اخلاق در حوزه - شماره 720
چرا تفکرافضل عبادات است؟
آیت‌الله محمدعلی ناصری(ره)
عبادت در اسلام انواعی دارد که افضل آن تفکر است که از تفکر برای معرفت و شناخت خدا تا اندیشه در خویش و اعمال و کردار و عاقبت خود را شامل می‌شود. یکی از عوامل اصلاح و تربیت نفس در تعلیمات اسلامی، عادت کردن به تفکر است. تفکر باید برای انسان عادت بشود. عادت کردن به تفکر، یعنی درباره هر کاری که انسان می‌خواهد تصمیم بگیرد، عادت داشته باشد که قبلاً کاملاً بر روی آن فکر بکند و این کار از نظر اخلاقی همانند محاسبه نفس است و غیر از اینکه در هر کاری انسان باید قبلاً فکر کند، می‌گویند که در هر شبانه روز ولو چند دقیقه هم شده است، انسان باید به خودش مجال بدهد که درباره خویشتن تأمل کند و پیرامون کارهایی که باید درباره آنها تصمیم بگیرد، بیندیشد. فکر کردن به انسان روشنایی می‌دهد.
انواع عبادت
ما سه نوع عبادت داریم: عبادت بدنی مثل نماز خواندن، روزه گرفتن، عبادت مالی مثل: زکات دادن، خمس دادن و عبادت فکری که افضل عبادات است. ارزش تفکر از عبادت‌های دیگر خیلی بیشتر است؛ یک ساعت تفکر ممکن است، برابر باشد با شصت سال عبادت بدنی بدون تفکر؛ البته نباید سوءتفاهم بشود که مقصود جانشین‌سازی است که آن عبادت را رها کنید و به این بچسبید؛ قطعاً مقصود این نیست. هرکدام در جای خود لازم و ضروری است؛ مقصود بیان ضرورت این امر است.
چرا تفکر عبادت است؟
اما یک سؤال اساسی درباره تفکر که افضل عبادات خوانده شده، مطرح است و آن اینکه تفکر در چه مقوله‌ای؟ بدون شک یکی از تفکرهایی که عبادت است، تفکر کردن انسان درباره خویشتن است؛ یعنی خود انسان موضوع تفکر خودش باشد و این دو گونه است: یک وقت خود انسان به‌عنوان یک موضوع علمی، موضوع تفکر اوست و یک وقت، انسان درباره کارهای خودش تفکر می‌کند. درباره اینکه چگونه تصمیم بگیرد و چگونه کار کند و همین‌طور بدون اندیشه، تسلیم حوادث و جریانات نباشد. مقصود دومی است.
تفکر در خلقت
یک نوع دیگر تفکر که بدون شک عبادت است، تفکر در عالم خلقت برای معرفت و شناخت خداست. تفکر در عالم خلقت لازم است. در قرآن کریم بر این موضوع تأکید شده است؛ از جمله در سوره آل‌عمران آیات 190 و 191. شکی نیست که اگر انسان در کار عالم و در نظامات عالم و در دقایق مخلوقات، تأمل و دقت کند و هدفش از این تأمل و دقت و کشف رازهای عالم، این باشد که به حقیقت، بیشتر راه یابد و خدا را بیشتر بشناسد، این، هم علم است و هم عبادت.
تفکر در تاریخ
یکی دیگر از تفکراتی که در قرآن مجید به آنها توجه شده است، تفکر در تاریخ است؛ تفکر در سرنوشت و سرگذشت اقوام و ملل گذشته که به این مطلب هم در متن قرآن توجه شده است. قرآن قصص و حکایات و چیزهایی را که ما اسمش را تاریخ می‌گذاریم، به‌طور اشاره ذکر می‌کند؛ ولی قسمت‌هایی را که مایه‌های آموزش در آن زیاد است، بیشتر یادآوری می‌کند.
عاقبت‌اندیشی در کار
پیامبر(ص) خدا در روایتی می‌فرمایند: هرگاه می‌خواهی کاری را انجام دهی، اول درباره عاقبت آن کار تدبر کن، بعد تصمیم بگیر. تدبر معنایش این است که انسان نهایت امر، عاقبت کار را ببیند و تنها ظاهر کار را نبیند. هر کاری یک ظاهر دارد و یک باطن؛ انسان غالباً ظاهر کار را می‌بیند؛ ولی باطن آن را نمی‌بیند؛ مگر اینکه از آن کار رد شده باشد؛ آن وقت نگاه می‌کند، از پشت سر می‌بیند و چه‌بسا هست که کاری ظاهرش بر یک سیاق است و باطنش بر سیاق دیگر. تدبیر به عاقبت این است که انسان قبل از اینکه کاری را انجام دهد، عاقبت آن کار را مطالعه بکند.
عبادت در اسلام انواعی دارد که افضل آن تفکر است که از تفکر برای معرفت و شناخت خدا تا اندیشه در خویش و اعمال و کردار و عاقبت خود را شامل می‌شود. یکی از عوامل اصلاح و تربیت نفس در تعلیمات اسلامی، عادت کردن به تفکر است. تفکر باید برای انسان عادت بشود. عادت کردن به تفکر، یعنی درباره هر کاری که انسان می‌خواهد تصمیم بگیرد، عادت داشته باشد که قبلاً کاملاً بر روی آن فکر بکند و این کار از نظر اخلاقی همانند محاسبه نفس است و غیر از اینکه در هر کاری انسان باید قبلاً فکر کند، می‌گویند که در هر شبانه روز ولو چند دقیقه هم شده است، انسان باید به خودش مجال بدهد که درباره خویشتن تأمل کند و پیرامون کارهایی که باید درباره آنها تصمیم بگیرد، بیندیشد. فکر کردن به انسان روشنایی می‌دهد.
انواع عبادت ما سه نوع عبادت داریم: عبادت بدنی مثل نماز خواندن، روزه گرفتن، عبادت مالی مثل: زکات دادن، خمس دادن و عبادت فکری که افضل عبادات است. ارزش تفکر از عبادت‌های دیگر خیلی بیشتر است؛ یک ساعت تفکر ممکن است، برابر باشد با شصت سال عبادت بدنی بدون تفکر؛ البته نباید سوءتفاهم بشود که مقصود جانشین‌سازی است که آن عبادت را رها کنید و به این بچسبید؛ قطعاً مقصود این نیست. هرکدام در جای خود لازم و ضروری است؛ مقصود بیان ضرورت این امر است.
چرا تفکر عبادت است؟ اما یک سؤال اساسی درباره تفکر که افضل عبادات خوانده شده، مطرح است و آن اینکه تفکر در چه مقوله‌ای؟ بدون شک یکی از تفکرهایی که عبادت است، تفکر کردن انسان درباره خویشتن است؛ یعنی خود انسان موضوع تفکر خودش باشد و این دو گونه است: یک وقت خود انسان به‌عنوان یک موضوع علمی، موضوع تفکر اوست و یک وقت، انسان درباره کارهای خودش تفکر می‌کند. درباره اینکه چگونه تصمیم بگیرد و چگونه کار کند و همین‌طور بدون اندیشه، تسلیم حوادث و جریانات نباشد. مقصود دومی است.
تفکر در خلقتیک نوع دیگر تفکر که بدون شک عبادت است، تفکر در عالم خلقت برای معرفت و شناخت خداست. تفکر در عالم خلقت لازم است. در قرآن کریم بر این موضوع تأکید شده است؛ از جمله در سوره آل‌عمران آیات 190 و 191. شکی نیست که اگر انسان در کار عالم و در نظامات عالم و در دقایق مخلوقات، تأمل و دقت کند و هدفش از این تأمل و دقت و کشف رازهای عالم، این باشد که به حقیقت، بیشتر راه یابد و خدا را بیشتر بشناسد، این، هم علم است و هم عبادت.
تفکر در تاریخیکی دیگر از تفکراتی که در قرآن مجید به آنها توجه شده است، تفکر در تاریخ است؛ تفکر در سرنوشت و سرگذشت اقوام و ملل گذشته که به این مطلب هم در متن قرآن توجه شده است. قرآن قصص و حکایات و چیزهایی را که ما اسمش را تاریخ می‌گذاریم، به‌طور اشاره ذکر می‌کند؛ ولی قسمت‌هایی را که مایه‌های آموزش در آن زیاد است، بیشتر یادآوری می‌کند.
عاقبت‌اندیشی در کارپیامبر(ص) خدا در روایتی می‌فرمایند: هرگاه می‌خواهی کاری را انجام دهی، اول درباره عاقبت آن کار تدبر کن، بعد تصمیم بگیر. تدبر معنایش این است که انسان نهایت امر، عاقبت کار را ببیند و تنها ظاهر کار را نبیند. هر کاری یک ظاهر دارد و یک باطن؛ انسان غالباً ظاهر کار را می‌بیند؛ ولی باطن آن را نمی‌بیند؛ مگر اینکه از آن کار رد شده باشد؛ آن وقت نگاه می‌کند، از پشت سر می‌بیند و چه‌بسا هست که کاری ظاهرش بر یک سیاق است و باطنش بر سیاق دیگر. تدبیر به عاقبت این است که انسان قبل از اینکه کاری را انجام دهد، عاقبت آن کار را مطالعه بکند.