پاسخ معاون آموزش حوزه‌های علمیه به سؤالات پیرامون طرح جدید دروس سطوح عالی
حجت‌الاسلام والمسلمین رستم‌نژاد به سؤالات ارسال‌شده از سوی اساتید و طلاب به حوزه‌نیوز، درباره طرح جدید دروس سطوح عالی حوزه‌های علمیه پاسخ داد که در ادامه تقدیم می‌شود.
□ چرا حوزه به سمت تغییر در محدوده‌های امتحانی و آموزش سطوح عالی حرکت نمود؟
طرح اصلاح محدوده‌های امتحانی و نظام آموزشی چند سالی بود که در دستور کار قرار داشت. قبل از بروز بیماری کرونا، شورای‌عالی مصوبه‌ای داشت مبنی بر اینکه تعداد دروسی که طلبه‌ها در یک روز درسی ناچارند، بگذرانند، زیاد است و باید کم شود. آمارها، تجربیات، گزارش‌های میدانی از طلاب و اساتید، تقریباً همه حاکی از این بود که اکثر طلبه‌ها نمی‌توانند، روزی چهار درس داشته و در عین حال، بر سنت‌های اصیل آموزشی حوزه‌های علمیه هم به‌طور دقیق پای‌بند باشند. بزرگان و زعمای حوزه، بارها تذکر داده‌اند که نظام سنتی حوزه‌های علمیه که جزء بهترین نظام‌های آموزشی دنیاست، نباید فدای نوع برنامه‌ریزی‌ها شود. درس‌ها نباید آن‌قدر انبوه شود که سنت‌هایی مانند پیش‌مطالعه، مباحثه، اشکال در درس، تقریر‌نویسی و امثال اینها که در راستای تقویت علمی طلاب است، به دست فراموشی سپرده شود.
اشکال تراکم درس و کلاس نسبت به طلاب مراکز تخصصی و رشته‌های غیرفقهی شدیدتر است. به‌نحوی که آنها علاوه بر دروس متداول فقه و اصول حوزه، باید دروس رشته تخصصی خویش مثلاً رشته مهدویت، رشته کلام و... را هم بگذرانند که جمعاً روزی حدود ۶ الی ۷ درس می‌شود. طبیعی است، در این صورت آن فایده و هدفی که از راه‌اندازی مراکز تخصصی انتظار است، محقق نخواهد شد.
در این شرایط مطابق کارشناسی‌هایی که انجام گرفت، شورای‌عالی مصوب کرد که برنامه درسی طلاب متناسب‌سازی شود و طلاب رشته‌های فقهی، سه درس از چهار درس روزانه خود و دیگر طلاب، دو درس از دروس روزانه خود را به فقه و اصول اختصاص دهند.
□ چرا محدوده‌های امتحانی به‌صورت اختیاری شدن چند صفحه از هر بخش تغییر کرد؟
در این رابطه از اساتید و کارشناسان بسیاری نظرخواهی شد. با عنایت به اینکه امکان افزایش سنوات تحصیل نبود و از طرفی در وضع موجود، عملاً قسمت‌های پایانی محدوده‌های درسی، غالباً خوانده نمی‌شد و به‌ناچار از آن قسمت سؤالی هم طرح نمی‌شد، بنا شد محدوده‌های الزامی جهت امتحان تعیین شود. با این باور، از هر بخش قسمت‌هایی که ضرورت و اهمیت بیشتری داشت، برای امتحان الزامی شد. روشن است که رسیدن به نقطه اتفاق در این‌گونه مسائل دشوار است؛ ولی مدیریت حوزه‌ها با افتخار و علاقه پیگیر پیشنهادهای اصلاحی و تکمیلی اساتید است؛ چنانچه در طرح شورای‌عالی با آزمایشی خواندن طرح، به این نکته تصریح شده است.
□ خیلی از اساتید سؤال می‌پرسند که آیا این طرح الزامی است؟
این طرح در دلش طرح سابق را نیز دارد؛ زیرا برابر این طرح مثلاً یک محدوده‌ای به‌عنوان اصول فقه ۱ در رسائل مشخص شده است. حال اگر استاد و طلاب توان و زمان کافی برای خواندن تمامی صفحات این درس را داشته باشند و در کنار آن بتوانند، بر سنت‌های اصیل مباحثه و مطالعه و تقریر هم تحفظ داشته باشند، خوب چه بهتر که همه محدوده را کامل بخواند و در پایان، جهت امتحان اقدام شود. جالب توجه آنکه در مصوبه شورای‌عالی هم، برای تشویق کسانی که همه متن را بخوانند، توجه شده است. برای زمان امتحان هم، می‌توان برابر مقتضیات تصمیم ویژه‌ای اتخاذ کرد تا طلاب دچار هیچ‌گونه نگرانی از بابت زمان امتحان نباشند. البته محدوده‌ای که از آن امتحان گرفته می‌شود، همان محدوده‌های الزامی تدریس می‌باشد. این، اصل این طرح است؛ بلکه تمام‌خوانی همراه با عمیق‌خوانی مد نظر مدیریت و شورای‌عالی حوزه است و با عنایت به‌همین بحث، برای این نوع تمام‌خوانی نیز، مشوق‌هایی در نظر گرفته خواهد شد. پس در طرح جدید، اساتید می‌توانند بر روال سابق خود به تدریس پرداخته و البته علاوه بر آن منابع و مباحث جدیدی نیز، به برنامه آموزشی سطح عالی افزوده شده است.
□ در مورد محتواهای جدید هم اگر نکته‌ای است بفرمایید.
بارها بزرگان و اساتید حوزه عنوان کرده و می‌کنند که بعد از شیخ اعظم و آخوند؟قهما؟ آراء و نظرات دقیقی در فقه و اصول اعم از مسائل سنتی و مستحدثه مطرح شده که طلاب در دروس خارج به‌طور جدی با آنها مواجهند؛ ولی این بحث‌ها در جایی طرح نمی‌شود. البته مدیریت حوزه‌های علمیه تلاش کرد، این دروس را در اصول و فقه به‌صورت آزمایشی و اختیاری و آزاد برقرار نماید که مورد استقبال اساتید و طلاب واقع شد. در این طرح برخی از این دروس، به‌جای مقدار دروس مطالعاتی‌شده به‌صورت علی‌البدل قرار گرفت. طلاب محترم حسب علاقه و برنامه‌ریزی آینده علمی خود، می‌توانند یکی از این دروس را انتخاب نمایند. این کتاب‌ها در فقه در پایان دروس سطوح عالی گذاشته شد که به‌نوعی تمهیدی برای ورود به دروس خارج محسوب می‌گردد.
این مباحث هم مطابق مصوبه شورای‌عالی، باز هم جای کار دارد و اگر کتابی قوی و متقن در این سطح معرفی شد و کارشناسی و مورد تأیید شورای‌عالی قرار گرفت، به این برنامه اضافه می‌شود و این کار، در رشته‌های غیرفقهی مورد تأکید بیشتر است تا فقه متناسب و مرتبط با رشته‌ها برای طلاب گذاشته شود.
□ با وجود تغییر محدوده‌ها، امسال دقیقاً باید چه دروسی را انتخاب نمایند.
تغییر محدوده‌های امتحانی در گذشته هم چند بار سابقه داشته است. این دفعه هم مثل دفعات قبل، طلاب محترم نیاز نیست هیچ کار خاصی انجام دهند؛ بلکه کارشناسان آموزش جدول تطبیقی را آماده کرده و در سامانه بارگذاری نموده‌اند. سامانه به‌نحو هوشمند سوابق تحصیلی طلاب را ملاحظه می‌نماید و در زمان انتخاب دروس، همان دروس باقی‌مانده را نمایش می‌دهد.
□ مزیت محدوده‌های امتحانی جدید نسبت به سابق چیست؟
در گذشته در هر نیمسال، آمارهای بسیار متفاوتی از سطح کشور به ما می‌رسید. غالباً بخش‌های مختلفی از پایان محدوده‌ها خوانده نمی‌شد. طبعاً ما هم نمی‌توانستیم، از آن‌جاها امتحان بگیریم. این وضعیت برای علمیت حوزه‌ها بسیار آسیب‌زا و شکننده بود و عملاً باعث می‌شد که خیلی از مباحث کاربردی و مهم در این کتاب‌ها خوانده نشود؛ اما در طرح جدید تلاش شده، فرقی بین اول محدوده و آخر محدوده نباشد. تلاش شده است، با توجه به محدودیت زمانی عمومی اساتید و طلاب طوری برنامه‌ریزی شود که مباحث، بر اساس اهمیت آن الزامی شوند؛ نه نسبت به‌جای آنها در کتاب؛ البته مطمئناً با همکاری و بذل محبت اساتید در ارسال نظرات اصلاحی و تکمیلی خود، این موارد در سال‌های آینده دقیق‌تر هم خواهند شد.
□ با توجه به ۷۰ روز درسی شدن هر نیمسال و حجم بالای صفحات هر محدوده درسی، محدوده‌های درسی مطالعاتی به چه صورت ارائه شود؟
در این باب اگر مشکلی پیش بیاید، می‌توان موعد امتحان را به پس از اتمام محدوده تعیین شده تعریف کرد و زمان آن را حسب اقتضا مدیریت کرد. پس مواعد امتحانی مطابق ضرورت و نیاز، متعدد خواهد بود تا همه بتوانند، بی‌دغدغه در امتحانات شرکت کنند. ضمن اینکه برای کسانی که همه متن را بخوانند، تشویق‌هایی در نظر گرفته خواهد شد.
□ تکلیف امتحانات شفاهی و کتبی در صورتی که کتاب‌های بدیل انتخاب گردد، چه می‌شود؟
کتاب‌های بدیل، مسئله جدیدی در حوزه‌های علمیه نیست؛ بلکه سال‌هاست که در سطح یک هم اجرا می‌شود. هم‌اکنون در همان سطح یک هم، امتحان هر کس از هر متنی که توسط معاونت آموزش تأیید و ابلاغ شده و طلبه هم خوانده است، اخذ می‌شود؛ هم امتحان کتبی و هم امتحان شفاهی. در برنامه جدید سطوح عالی هم، به‌همین‌گونه عمل خواهد شد.
طرح اصلاح محدوده‌های امتحانی و نظام آموزشی چند سالی بود که در دستور کار قرار داشت. قبل از بروز بیماری کرونا، شورای‌عالی مصوبه‌ای داشت مبنی بر اینکه تعداد دروسی که طلبه‌ها در یک روز درسی ناچارند، بگذرانند، زیاد است و باید کم شود. آمارها، تجربیات، گزارش‌های میدانی از طلاب و اساتید، تقریباً همه حاکی از این بود که اکثر طلبه‌ها نمی‌توانند، روزی چهار درس داشته و در عین حال، بر سنت‌های اصیل آموزشی حوزه‌های علمیه هم به‌طور دقیق پای‌بند باشند. بزرگان و زعمای حوزه، بارها تذکر داده‌اند که نظام سنتی حوزه‌های علمیه که جزء بهترین نظام‌های آموزشی دنیاست، نباید فدای نوع برنامه‌ریزی‌ها شود. درس‌ها نباید آن‌قدر انبوه شود که سنت‌هایی مانند پیش‌مطالعه، مباحثه، اشکال در درس، تقریر‌نویسی و امثال اینها که در راستای تقویت علمی طلاب است، به دست فراموشی سپرده شود.اشکال تراکم درس و کلاس نسبت به طلاب مراکز تخصصی و رشته‌های غیرفقهی شدیدتر است. به‌نحوی که آنها علاوه بر دروس متداول فقه و اصول حوزه، باید دروس رشته تخصصی خویش مثلاً رشته مهدویت، رشته کلام و... را هم بگذرانند که جمعاً روزی حدود ۶ الی ۷ درس می‌شود. طبیعی است، در این صورت آن فایده و هدفی که از راه‌اندازی مراکز تخصصی انتظار است، محقق نخواهد شد.
در این شرایط مطابق کارشناسی‌هایی که انجام گرفت، شورای‌عالی مصوب کرد که برنامه درسی طلاب متناسب‌سازی شود و طلاب رشته‌های فقهی، سه درس از چهار درس روزانه خود و دیگر طلاب، دو درس از دروس روزانه خود را به فقه و اصول اختصاص دهند.
□ چرا محدوده‌های امتحانی به‌صورت اختیاری شدن چند صفحه از هر بخش تغییر کرد؟
در این رابطه از اساتید و کارشناسان بسیاری نظرخواهی شد. با عنایت به اینکه امکان افزایش سنوات تحصیل نبود و از طرفی در وضع موجود، عملاً قسمت‌های پایانی محدوده‌های درسی، غالباً خوانده نمی‌شد و به‌ناچار از آن قسمت سؤالی هم طرح نمی‌شد، بنا شد محدوده‌های الزامی جهت امتحان تعیین شود. با این باور، از هر بخش قسمت‌هایی که ضرورت و اهمیت بیشتری داشت، برای امتحان الزامی شد. روشن است که رسیدن به نقطه اتفاق در این‌گونه مسائل دشوار است؛ ولی مدیریت حوزه‌ها با افتخار و علاقه پیگیر پیشنهادهای اصلاحی و تکمیلی اساتید است؛ چنانچه در طرح شورای‌عالی با آزمایشی خواندن طرح، به این نکته تصریح شده است.□ خیلی از اساتید سؤال می‌پرسند که آیا این طرح الزامی است؟
این طرح در دلش طرح سابق را نیز دارد؛ زیرا برابر این طرح مثلاً یک محدوده‌ای به‌عنوان اصول فقه ۱ در رسائل مشخص شده است. حال اگر استاد و طلاب توان و زمان کافی برای خواندن تمامی صفحات این درس را داشته باشند و در کنار آن بتوانند، بر سنت‌های اصیل مباحثه و مطالعه و تقریر هم تحفظ داشته باشند، خوب چه بهتر که همه محدوده را کامل بخواند و در پایان، جهت امتحان اقدام شود. جالب توجه آنکه در مصوبه شورای‌عالی هم، برای تشویق کسانی که همه متن را بخوانند، توجه شده است. برای زمان امتحان هم، می‌توان برابر مقتضیات تصمیم ویژه‌ای اتخاذ کرد تا طلاب دچار هیچ‌گونه نگرانی از بابت زمان امتحان نباشند. البته محدوده‌ای که از آن امتحان گرفته می‌شود، همان محدوده‌های الزامی تدریس می‌باشد. این، اصل این طرح است؛ بلکه تمام‌خوانی همراه با عمیق‌خوانی مد نظر مدیریت و شورای‌عالی حوزه است و با عنایت به‌همین بحث، برای این نوع تمام‌خوانی نیز، مشوق‌هایی در نظر گرفته خواهد شد. پس در طرح جدید، اساتید می‌توانند بر روال سابق خود به تدریس پرداخته و البته علاوه بر آن منابع و مباحث جدیدی نیز، به برنامه آموزشی سطح عالی افزوده شده است.□ در مورد محتواهای جدید هم اگر نکته‌ای است بفرمایید.
بارها بزرگان و اساتید حوزه عنوان کرده و می‌کنند که بعد از شیخ اعظم و آخوند؟قهما؟ آراء و نظرات دقیقی در فقه و اصول اعم از مسائل سنتی و مستحدثه مطرح شده که طلاب در دروس خارج به‌طور جدی با آنها مواجهند؛ ولی این بحث‌ها در جایی طرح نمی‌شود. البته مدیریت حوزه‌های علمیه تلاش کرد، این دروس را در اصول و فقه به‌صورت آزمایشی و اختیاری و آزاد برقرار نماید که مورد استقبال اساتید و طلاب واقع شد. در این طرح برخی از این دروس، به‌جای مقدار دروس مطالعاتی‌شده به‌صورت علی‌البدل قرار گرفت. طلاب محترم حسب علاقه و برنامه‌ریزی آینده علمی خود، می‌توانند یکی از این دروس را انتخاب نمایند. این کتاب‌ها در فقه در پایان دروس سطوح عالی گذاشته شد که به‌نوعی تمهیدی برای ورود به دروس خارج محسوب می‌گردد.این مباحث هم مطابق مصوبه شورای‌عالی، باز هم جای کار دارد و اگر کتابی قوی و متقن در این سطح معرفی شد و کارشناسی و مورد تأیید شورای‌عالی قرار گرفت، به این برنامه اضافه می‌شود و این کار، در رشته‌های غیرفقهی مورد تأکید بیشتر است تا فقه متناسب و مرتبط با رشته‌ها برای طلاب گذاشته شود.
□ با وجود تغییر محدوده‌ها، امسال دقیقاً باید چه دروسی را انتخاب نمایند.
تغییر محدوده‌های امتحانی در گذشته هم چند بار سابقه داشته است. این دفعه هم مثل دفعات قبل، طلاب محترم نیاز نیست هیچ کار خاصی انجام دهند؛ بلکه کارشناسان آموزش جدول تطبیقی را آماده کرده و در سامانه بارگذاری نموده‌اند. سامانه به‌نحو هوشمند سوابق تحصیلی طلاب را ملاحظه می‌نماید و در زمان انتخاب دروس، همان دروس باقی‌مانده را نمایش می‌دهد. □ مزیت محدوده‌های امتحانی جدید نسبت به سابق چیست؟
در گذشته در هر نیمسال، آمارهای بسیار متفاوتی از سطح کشور به ما می‌رسید. غالباً بخش‌های مختلفی از پایان محدوده‌ها خوانده نمی‌شد. طبعاً ما هم نمی‌توانستیم، از آن‌جاها امتحان بگیریم. این وضعیت برای علمیت حوزه‌ها بسیار آسیب‌زا و شکننده بود و عملاً باعث می‌شد که خیلی از مباحث کاربردی و مهم در این کتاب‌ها خوانده نشود؛ اما در طرح جدید تلاش شده، فرقی بین اول محدوده و آخر محدوده نباشد. تلاش شده است، با توجه به محدودیت زمانی عمومی اساتید و طلاب طوری برنامه‌ریزی شود که مباحث، بر اساس اهمیت آن الزامی شوند؛ نه نسبت به‌جای آنها در کتاب؛ البته مطمئناً با همکاری و بذل محبت اساتید در ارسال نظرات اصلاحی و تکمیلی خود، این موارد در سال‌های آینده دقیق‌تر هم خواهند شد. □ با توجه به ۷۰ روز درسی شدن هر نیمسال و حجم بالای صفحات هر محدوده درسی، محدوده‌های درسی مطالعاتی به چه صورت ارائه شود؟
در این باب اگر مشکلی پیش بیاید، می‌توان موعد امتحان را به پس از اتمام محدوده تعیین شده تعریف کرد و زمان آن را حسب اقتضا مدیریت کرد. پس مواعد امتحانی مطابق ضرورت و نیاز، متعدد خواهد بود تا همه بتوانند، بی‌دغدغه در امتحانات شرکت کنند. ضمن اینکه برای کسانی که همه متن را بخوانند، تشویق‌هایی در نظر گرفته خواهد شد. □ تکلیف امتحانات شفاهی و کتبی در صورتی که کتاب‌های بدیل انتخاب گردد، چه می‌شود؟
کتاب‌های بدیل، مسئله جدیدی در حوزه‌های علمیه نیست؛ بلکه سال‌هاست که در سطح یک هم اجرا می‌شود. هم‌اکنون در همان سطح یک هم، امتحان هر کس از هر متنی که توسط معاونت آموزش تأیید و ابلاغ شده و طلبه هم خوانده است، اخذ می‌شود؛ هم امتحان کتبی و هم امتحان شفاهی. در برنامه جدید سطوح عالی هم، به‌همین‌گونه عمل خواهد شد.