ویژگی‌ها، امتیازات و ملاحظات در طرح اصلاح محدوده‌های درسی سطوح عالی
حجت‌الاسلام والمسلمین رستم‌نژاد گفت: طرح اصلاح «برنامه آموزشی و درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیه»، تاکنون صدها جلسه کارشناسی را در چارچوب رهنمودهای مراجع عظام تقلید و رهبر معظم انقلاب و استفاده از آراء و نظرات کارشناسان، اساتید و فضلا، به خود اختصاص داده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی رستم‌نژاد در گفت‌وگو با خبرگزاری حوزه، به طرح اصلاح «برنامه آموزشی و درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیه»، اشاره کرد و گفت: این طرح از سال ۹۴ با نگاه اصلاحی و رفع مشکلات آموزشی و با ابتناء بر حفظ اصالت‌های حوزه و تحفظ بر سنت‌های اصیل آن، مورد عنایت خاص اعضای محترم شورای‌عالی و مدیریت حوزه‌های علمیه قرار گرفت و از آن تاریخ تاکنون، صدها جلسه کارشناسی را در چارچوب رهنمودهای مراجع عظام تقلید و رهبر معظم انقلاب و استفاده از آراء و نظرات کارشناسان، اساتید و فضلا، به خود اختصاص داده است.
وی افزود: در این طرح محورهایی از جمله مقاطع آموزشی و طول سنوات تحصیلی هر مقطع، تقویم تحصیلی و ساعات درسی در هر روز، عناوین درسی و محدوده‌های درسی هر منبع و منابع جدید و بدیل برای منابع موجود، مورد اهتمام قرار گرفت و متناسب با هر محور، وضعیت موجود به‌صورت دقیق بررسی و ارزیابی شده است و سپس با حفظ اصول و ملاکات کلی تعیین‌شده از سوی شورای‌عالی حوزه‌های علمیه، پیشنهاداتی ارائه شد.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه ادامه داد: در این طرح تعداد زیادی از اساتید و مدیران در قالب کارگروه‌ها و کمیته‌های تخصصی مشغول به فعالیت بودند و در نهایت در یک بسته تفصیلی، اصلاحیه «برنامه آموزشی و درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیه»، به شورای‌عالی حوزه‌های علمیه پیشنهاد شد. البته در ادامه همین مسیر، طرحی جامع با عنوان «نظام جامع آموزشی حوزه‌های علمیه»، در حال تدوین و نگارش است که این اصلاحیه نیز خودش، بخش مهمی از آن طرح کلان است.
وی بیان کرد: بر همین اساس شورای‌عالی حوزه‌های علمیه نیز، در طی چندین جلسه، این طرح را بررسی و در قالب مصوباتی، جهت اجرا، به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ابلاغ نموده است که در ادامه، ابتدا به مشکلات برنامه موجود اشاره شده، سپس به بخش‌هایی از ویژگی‌ها، اهداف و امتیازات و اصول حاکمی که در این طرح مدنظر بوده است، اشاره می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین رستم‌نژاد، به برخی مشکلات برنامه موجود اشاره کرد و گفت: در برنامه درسی سطوح عالی در قم و شهرستان‌ها ناهمگونی و تفاوت وجود داشت. برای مثال ارائه درس اصول فقه سطح دو با منبع واحد (کتاب رسائل) در قم در ۱۰ عنوان و ارائه همین درس، با همین منبع در شهرستان‌ها در ۶ عنوان، از جمله این‌هاست. درس اصول فقه سطح سه، با منبع واحد (کتاب کفایة‌الاصول) در قم در ۸ عنوان درسی و همین درس، با همین منبع در شهرستان‌ها در ۶ عنوان ارائه می‌شود و درس فقه سطح دو و سه، با منبع واحد (کتاب مکاسب) در قم در ۱۴ عنوان درسی و همین درس، با همین منبع در شهرستان‌ها در ۱۲ عنوان ارائه می‌شود. این‌ها بخشی از این ناهماهنگی و تفاوت‌هاست.
وی به ناهمگونی و تفاوت ایام تحصیلی در قم و شهرستان‌ها نیز اشاره کرد و افزود: سال تحصیلی در قم حدوداً ۱۲۰ روز درسی، با تقریباً روزی ۵ ساعت درس، برنامه‌ریزی می‌شود؛ درحالی‌که سال تحصیلی در شهرستان‌ها غالبا بیش از ۱۶۰ روز درسی، با روزی ۴ ساعت درس، برنامه‌ریزی می‌شود.
یکی از مهم‌ترین نتایج ساختار و برنامه درسی فعلی، نخواندن قسمت‌های مهمی از منابع درسی بود که هم به‌لحاظ زمانی این کار ممکن نبود و هم، تعداد زیاد دروس باعث شده بود، کیفیت ارائه دروس هم پایین باشد.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه، نامتوازن بودن سنوات تحصیلی سطوح عالی در کل کشور را مورد توجه قرار داد و بیان کرد: سنوات تحصیلی در سطوح عالی در کل کشور، تا یکی دو سال پیش، بدین‌صورت بود که سطح دو در ۳ سال، در پایه‌های ۷ الی ۹ و سطح سه، تنها در یک سال (پایه دهم) برنامه‌ریزی شده بود. البته این مسئله در قالب مصوبه ۱۴۵۳ شورای‌عالی، مرتفع گردید و مقرر شد که سطح دو در دو سال (پایه‌های ۷ و ۸) و سطح سه نیز، در دو سال (پایه‌های ۹ و ۱۰) طراحی و اجرا شود و بیش از یک سال است که این مصوبه اجرایی شده است.
وی به حاشیه درآمدن دروس غیرفقهی و غیراصولی اشاره کرد و گفت: به‌دلیل پر شدن تمام ساعات آموزشی روزانه با دروس فقه و اصول (روزی حدوداً ۵-۴ ساعت)، دیگر جایی برای ارائه سایر دروس، مانند: علوم عقلی، کلام، تفسیر و... نیست و غالباً طلاب به‌همین جهت، از شرکت در سایر دروس خودداری می‌کنند. با اینکه این دروس، از مهم‌ترین دروس است که طلاب در این زمان به‌خصوص، به‌عنوان پشتوانه‌های علمی بدان نیاز داشته و دارند.
حجت‌الاسلام والمسلمین رستم‌نژاد اظهار کرد: مشکل دیگر آنکه طلاب سایر رشته‌ها، علاوه بر دروس تخصصی خودشان، ملزم هستند، مانند عموم طلاب، همه دروس حوزوی عمومی را نیز بگذرانند. آنان عملاً بارهای مضاعفی را به دوش می‌کشند و در نتیجه، نه در دروس عمومی و نه در دروس تخصصی به آن سطحی از موفقیت که توقع می‌رفت، معمولاً نائل نمی‌شوند.
وی تحفظ بر دوره ده ساله تحصیل و مقاطع آن، اهتمام ویژه نسبت به تأمین حدنصاب علمیت حوزه به‌ویژه در عرصه‌های فقه و اصول، توجه به تنوع رویکردها، گرایش‌ها، نیازها، توانایی‌ها و استعدادهای تحصیلی و آموزشی در دروس فقهی و اصولی و سایر رشته‌ها، ایجاد فرصت برای بازگشت به سنت‌های اصیل آموزشی حوزه با متناسب‌سازی ساعات اختصاص‌یافته در هر روز، جهت عمیق‌خوانی، پیش‌مطالعه، مطالعه، مباحثه و تقریر نویسی، حفظ داشته‌های اصیل سنتی همراه با ایجاد پیوند آن با متون جدید آموزشی، ایجاد بستر مناسب برای آشنایی طلاب با آراء علمای متأخر از مرحوم شیخ اعظم(قد) و مرحوم آخوند(قد) در اصول، قابلیت ارتقا و تکمیل طرح را از دیگر مزایا، ویژگی‌ها و ملاحظات و نتایج مورد انتظار طرح دانست و یادآور شد: این طرح مطابق مصوبه شورای‌عالی حوزه پس از یک دوره اجرا در حوزه‌های علمیه کشور، بازخوردگیری شده، نقاط قابل ترمیم و تکمیل آن نیز، جهت تصمیم‌گیری نهایی به شورای‌عالی حوزه تقدیم می‌گردد.
برای طلاب رشته‌های فقهی در سطح دو، مجموعاً ۶ درس فقه و ۶ درس اصول دیده شده است و از این حیث، تغییری در برنامه درسی ایجاد نشده است. کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه آنها در نظر گرفته شده است و برای دروس اصول نیز، علاوه بر کتاب رسائل شیخ اعظم(قد)، کتاب الفائق نیز ارائه خواهد شد که چگونگی چینش دروس در جداول درسی آن آمده است؛ البته بخش‌هایی از کتاب‌های رسائل و الفائق بدیل خواهند بود.
برای همین گروه از طلاب در سطح سه نیز، مجموعاً ۶ درس فقه و ۶ درس اصول دیده شده است که باز هم تغییری در تعداد دروس داده نشده است؛ البته در این مقطع علاوه بر کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه، کتاب‌های دیگری مانند «الشخص الاعتباری» که توسط دفتر فقه معاصر حوزه تدوین شده است، «اساس‌الحکومه» و «ولایة‌الامر» آیت‌الله سیدکاظم حائری(ره) و «بحوث فقهیه» مرحوم آیت‌الله شیخ حسین حلی(ره) برای آنها در نظر گرفته شده است که این کتاب‌ها نیز به‌صورت بدیل خواهند بود.
در دروس اصول فقه این مقطع نیز، علاوه بر کتاب «کفایة‌الاصول»، حلقه ثالثه از مجموعه «دروس فی علم‌الأصول» شهید صدر(ره) به‌عنوان بدیل ارائه می‌شود.
برای گروه دوم طلاب، یعنی طلاب رشته‌های غیرفقهی در سطح دو، مجموعاً ۴ درس فقه و ۴ درس اصول دیده شده است. کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه آنها در نظر گرفته شده و برای دروس اصول نیز، علاوه بر کتاب رسائل مرحوم شیخ اعظم(ره)، کتاب الفائق ارائه خواهد شد که عرض بخش‌هایی از آنها بدیل هم می‌باشند. چگونگی چینش دروس در جداول درسی آن آمده است.
برای همین گروه از طلاب در سطح سه نیز، مجموعاً ۴ درس فقه و ۵ درس اصول دیده شده است؛ البته در این مقطع، علاوه بر کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه، کتاب‌های دیگری مانند «الشخص الاعتباری»، «اساس‌الحکومه» و «ولایة‌الامر» و «بحوث فقهیه» هم در نظر گرفته شده است. بدیل بودن این منابع نیز مانند گروه طلاب رشته‌های تخصصی است.
در دروس اصول فقه این مقطع نیز، علاوه بر کتاب «کفایة‌الاصول»، حلقه ثالثه از مجموعه «دروس فی علم‌الأصول» به‌عنوان بدیل ارائه می‌شود. جدول تفصیلی مربوط به برنامه درسی جدید سطوح عالی حوزه‌های علمیه، به‌همراه منابع آن، در پیوست1 همین خبر در خبرگزاری حوزه ارائه شده است.
همچنین مباحثی از کتاب‌های رسائل و مکاسب که در امتحانات نمی‌آید (محدوده‌های مطالعاتی کتاب‌های رسائل و مکاسب) نیز، در پیوست2 همین خبر در خبرگزاری حوزه آمده است.
وی افزود: در این طرح محورهایی از جمله مقاطع آموزشی و طول سنوات تحصیلی هر مقطع، تقویم تحصیلی و ساعات درسی در هر روز، عناوین درسی و محدوده‌های درسی هر منبع و منابع جدید و بدیل برای منابع موجود، مورد اهتمام قرار گرفت و متناسب با هر محور، وضعیت موجود به‌صورت دقیق بررسی و ارزیابی شده است و سپس با حفظ اصول و ملاکات کلی تعیین‌شده از سوی شورای‌عالی حوزه‌های علمیه، پیشنهاداتی ارائه شد.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه ادامه داد: در این طرح تعداد زیادی از اساتید و مدیران در قالب کارگروه‌ها و کمیته‌های تخصصی مشغول به فعالیت بودند و در نهایت در یک بسته تفصیلی، اصلاحیه «برنامه آموزشی و درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیه»، به شورای‌عالی حوزه‌های علمیه پیشنهاد شد. البته در ادامه همین مسیر، طرحی جامع با عنوان «نظام جامع آموزشی حوزه‌های علمیه»، در حال تدوین و نگارش است که این اصلاحیه نیز خودش، بخش مهمی از آن طرح کلان است.
وی بیان کرد: بر همین اساس شورای‌عالی حوزه‌های علمیه نیز، در طی چندین جلسه، این طرح را بررسی و در قالب مصوباتی، جهت اجرا، به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ابلاغ نموده است که در ادامه، ابتدا به مشکلات برنامه موجود اشاره شده، سپس به بخش‌هایی از ویژگی‌ها، اهداف و امتیازات و اصول حاکمی که در این طرح مدنظر بوده است، اشاره می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین رستم‌نژاد، به برخی مشکلات برنامه موجود اشاره کرد و گفت: در برنامه درسی سطوح عالی در قم و شهرستان‌ها ناهمگونی و تفاوت وجود داشت. برای مثال ارائه درس اصول فقه سطح دو با منبع واحد (کتاب رسائل) در قم در ۱۰ عنوان و ارائه همین درس، با همین منبع در شهرستان‌ها در ۶ عنوان، از جمله این‌هاست. درس اصول فقه سطح سه، با منبع واحد (کتاب کفایة‌الاصول) در قم در ۸ عنوان درسی و همین درس، با همین منبع در شهرستان‌ها در ۶ عنوان ارائه می‌شود و درس فقه سطح دو و سه، با منبع واحد (کتاب مکاسب) در قم در ۱۴ عنوان درسی و همین درس، با همین منبع در شهرستان‌ها در ۱۲ عنوان ارائه می‌شود. این‌ها بخشی از این ناهماهنگی و تفاوت‌هاست.
وی به ناهمگونی و تفاوت ایام تحصیلی در قم و شهرستان‌ها نیز اشاره کرد و افزود: سال تحصیلی در قم حدوداً ۱۲۰ روز درسی، با تقریباً روزی ۵ ساعت درس، برنامه‌ریزی می‌شود؛ درحالی‌که سال تحصیلی در شهرستان‌ها غالبا بیش از ۱۶۰ روز درسی، با روزی ۴ ساعت درس، برنامه‌ریزی می‌شود.
یکی از مهم‌ترین نتایج ساختار و برنامه درسی فعلی، نخواندن قسمت‌های مهمی از منابع درسی بود که هم به‌لحاظ زمانی این کار ممکن نبود و هم، تعداد زیاد دروس باعث شده بود، کیفیت ارائه دروس هم پایین باشد.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه، نامتوازن بودن سنوات تحصیلی سطوح عالی در کل کشور را مورد توجه قرار داد و بیان کرد: سنوات تحصیلی در سطوح عالی در کل کشور، تا یکی دو سال پیش، بدین‌صورت بود که سطح دو در ۳ سال، در پایه‌های ۷ الی ۹ و سطح سه، تنها در یک سال (پایه دهم) برنامه‌ریزی شده بود. البته این مسئله در قالب مصوبه ۱۴۵۳ شورای‌عالی، مرتفع گردید و مقرر شد که سطح دو در دو سال (پایه‌های ۷ و ۸) و سطح سه نیز، در دو سال (پایه‌های ۹ و ۱۰) طراحی و اجرا شود و بیش از یک سال است که این مصوبه اجرایی شده است.
وی به حاشیه درآمدن دروس غیرفقهی و غیراصولی اشاره کرد و گفت: به‌دلیل پر شدن تمام ساعات آموزشی روزانه با دروس فقه و اصول (روزی حدوداً ۵-۴ ساعت)، دیگر جایی برای ارائه سایر دروس، مانند: علوم عقلی، کلام، تفسیر و... نیست و غالباً طلاب به‌همین جهت، از شرکت در سایر دروس خودداری می‌کنند. با اینکه این دروس، از مهم‌ترین دروس است که طلاب در این زمان به‌خصوص، به‌عنوان پشتوانه‌های علمی بدان نیاز داشته و دارند.
حجت‌الاسلام والمسلمین رستم‌نژاد اظهار کرد: مشکل دیگر آنکه طلاب سایر رشته‌ها، علاوه بر دروس تخصصی خودشان، ملزم هستند، مانند عموم طلاب، همه دروس حوزوی عمومی را نیز بگذرانند. آنان عملاً بارهای مضاعفی را به دوش می‌کشند و در نتیجه، نه در دروس عمومی و نه در دروس تخصصی به آن سطحی از موفقیت که توقع می‌رفت، معمولاً نائل نمی‌شوند.
وی تحفظ بر دوره ده ساله تحصیل و مقاطع آن، اهتمام ویژه نسبت به تأمین حدنصاب علمیت حوزه به‌ویژه در عرصه‌های فقه و اصول، توجه به تنوع رویکردها، گرایش‌ها، نیازها، توانایی‌ها و استعدادهای تحصیلی و آموزشی در دروس فقهی و اصولی و سایر رشته‌ها، ایجاد فرصت برای بازگشت به سنت‌های اصیل آموزشی حوزه با متناسب‌سازی ساعات اختصاص‌یافته در هر روز، جهت عمیق‌خوانی، پیش‌مطالعه، مطالعه، مباحثه و تقریر نویسی، حفظ داشته‌های اصیل سنتی همراه با ایجاد پیوند آن با متون جدید آموزشی، ایجاد بستر مناسب برای آشنایی طلاب با آراء علمای متأخر از مرحوم شیخ اعظم(قد) و مرحوم آخوند(قد) در اصول، قابلیت ارتقا و تکمیل طرح را از دیگر مزایا، ویژگی‌ها و ملاحظات و نتایج مورد انتظار طرح دانست و یادآور شد: این طرح مطابق مصوبه شورای‌عالی حوزه پس از یک دوره اجرا در حوزه‌های علمیه کشور، بازخوردگیری شده، نقاط قابل ترمیم و تکمیل آن نیز، جهت تصمیم‌گیری نهایی به شورای‌عالی حوزه تقدیم می‌گردد.
تشریح برنامه جدید سطوح عالی به‌صورت تفصیلی
طلاب به دو گروه کلی «طلاب شاغل در رشته‌های فقهی و اصولی» که شامل طلاب آزاد قم، طلاب مراکز فقهی و مدارس عالی حوزوی خواهند بود و گروه دوم، «طلاب شاغل به تحصیل در رشته‌های غیرفقهی» هستند که مشخصاً طلاب رشته‌های تخصصی مانند تفسیر، کلام، حقوق، تبلیغ و... خواهند بود.برای طلاب رشته‌های فقهی در سطح دو، مجموعاً ۶ درس فقه و ۶ درس اصول دیده شده است و از این حیث، تغییری در برنامه درسی ایجاد نشده است. کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه آنها در نظر گرفته شده است و برای دروس اصول نیز، علاوه بر کتاب رسائل شیخ اعظم(قد)، کتاب الفائق نیز ارائه خواهد شد که چگونگی چینش دروس در جداول درسی آن آمده است؛ البته بخش‌هایی از کتاب‌های رسائل و الفائق بدیل خواهند بود.
برای همین گروه از طلاب در سطح سه نیز، مجموعاً ۶ درس فقه و ۶ درس اصول دیده شده است که باز هم تغییری در تعداد دروس داده نشده است؛ البته در این مقطع علاوه بر کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه، کتاب‌های دیگری مانند «الشخص الاعتباری» که توسط دفتر فقه معاصر حوزه تدوین شده است، «اساس‌الحکومه» و «ولایة‌الامر» آیت‌الله سیدکاظم حائری(ره) و «بحوث فقهیه» مرحوم آیت‌الله شیخ حسین حلی(ره) برای آنها در نظر گرفته شده است که این کتاب‌ها نیز به‌صورت بدیل خواهند بود.
در دروس اصول فقه این مقطع نیز، علاوه بر کتاب «کفایة‌الاصول»، حلقه ثالثه از مجموعه «دروس فی علم‌الأصول» شهید صدر(ره) به‌عنوان بدیل ارائه می‌شود.
برای گروه دوم طلاب، یعنی طلاب رشته‌های غیرفقهی در سطح دو، مجموعاً ۴ درس فقه و ۴ درس اصول دیده شده است. کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه آنها در نظر گرفته شده و برای دروس اصول نیز، علاوه بر کتاب رسائل مرحوم شیخ اعظم(ره)، کتاب الفائق ارائه خواهد شد که عرض بخش‌هایی از آنها بدیل هم می‌باشند. چگونگی چینش دروس در جداول درسی آن آمده است.
برای همین گروه از طلاب در سطح سه نیز، مجموعاً ۴ درس فقه و ۵ درس اصول دیده شده است؛ البته در این مقطع، علاوه بر کتاب مکاسب شیخ انصاری برای دروس فقه، کتاب‌های دیگری مانند «الشخص الاعتباری»، «اساس‌الحکومه» و «ولایة‌الامر» و «بحوث فقهیه» هم در نظر گرفته شده است. بدیل بودن این منابع نیز مانند گروه طلاب رشته‌های تخصصی است.
در دروس اصول فقه این مقطع نیز، علاوه بر کتاب «کفایة‌الاصول»، حلقه ثالثه از مجموعه «دروس فی علم‌الأصول» به‌عنوان بدیل ارائه می‌شود. جدول تفصیلی مربوط به برنامه درسی جدید سطوح عالی حوزه‌های علمیه، به‌همراه منابع آن، در پیوست1 همین خبر در خبرگزاری حوزه ارائه شده است.
همچنین مباحثی از کتاب‌های رسائل و مکاسب که در امتحانات نمی‌آید (محدوده‌های مطالعاتی کتاب‌های رسائل و مکاسب) نیز، در پیوست2 همین خبر در خبرگزاری حوزه آمده است.