در آستانه سالگرد عالم بزرگواری هستیم و باید به ویژگیهایی که در وجود مقدس ایشان بود، توجه کنیم. بنده پنجسال در درس تفسیر و اسفار ایشان افتخار حضور داشتم. از لحاظ معنوی، ویژگیهای فراوانی در وجود ایشان منعکس بود. طوری مفاهیم و مضامین آیات قرآن در روح ایشان اثر کرده بود که وقتی تفسیر قرآن میگفتند، مثل این بود که آن مفاهیم و مضامین در ایشان تجسم داشت. به آیات عذاب که میرسید، گاهی دستمالی را از جیبش درمیآورد. جلوی چشمش میگرفت و گریه میکرد. معانی آیات قرآن را تجسم میبخشید.
توجه ویژه به اهلبیت(ع)از لحاظ ولایت در حد بسیار بسیار کامل و بالا بود. روزهایی که مجالس عزا برپا میشد، میدیدم که صبح زودتر از همه، عصازنان میرود و گوشهای از مجلس مینشیند. تا آخر مرثیهخوانها، روضهخوانها و مبلغان مینشست و بعد میرفت. بهاندازهای در معنویات قوی بود که در ماه مبارک رمضان که روزه میگرفت، قبل از افطار به حرم میآمد و زیارت حضرت معصومه(س) را میخواند و بعد ضریح را میبوسید. افطارش بوسیدن ضریح حضرت معصومه(س) بود.
تواضع در برابر شاگردهادرس و حرکات و سکنات ایشان برای ما واقعاً یک درس اخلاق بود. تکرار هم داشت به اینکه «برکةالعلم» در تعظیم استاد است. ما هم در تکریم ایشان، از این حدیث خیلی بهره میگرفتیم. میبینیم یکی از شاگردان ایشان، آیتالله شهید مطهری(ره) بودند که در نوشتههاشان هر وقت اسم آیتالله طباطبایی(ره) را میبرند، میگویند: «آیتالله طباطبایی (روحی لهالفدا) بهخاطر دارم که جلسهای تبلیغی در نیشابور در فصل تابستان بود. من منزل حجتالاسلام والمسلمین سیدمحمد موسوی بودم. گفتند: امروز آیتالله طباطبایی(ره) میآیند تا از اینجا به سبزوار بروند و برگردند. نزدیک ظهر آمدند. آیتالله مطهری(ره) بهعلت احترامی که نسبت به ایشان میکرد _ و برای ما درس بود_ پشت سر ایشان حرکت میکرد. ایشان وارد که شدند، بدون اجازه ایشان ننشست. وقتی ایشان حرکت میکرد که برود وضو بگیرد، آیتالله مطهری(ره) جلوتر میرفت کفش ایشان را جفت کند. وقت وضو، عمامهشان را برمیداشت. سپس عبا را روی دستش میگرفت تا وضوی ایشان تمام شود؛ جلو میآمد و با احترام عبا را به دوش ایشان میانداخت و عمامه را به سر ایشان میگذاشت.
یک روز در جلسه درس آیتالله طباطبایی(ره) بودیم. یک نفر آشنا آمد و شیشه عطری به ایشان تقدیم کرد. ایشان گرفتند و تشکر کردند. آمد جلو و شیشه را باز کرد و خواست به لباس آیتالله طباطبایی(ره) بمالد. آیتالله طباطبایی(ره) گفت: «نه نه! من دو سال است از آن تاریخ که استاد من آقای قاضی(رض) از دنیا رفته، عطر نزدهام.» حدیث داریم: «برکةالعلم فی تعظیم الاستاذ»1؛ برکت علم در تعظیم استاد است.
تفقه در دین
آیتالله طباطبایی(ره) نهتنها یک مفسر قرآن در سطح بسیار کامل بود، بلکه فقیه بود، اصولی بود، فیلسوف بود. ایشان حاشیهای بر کفایه دارد که اگر کسی مطالعه کند، میبیند که این عالم در اصول در چه سطحی بوده است. از تمام جهات نابغه و از نوادر روزگار و از نوابغ اسلام بود. تفسیر ایشان خیلی مهم است. باید با آن تفسیر خیلی آشنا باشیم. ایشان براساس «القرآن یفسر بعضه بعضا»،2 این تفسیر را تدوین کرده و نوشته و گفته است. فقهی که فعلاً میگوییم، اصطلاح مستحدث در احکام عملی انسان است؛ ولی فقه در قرآن، در لغت، در اخبار، فهم کامل تمام ابعاد اسلام میشود.
«تفقه در دین» میتواند در ده بُعد از «فقه اصطلاحی» بیان شود که هریک از اینها، فصل بسیار مبسوطی است:
اول: معارف فقهی در علم کلام، توحید، شناخت خدا، صفات خدا؛
دوم: معارف فقهی در احکام عبادی اسلام؛
سوم: معارف فقهی در احکام اخلاقی اسلام؛
چهارم: معارف فقهی در احکام اقتصادی اسلام؛
پنجم: معارف فقهی در امور اجتماعی اسلام؛
ششم: معارف فقهی در فرهنگ علمی اسلام؛
هفتم: معارف فقهی در فرهنگ فقهی؛
هشتم: معارف فقهی در قضای اسلام؛
نهم: معارف فقهی در سیاست اسلام؛
دهم: معارف فقهی حکومت اسلام.
آخر معارف فقهی در جهاد اسلام (جهاد غیر از جنگ) است. تفسیر المیزان کتابی بسیار مهم و در حقیقت یک دائرةالمعارف اسلامی است؛ چون تمام امّهات و اصول احکام اسلام را بیان کرده و در یک جلسه نمیتوان حق مطلب را از جهت وسعتی که دارد، بیان کرد. برای نمونه دو آیه از قرآن را میگویم. ببینید واقعاً چه دریایی است!
نمونهای از دقت نظر علامه طباطبایی(ره) در تفسیر آیات
ایشان با دقت نظر زیادی آیات قرآن را رسیدگی میکرد که در بیست جلد تفسیر المیزان منعکس است.
اول: ایشان ذیل آیه ١٠٢ سوره بقره: ]وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّیَاطِینُ عَلَى مُلْکِ سُلَیْمَانَ[، میگوید: یک میلیون و 260 هزار احتمال در این آیه وجود دارد! این یک نمونه است که یک شخص چهقدر باید از لحاظ فکر دقیق باشد و در چه سطحی باشد که بتواند، آیات قرآن را با این مزایا تفسیر کند.
دوم: آیه 200 و آخرین آیه از سوره آلعمران: ]یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اِصبِروا وَصابِروا وَرابِطوا واتَّقوااللهَ لَعلَّکُم تُفلِحون[: ایشان در مورد این آیه، 15 مطلب در پنجاه صفحه نوشته است. در هیچ آیهای ایشان پنجاه صفحه ننوشته است. این آیه را طوری تفسیر میکند که با تمام دنیا و تمام تمدنها صحبت میکند و امتیاز قرآن را بر تمام فرهنگها و تمدنها که در طول تاریخ بوده و هست، بیان میکند و مزیت قرآن را بر تمام علوم ثابت میکند.
منبع: سخنرانی در دوازدهمین همایش اساتید تفسیر قرآن
در بیت مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی
..............................................
پی نوشتها1. اثنیعشریه بهنقل از رساله حقوق امام سجاد(ع) شرح نراقی؛
2. بحارالانوار، ج ٥٤، ص٢١٨؛