا از هر نوع روایتی نباید استفاده کنیم.
عضو شورای‌عالی حوزه، با تأکید بر اینکه علامه فهم قرآن را چندین گام به جلو برد، گفت: به‌تعبیر علامه جوادی آملی ما وقتی به حوزه آمدیم و مقداری فقه و اصول خواندیم، نیازی به قرآن حس نمی‌کردیم؛ ولی وقتی علامه تفسیر را شروع کرد، فهمیدیم که خیلی چیزها در قرآن وجود دارد و ایشان شیوه فهم قرآن را پیش بردند و نوآوری زیادی هم داشتند.
رئیس مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(قد) اظهار کرد: هیچ‌یک از تفاسیر گذشته به این میزان، از آیات و با اعتنا به روایات بهره نبرده است و المیزان، ظرایف آیات را ضمن تحفظ به متن، کشف کرده است؛ از این رو تبیین و تحلیل ایشان نسبت به آیات و روایات بسیار قابل توجه است.
وی با بیان اینکه رویکرد اجتماعی به آیات، از ویژگی‌های برجسته المیزان است، ادامه داد: امتداد اجتماعی مباحث قرآنی از موارد ضروری برای دنیای امروز است و مباحث اجتماعی ایشان در المیزان، واجد این ویژگی است و کاربرد در زندگی مردم پیدا کرده است. همچنین روزآمدی تفسیر المیزان هم، از نقاط مثبت آن است؛ زیرا الآن هم، المیزان روزآمد است و به بسیاری از شبهات می‌تواند پاسخ دهد.
آیت‌الله رجبی بیان کرد: جریان‌سازی و شاگردپروری علامه هم، در عرصه تفسیر بسیار مهم است. علامه مصباح(ره) می‌گفت: تفسیر، موضوعی حاشیه‌ای در حوزه بود و ایشان آن را به وسط میدان آورد. علامه مباحث عقلی، اخلاقی و قرآنی را رشد داد و در آن جریان‌سازی کرد و توجه حوزه را به سمت آن جلب کرد و همه مدیون ایشان هستیم. البته هر نظری غیر از نظر معصومین(ع)، می‌تواند قابل نقد و تکمیل باشد.
وی تصریح کرد: علامه طباطبایی(ره) قبل از چاپ، نوشته‌هایش را به کسانی مانند علامه مصباح(ره) می‌داد تا آن را بررسی و نقد کنند. بنابراین نقد عالمانه و مؤدبانه قطعاً موجب خوشحالی خود علامه هم خواهد بود.
آیت‌الله رجبی در پایان سخنانش، با تأکید بر حفظ جایگاه مقام معظم رهبری به‌عنوان مفسر و عارف، اظهار کرد: ایشان مفسر و عارف هستند و مقام ولایت دارند و باید قدردان ایشان باشیم. فرزندان علامه مصباح(ره) نقل می‌کردند که ما به ایشان گفتیم: یک دیدار خصوصی با رهبری داشته باشیم و ایشان فرمود که مشغولیات رهبری زیاد است و حیف است وقت ایشان با دیدار ما بگذرد تا اینکه در یک دیدار عمومی که ایجاد شد، به ایشان اصرار کردیم و آمدند و از وقتی که شروع کردیم تا به بیت برسیم، اشک شوق می‌ریختند که ما نمی‌دانیم، کجا و نزد چه کسی می‌رویم؛ ایشان واقعاً جایگاه رهبری را به‌عنوان نایب عام امام زمان(عج) به‌درستی شناخته و درک کرده بود.
وی افزود: از این روی باید چند چیز را تفکیک کنیم؛ اول اینکه باید بین نیازمندی قرآن به خود قرآن و نیازمندی مفسر برای فهم قرآن به غیر قرآن، تفاوت قائل شویم.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه تصریح کرد: علامه بر روی خود قرآن تمرکز کرده و به آیاتی چون؛ «بلسان عربی مبین» استناد ورزیده است؛ یعنی قرآن خودش در اوج فصاحت و بلاغت است و این متن، منظور خودش را به‌صورت کامل بیان کرده و نیازی به بیانی غیر از آن نداریم.
آیت‌الله رجبی اظهار کرد: مسئله قابل توجه دیگر، اینکه وقتی ما می‌خواهیم، قرآن را بفهمیم، آیا نیازمند به ادبیات و قرائن خارجی و... نیستیم؟ بنده معتقدم که مراد ایشان این نیست که ما در مقام مفسر و فهمنده قرآن، نیازی به این موارد نداریم؛ البته اگر مفسر، اهل‌بیت(ع) باشند، هیچ نیازی به این چیزها ندارند؛ ولی در رده‌های غیر ایشان باز به‌مراتب علمی افراد بستگی دارد. کسی که عربی نمی‌داند یا با مباحث عقلی آشنایی ندارد، باید دنبال علوم مورد نیاز برود تا بتواند قرآن را بفهمد.
حجیت فرمایشات اهل‌بیت(ع) از منظر علامه طباطبایی(ره)این استاد حوزه علمیه، با بیان اینکه تفسیر المیزان در مقایسه با تفاسیر دیگر، در فهم مراد قرآن خیلی گسترده‌تر و دقیق‌تر عمل کرده است، افزود: از نظر علامه، مفسران حتماً نیازمند مقدمات هستند و از جمله آن‌ها هم روایات اهل‌بیت(ع) است. از منظر ایشان به‌همان میزان و دلیل که قرآن حجت است، بیانات حضرات معصومین(ع) هم، حجت است.آیت‌الله رجبی بیان کرد: ایشان تصریح دارد که ما باید از احادیث استفاده کنیم؛ چه اینکه مشافهتاً و یا از طریق نقل مطمئن به ما برسد. نکته دیگر تأکید علامه بر روایات یقینی است. علامه بیان کرده که روایات متواتر باید در معارف استفاده شود؛ زیرا یقینی است یا روایاتی که قطعی‌الصدور باشد و قرائن قطعی داشته باشد. ایشان در اخبار آحاد معتقد است چون یقین نداریم که سخن معصوم(ع) است، در غیر احکام نمی‌توان استفاده کرد.
۳ دسته روایات آحادرئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد)، بیان کرد: فرق است بین اینکه ما در تفسیر از اخبار استفاده کنیم یا اعتنای به روایات در تفسیر؛ علامه معتقد است: اخبار آحاد سه دسته است؛ یکی لازم‌القبول، برخی لازم‌الرد و‌الطرد چون مخالف قرآن و عقل هستند و برخی قابل اعتنا هستند و نه می‌توان ردشان کرد و نه پذیرفت.آیت‌الله رجبی اظهار کرد: از این‌رو علامه بیش از سایر مفسران از روایات، به‌خصوص روایات اهل‌سنت استفاده کرده است؛ ولی اخبار تابعین و صحابه را قول خودشان دانسته و رد کرده است؛ ولی از مواردی که به‌عنوان قول معصوم ولو آحاد باشد و سند معتبر نداشته باشد، استفاده کرده است.
استاد حوزه علمیه گفت: اینکه گفته شود علامه معتقد است، اخبار آحاد نباید استفاده شود، به‌معنای رد کردن و نادیده گرفتن همه آن‌ها نیست؛ براین اساس اولین قدم در فهم آیات، رجوع به روایات است تا هم روش اهل‌بیت(ع) و هم فضای ذهنی آن‌ها را در فهم قرآن درک کنیم. علامه به‌تعبیر آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی، یک چشم به آیات و یک چشم به روایات داشت.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه اضافه کرد: اگر ما مجموعه فرمایشات علامه طباطبایی(ره) را کنار هم بگذاریم، بدون تردید ایشان کارکرد روایات قطعی‌الصدور را در تفسیر و احکام قبول دارند و اینکه در مقام عمل، مستقیماً سراغ آیات رفته‌اند، برای این است که اگر پذیرفتیم، قرآن خودش مبین است، ابتدا باید از خود قرآن برای رفع ابهام و توضیح استفاده کنیم.
وی ادامه داد: تکیه علامه بر خلاف برخی علمای دیگر که روی سند روایت است، روی متن روایات است و در روایات موافق با قرآن هم، مقداری را که موافق با متن قرآن بوده، پذیرفته است؛ چون ممکن است، بخشی از روایت حتی مخالف قرآن نباشد؛ ولی قرینه مؤید از قرآن هم برای آن نداریم. البته علامه در مواردی به بررسی سندی روایات هم پرداخته تا به اطمینان سندی برسد و اگر بتواند، در تفسیر از آن بهره ببرد.
آیت‌الله رجبی بیان کرد: علامه طباطبایی(ره) صریحاً بیان کرده که اگر روایت با متن قرآن سازگار بود آن را می‌پذیریم و اگر سند آن هم درست بود، زینتی برای روایت است؛ ولی آنچه معیار است، مطابقت متن روایت با متن قرآن است و ایشان سند را در پذیرش تفسیر دخیل نمی‌داند.
وی اضافه کرد: بنابراین مبنا در تفسیر ایشان متن قرآن و آیات است و البته روایات موثوق‌الصدور هم معتبر است؛ ولی روایات آحاد معتبر نیست؛ مگر اینکه در متن آیه مورد بحث، دلایل و شواهدی در تأیید آن روایت داشته باشیم؛ در این صورت هم، روایت صرفاً مؤید است.
کنار گذاشتن ظاهر قرآن، حجیت ندارداستاد درس خارج حوزه علمیه گفت: از منظر علامه، روایت اگر آحاد باشد، در هیچ جایی جز احکام، معتبر نیست؛ ولی اگر موثوق‌الصدور باشد، باید حد دلالت آن را بررسی کنیم. معیار برای علامه، صدور است و نه سند و اگر صدور قطعی بود، مانند این است که آیه دیگری به‌عنوان مؤید تفسیری داریم. بنابراین با خبر واحد صحیح‌السند هم نمی‌توان دست از ظاهر آیات برداشت؛ از منظر ایشان ظاهر قرآن، حجت است و با صراحت فرموده که حجت شرعی و حجت عقلی برای کنار زدن ظاهر قرآن و استناد به روایت آحاد ولو روایت غیرآحادی که مفاد آن در تضاد با متن قرآن است، نداریم.وی با اشاره به نگاه علامه به روش تفاسیر روایی گفت: در بحث تفاسیر روایی، تفاسیری را که فقط روایات را آورده و مفسر، خودش، بیانی ندارد، مدنظر قرار نمی‌دهد؛ زیرا پذیرش آن را به‌معنای کنار گذاشتن بسیاری از آیات می‌داند؛ به دلیل اینکه آیات زیادی داریم که در ذیل آن روایت نداریم.
آیت‌الله رجبی بیان کرد: تفسیر روایی‌ای مورد پذیرش علامه است که روایات آن صحیح‌السند باشد؛ بنابراین روایات آحادی که در تفاسیر روایی به آن استناد شده، از نظر علامه مورد قبول نیست؛ البته این نکته مهم است که اگر مبنای ما فقط روایات باشد، از بخش عظیمی از مفاهیم قرآن محروم هستیم و در این صورت، قرآن هادی ما نخواهد بود و این با هدف نزول و آیات قرآن ناسازگار است.
وی با بیان اینکه نمی‌توان گفت، کتابی با بیش از شش هزار آیه داریم؛ ولی فقط می‌توانیم از تعدادی از آن استفاده کنیم و این ظلم به قرآن است، افزود: پس باید از روایات استفاده کنیم؛ ولی منحصر به روایات نشویم یا از هر نوع روایتی نباید استفاده کنیم.
عضو شورای‌عالی حوزه، با تأکید بر اینکه علامه فهم قرآن را چندین گام به جلو برد، گفت: به‌تعبیر علامه جوادی آملی ما وقتی به حوزه آمدیم و مقداری فقه و اصول خواندیم، نیازی به قرآن حس نمی‌کردیم؛ ولی وقتی علامه تفسیر را شروع کرد، فهمیدیم که خیلی چیزها در قرآن وجود دارد و ایشان شیوه فهم قرآن را پیش بردند و نوآوری زیادی هم داشتند.
رئیس مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(قد) اظهار کرد: هیچ‌یک از تفاسیر گذشته به این میزان، از آیات و با اعتنا به روایات بهره نبرده است و المیزان، ظرایف آیات را ضمن تحفظ به متن، کشف کرده است؛ از این رو تبیین و تحلیل ایشان نسبت به آیات و روایات بسیار قابل توجه است.
وی با بیان اینکه رویکرد اجتماعی به آیات، از ویژگی‌های برجسته المیزان است، ادامه داد: امتداد اجتماعی مباحث قرآنی از موارد ضروری برای دنیای امروز است و مباحث اجتماعی ایشان در المیزان، واجد این ویژگی است و کاربرد در زندگی مردم پیدا کرده است. همچنین روزآمدی تفسیر المیزان هم، از نقاط مثبت آن است؛ زیرا الآن هم، المیزان روزآمد است و به بسیاری از شبهات می‌تواند پاسخ دهد.
آیت‌الله رجبی بیان کرد: جریان‌سازی و شاگردپروری علامه هم، در عرصه تفسیر بسیار مهم است. علامه مصباح(ره) می‌گفت: تفسیر، موضوعی حاشیه‌ای در حوزه بود و ایشان آن را به وسط میدان آورد. علامه مباحث عقلی، اخلاقی و قرآنی را رشد داد و در آن جریان‌سازی کرد و توجه حوزه را به سمت آن جلب کرد و همه مدیون ایشان هستیم. البته هر نظری غیر از نظر معصومین(ع)، می‌تواند قابل نقد و تکمیل باشد.
وی تصریح کرد: علامه طباطبایی(ره) قبل از چاپ، نوشته‌هایش را به کسانی مانند علامه مصباح(ره) می‌داد تا آن را بررسی و نقد کنند. بنابراین نقد عالمانه و مؤدبانه قطعاً موجب خوشحالی خود علامه هم خواهد بود.
آیت‌الله رجبی در پایان سخنانش، با تأکید بر حفظ جایگاه مقام معظم رهبری به‌عنوان مفسر و عارف، اظهار کرد: ایشان مفسر و عارف هستند و مقام ولایت دارند و باید قدردان ایشان باشیم. فرزندان علامه مصباح(ره) نقل می‌کردند که ما به ایشان گفتیم: یک دیدار خصوصی با رهبری داشته باشیم و ایشان فرمود که مشغولیات رهبری زیاد است و حیف است وقت ایشان با دیدار ما بگذرد تا اینکه در یک دیدار عمومی که ایجاد شد، به ایشان اصرار کردیم و آمدند و از وقتی که شروع کردیم تا به بیت برسیم، اشک شوق می‌ریختند که ما نمی‌دانیم، کجا و نزد چه کسی می‌رویم؛ ایشان واقعاً جایگاه رهبری را به‌عنوان نایب عام امام زمان(عج) به‌درستی شناخته و درک کرده بود.