حضور فعال 3 هزار عضو پیوسته در انجمن‌های علمی حوزه علمیه
مسئول دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه علمیه گفت: با تصویب دو انجمن علمی جدید «آینده‌پژوهشی» و «امامت» تعداد انجمن‌های علمی حوزه به ۲۳ انجمن می‌رسد. حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالرسول هاجری، که به‌عنوان مسئول دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه‌های علمیه مشغول به فعالیت می‌باشد، در گفتوگو با خبرگزاری حوزه به فعالیت‌های مختلف انجمن‌های علمی حوزه پرداخت که در ذیل می‌خوانیم.
□ لطفاً فلسفه وجودی انجمن‌های علمی در حوزه علمیه بیان کنید؟
انجمن‌های علمی حوزه‌های علمیه به‌شکل کنونی در واقع برداشتی از انجمن‌های علمی مراکز آموزش عالی کشور و دانشگاه‌ها می‌باشند و همچنین دانشگاه‌ها نیز، این نسخه را از نسخه‌هایی که در دانشگاه و مراکز علمی جهان معاصر بوده، برداشت و اقتباس کرده‌اند؛ اما وقتی دقت می‌کنیم، در کارکردها، فعالیت‌ها و پیشینه انجمن‌ها در جهان معاصر، متوجه می‌شویم که انجمن‌ها، نسخه‌برداری از تعاملات علمی حوزه‌های علمیه شیعه است. در حقیقت یک برداشت آزاد و مدرن از نشست‌ها و مباحثات علمی عالی در حوزه‌های علمیه و آن هم به این معناست که در رویکرد علمی دنیای معاصر به‌ویژه در کشورهای غربی، اساتید وقتی که مراحل عالی علمی کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری یا مثلاً پسادکتری را طی می‌کردند، برای به‌روزرسانی و روزآمدسازی و ارتقای دانش خود، دیگر تعریف خاصی از علم‌آموزی وجود نداشت؛ یعنی نه کلاسی، نه رشته‌ای، نه ادامه تحصیلی وجود داشت و نهایتش تا پسادکتری بود و این به این معنا نبود که اساتید، نیازمند ارتقا و افزایش دانش تخصصی خودشان نیستند؛ بلکه به دنبال یک الگویی بودند که ضمن حفظ شئونشان که دیگر سر کلاس نروند، ارتقای علمی هم داشته باشند و برای همین در یک مطالعات پیمایشی و میدانی که در کشورهای مختلف انجام دادند، به حوزه‌های علمیه شیعه در نجف و قم رسیدند.
• جلسات مباحثه، ریشه اولیه انجمن‌های علمی غرب
آنان به‌گونه‌ای با یک قالبی آشنا شدند که اساتید برجسته مثلاً مراجع و علما هر از گاهی، به مناسبتی در یک مجلسی که جمع می‌شدند، این مجلس با طرح یک فرع فقهی یا اصولی، جنب و جوش علمی می‌یافت و یا از نظر فلسفی، اساتید یک مسئله‌ای را که اخیراً کار کرده بودند، مطرح و دیگران روی آن بحث می‌کردند. با این گفت‌و‌گوهای تقریباً علمی غیررسمی که بین اساتید و علمای حوزه‌های علمیه صورت می‌گرفت، هم کسی که طرح فرع و بحث می‌کرد، دانش خود را تکمیل می‌کرد و به ضعف نگاه‌های خودش می‌رسید، هم اساتیدی که در آن موضوع کار نکرده بودند، با یافته‌های جدید آشنا می‌شدند. این الگو را برداشتند و بردند و با نظام‌بخشی به آن، انجمن‌های علمی را در دانشگاه‌ها و مراکز علمی خود طراحی کردند.
□ سابقه راه‌اندازی انجمن‌های علمی در حوزه به چه سالی برمی‌گردد؟
سابقه انجمن‌های علمی با این شکل جدید که در حقیقت نسخه‌برداری از شیوه‌های مباحثات علمی در حوزه‌های علمیه است، به دانشگاه‌های کشور می‌رسد که از سال ۱۳۸۲ در پاسخ به مطالبه مقام معظم رهبری در ارتباط با تولید دانش و نهضت نرم‌افزاری، یکی از اتفاقاتی که در حوزه علمیه رخ داد، در حقیقت تأسیس انجمن‌های علمی در حوزه‌های علمیه بود. از سال ۱۳۸۲ به بعد انجمن‌ها در حوزه‌های علمی مختلف به‌تدریج شکل گرفت تا امروز که تعداد آنها ۲۱ انجمن در ۲۱ دانش و رشته تخصصی است.
□ ویژگی‌های کار در انجمن‌های علمی حوزه چیست؟
من فرصت را مغتنم می‌شمارم و به یک نکته اشاره می‌کنم و آن هم، ویژگی‌های کار در انجمن‌های علمی است که موجب رغبت اساتید برای حضور در انجمن‌ها شده؛ چون انجمن‌ها به کسی حقوق نمی‌دهد و صرفاً کار و تلاش علمی است، با این وجود هم در حوزه و هم در دانشگاه، اساتید به این محفل علمی رغبت نشان می‌دهند.
دلیل این رغبت چند ویژگی عمده انجمن‌هاست؛ یکی اینکه انجمن‌ها سرریز علمی اساتید در مراکز دیگر هستند؛ یعنی شما وقتی یک گروه علمی را در یک دانشگاه یا پژوهشگاه می‌بینید، اساتید مربوط به همان دانشگاه یا پژوهشگاه هستند؛ اما در انجمن‌های علمی، اساتید در واقع سرریز تمام مراکز علمی می‌باشند که مراکز می‌آیند و دور هم جمع می‌شوند و گفتوگو می‌کنند. دومین ویژگی که انجمن‌ها دارند، به‌روز بودن و روزآمدسازی مسائل و مباحث است؛ مثلاً در جامعه ما یا در جامعه علمی دنیا یک مسئله‌ای مطرح می‌شود و این مسئله بلافاصله در انجمن‌های علمی در قالب یک مقاله، یک نشست و یا یک گفت‌و‌گوی علمی مطرح می‌گردد؛ این درحالی است که طرحش در دانشگاه‌ها و پژوهش‌ها به‌خاطر روند و فرآیندی که در آنجا هست، خیلی طول می‌کشد تا به یک واحد درسی، یک کتاب یا در حقیقت فعالیت علمی بشود؛ لذا حُسن انجمن‌ها به‌روز بودنشان در ارتباط با مسائلی است که در دنیای علم مطرح می‌گردد. سومین نکته‌ای که باعث رغبت اساتید می‌شود، این است که انجمن‌ها مستقل‌اند و هیچ وابستگی مالی و ساختاری به هیچ‌جا ندارند؛ یعنی حیات خلوت همه اساتید و یا خانه اول یا دوم آنها می‌باشند؛ چون مجمع عمومی را اساتید تشکیل می‌دهند، هیئت‌مدیره را اساتید انتخاب می‌کنند، رئیس را اساتید برمی‌گزینند، اینکه به چه بحثی بپردازند، چقدر بپردازند، چگونه بپردازند، کلاً در اختیار خود اساتید است؛ درحالی‌که در جای دیگر بیشتر نظام آموزشی و علمی است و این حالت انعطاف‌پذیری، ژله‌ای و شناور بودن را ندارند و همین موجب رغبت اساتید شده که جایی متعلق به خودشان است. انجمن‌ها همین‌طور که عرض کردم، از لحاظ مالی به جایی وابسته نیستند. این رویه استقلال در دانشگاه‌های ایران، دنیا و همچنین در حوزه وجود دارد؛ یعنی اینطور نیست که یک ردیف مالی داشته باشند و حوزه آنها را تأمین کند. در اساسنامه آمده که انجمن‌ها از نظر مالی و تأمین منابع مستقل‌اند و هزینه‌های خود را از طریق کارگاه‌های تدریس، کار تحقیقاتی و یا حق عضویتی که اعضا می‌پردازند، تأمین می‌کنند. همین عدم وابستگی باعث شده است که از لحاظ مسائل دیگر هم وابسته نباشند و امضا و تأیید نکنند، هر چیزی را که در جای دیگر تصویب می‌شود؛ لذا برنامه‌ها و فعالیت‌هایشان مصوب خودشان است.
□ آیا با همه این ویژگی‌ها و خصایص، انجمن‌ها کار ویژه‌ای هم انجام می‌دهند؟
بله! مواردی که ذکر شد، در واقع ویژگی‌های انجمن‌هاست. هم در حوزه‌های علمیه هم در دانشگاه‌های ما و هم در دانشگاه‌های مراکز عالی دنیا، این ویژگی‌ها به‌نوعی یکسان است؛ اما با همین ویژگی‌ها، انجمن‌ها به فراخور زیست‌بوم خود، چند کار بزرگ در «عرصه علم» انجام می‌دهند؛ یکی از آنها توسعه، گسترش و تعمیق دانش انجمن کاری‌شان است.
در ابتدای سخن به بحث تضارب و گفتوگو در حوزه علمیه اشاره کردم. اینها با هم گفتوگو می‌کنند. از تضارب و به هم رسیدن و به هم خوردن اندیشه‌ها، جرقه‌ها یا فرضیه‌های جدیدی در ذهن‌ها شکل می‌گیرد. این جرقه‌ها، مقدمه تبدیل شدن به یک شعله از دانش است؛ درحالی‌که اگر این گفت‌و‌گوها نباشد، و قله‌های علم با هم ارتباطی نداشته باشند که اندیشه‌هایشان را ارزیابی و در معرض نقد همدیگر بگذارند، روند تولید دانش یا متوقف یا بسیار کند می‌شود. این اولین کاری است که انجمن‌ها انجام می‌دهند.
امروزه گفت‌و‌گوها، نشست‌ها و بحث‌های علمی روشمندی بین اساتید وجود دارد و جرقه‌های دانش در ذهن‌ها متبادر می‌گردد؛ ولی نمی‌توان از آن فیلم و عکس گرفت و در معرض دید عموم قرار داد؛ چراکه یک جریان زمان‌بر است، برای اینکه تبدیل به یک فرضیه شود، محقق انگیزه پیدا کند و دنبال شواهد و قرائن برود. از حوزه درسی و شاگردان خودش کمک بگیرد و بعد از مدتی علی‌القاعده به یک اثر فاخر یا فرضیه برجسته علمی تبدیل شود. در واقع در انجمن‌ها قاعده تضارب و به هم رسیدن اندیشه محققان در تولید فرضیه رقم می‌خورد؛ چه بخواهیم و چه نخواهیم، گفت‌و‌گوها همدیگر را تکمیل می‌کنند و از همین بستر، علم، تولید، توزیع و گسترش می‌یابد.
کارکرد دوم، به‌روزرسانی مباحثات و روزآمدسازی است. در حقیقت هر مبحثی که مطرح می‌شود، در انجمن مربوطه مورد چالش قرار می‌گیرد و بررسی می‌شود، این در حقیقت دانش را به‌روز می‌کند و از نظر زمانی، حصر زمان و مرزهای زمان را از بین می‌برد و هر بحثی که مطرح می‌شود، مورد نقد، بررسی و چالش قرار می‌گیرد.
• انجمن‌ها و رویکرد گسترش دانش
سومین کارکرد انجمن‌ها این است که از طریق برگزاری کلاس‌ها، دوره‌ها و کارگاه‌های ترویجی، علاوه بر ارتقای علمی، شاهد گسترش دانش توسط این انجمن‌های علمی می‌باشیم؛ به استثنای ایام کرونا، صدها کارگاه، دوره و کلاس آموزشی در ارتباط با مسائل روزآمدی که در حوزه علم مطرح شده است، توسط انجمن‌های علمی حوزه برگزار شد و انجمن‌ها فقط از طریق همین دوره‌ها، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی و مهارتی، به گسترش دانش کمک می‌کنند.
• تلاش برای ثبت و ماندگاری دانش
چهارمین کارکرد، مدیریت دانش است. در واقع بخش دیگری که به توسعه و تعمیق دانش کمک می‌کند، بحث مدیریت دانش است؛ یعنی تدوین، ثبت، انتشار و مکتوب‌سازی دانش. شما می‌بینید که از فعالیت‌های انجمن‌ها، تدوین و انتشار انواع فصل‌نامه‌ها و کتب می‌باشد؛ در حقیقت دانشی که تولید می‌شود، پیچ و مهره می‌کنند، می‌بندند، ثبت و تجمیع می‌کنند، از طریق مکتوب‌سازی به آن انتظام می‌دهند و آن را فرازمانی می‌کنند.
• جلوگیری از انحرافات علمی
یکی دیگر از محورها و راه‌هایی که انجمن‌ها از طریق آن به توسعه و گسترش دانش کمک می‌کند، «مقابله با انحرافات علمی و دانشی» است. انجمن‌ها وقتی نشست می‌گیرند، مدعیان دروغین خیلی زودتر شناخته می‌شوند؛ درحالی‌که اگر این محفل رسمی نباشد که افکار و اندیشه‌های علمی را رصد و شناسایی نکند و با دعوت افراد با آنان به گفتوگو ننشیند، چگونه می‌تواند نسبت به شناخت سره از ناسره اقدام کرده و در این جهانی که هر کسی ادعایی دارد، همچون چراغ و نورافکن، به شناخت حقیقت کمک کند؟!
انجمن‌های علمی همانند یک چراغ، پرتوافکنی کرده و زمانی که افرادی در تاریکی در صدد فروش کالاهای خودشان به‌عنوان یک شخصیت علمی هستند، از آنان دعوت می‌کنند و کلام آنان را به گفتوگو و بررسی می‌گذارند و آنجا مشخص می‌شود که این نظریه، بر اساس چه مبنای دانشی ارائه شده است. انجمن‌ها کمک شایانی در جلوگیری از انحرافات علمی دارند و نسبت به حفظ و پاسداری علم بسیار دقیق و آماده هستند.
• انجمن‌ها و دیگر کارکردها
مواردی که من عرض کردم، در واقع موارد پنجگانه‌ای است که انجمن‌های علمی از طریق این موارد، کارکرد خودشان یعنی «توسعه و گسترش دانش» را علمی می‌کنند؛ اما علی‌القاعده کارکرد انجمن‌ها چه در دنیای امروز و چه در حوزه‌های علمیه اختصاص به این ندارد. اگر بخواهم به برخی از عناوین مهم اشاره کنم، می‌توان «بومی‌سازی دانش» را مدنظر قرار داد؛ به هر حال دانش به یک معنا مرز و جغرافیا ندارد؛ مخصوصاً الآن که بحث و نظریه‌ای مطرح می‌شود و توسط فضای مجازی بلافاصله همه‌جا گسترش پیدا می‌کند و در مراکز و جوامع مختلف حتی مجامع عمومی مطرح می‌شود.
انجمن‌های علمی حوزه یکی از آن مراکزی است که شبیه کاتالیزور عمل می‌کند. در حقیقت یک ورودی دارد یک فرایند و یک خروجی و این کمک می‌کند، که در قبال مباحث و دانش‌های جدید نه تسلیم محض باشیم، نه رد مطلق کنیم؛ بلکه مورد کنکاش و دقت نظر علمی قرار بگیرند یا پذیرفته و یا به‌طور کلی یا جزئی رد شوند.
انجمن‌های علمی حوزه یک سد سدید در مقابل گزاره‌ها و گزینه‌هایی که در عرصه علم مطرح می‌شود، هستند. از تقلید، تسلیم، از خودبیگانگی در مقابل هجوم مباحث جلوگیری می‌کنند و تلاش دارند که دانش‌های متناسب، همساز و همگن با بوم تمدنی ایران، بوم اسلام و بوم حوزه‌های علمیه را شناسایی و ارائه کنند و این، خدمت بزرگی است برای هویت‌دهی به دانش‌ها و علوم انسانی اسلامی که الآن در یک گستره وسیع در مجامع علمی داخلی و خارج از ایران، مطرح می‌شود.
• انجمن‌ها و هویت‌دهی علمی
کار دیگری که انجمن‌ها انجام می‌دهند، «هویت‌دهی رسمی و اعطایی» به شخصیت‌های علمی و فعالیت‌های دانشمندان و محققان یک رشته است. محققان و پژوهشگران به خودی خود، دارای یک هویت علمی رسمی نیستند و این انجمن‌های علمی هستند که به‌صورت رسمی و قانونی از سوی مراجع ذی‌صلاح تأییدیه گرفته و فعالیت خود را شروع می‌کنند و متقاضیان و آنهایی که در مسائل علمی مباحثی دارند، به انجمن‌ها مراجعه، مسائلشان و نیازهایشان را مطرح و پاسخ درخور دریافت می‌کنند.
• انجمن‌ها بهترین مشاور کارگزاران نظام
یکی دیگر از کارکردهای انجمن‌ها «تولید دانش کاربردی» است؛ یعنی تلاش می‌کند، مباحث نظری و فلسفی در عرصه واقعیت ارائه شوند. لذا انجمن‌های علمی در ایران، جهان و حوزه‌های علمیه، یکی از بهترین مشاوران مؤسسات و نهادهای اجرایی کشور می‌باشند که کارگزاران مسائلشان را مطرح کنند و انجمن‌های مختلف با بهره‌گیری از دانش و مبانی علمی خود، پاسخ درخور را ارائه کنند. مثلاً بحث الگوی پایه اسلامی- ایرانی پیشرفت مطرح شد. این الگو باید مورد بررسی و تکمیل قرار بگیرد و وقتی که مقام معظم رهبری، این الگو را به حوزه‌های علمیه ارجاع دادند، برای اینکه مباحث و نقطه‌نظرات در این خصوص مطرح شود، حوزه به یکی از ارکانی که مراجعه می‌کند، انجمن‌های علمی است. در بررسی و نقد الگوی پایه اسلامی - ایرانی پیشرفت در حوزه‌های علمیه، انجمن‌های علمی نقش بسیار تأثیرگذاری داشته‌اند؛ به‌طوری‌که از ۲۰ منظر این الگو مورد بررسی قرار گرفت (از برخی ابعاد اصلاً مورد بررسی قرار نگرفته بود؛ اما ما به‌برکت فعالیت ۲۱ انجمن تخصصی و علمی که داریم، موفق شدیم از آن منظرهای مختلف بررسی، نقد، تکمیل و در نهایت ارائه کنیم) که بحمدالله مورد تأیید و تشویق مقام معظم رهبری قرار گرفت.
□ اشاره‌ای به فعالیت‌های آثار تألیفی و قطب‌های علمی انجمن‌ها داشته باشید؟
در بخش مکتوب و فصلنامه باید اشاره کنم، هر کدام از این ۲۱ انجمن علمی، دارای فصلنامه و مکتوبات ویژه خود است. در بخش همایش‌ها، نشست‌ها و کارگاه‌ها، تجربه بی‌شماری در این عرصه داریم. ما در بحث کاربردی کردن علوم به دنبال تأسیس قطب‌های علمی هستیم. قطب‌های علمی کارشان این است که مسائل برجسته تئوریک و معرفتی نظام را تشخیص می‌دهند و بعد، با بسیج علمی تمام مراکز و شخصیت‌های علمی سعی می‌کنند، آن مسئله را در یک زمان مشخص و برنامه مصوب پاسخ دهند. از جمله قطب‌های علمی که در آستانه تصویب شورای اعطا می‌باشد، قطب بانکداری اسلامی است. زمانی صحبت از سلول‌های بنیادین بود. این قطب توسط پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی راه‌اندازی و اداره می‌شود و همه مراکز علمی حوزوی و آکادمیک، قطب بودن رویان را در موضوع سلول‌های بنیادی پذیرفته‌اند؛ اما قطبی همچون بانکداری اسلامی، خاستگاهی جز حوزه علمیه ندارد که امید است، قطب‌های مورد نظر از سوی شورای اعطا، تصویب و فعالیت آنان آغاز گردد؛ چراکه یکی از برنامه‌هایی که برای کاربردی کردن پاسخگویی مسئولان به‌صورت روشمند وجود دارد، تأسیس همین قطب‌هاست که اساسنامه آن، در کمیسیون تصویب شده و الآن در مرحله تصویب شورای عالی است که امیدواریم، به‌زودی تصویب شود.
□ آیا در اهداف و برنامه‌های انجمن‌ها ارتباط‌گیری با بدنه حوزه وجود دارد؟
تا پیش از مصوبه شورای عالی حوزه‌های علمیه، تعامل مستقیمی نداشت؛ اما اخیراً یک مصوبه‌ای از سوی شورای عالی حوزه آمده است که تلاش شود، ارتباط انجمن‌ها با بدنه حوزه و مرکز مدیریت بعد از ۴-۳ سال آزمون و خطا در آنجایی که ما موفق بوده‌ایم و مورد توافق قرار گرفته است، صورت بگیرد؛ از جمله در تدوین و تهیه مجلات و فصلنامه‌های علمی، نشست‌ها و کرسی‌های نقد و نظر آثاری علمی که پیش از این تجربیات کافی را کسب کرده‌ایم.
□ با توجه به دامنه گسترده فعالیت‌ها، آیا در فرایند تولید رشته‌های درسی فعالیت دارید؟
ما در جوامع بشری مراکزی داریم که محل تولید دانش و پیشرفت علم به‌واسطه نیروی محقق و دانشمندانی که دارند، شکل می‌گیرد. از سوی دیگر ما مجموعه‌هایی داریم که دانش را گرفته، آن را فرآوری کرده و به آن قابلیت اجرا می‌دهند. باید بگویم که قطب‌های علمی در واقع همین رسالت را دارند؛ قطب‌ها کارشان این است که یافته‌های علمی را در قالب یک محصول علمی ضمانت اجرا بدهند. مانند قطب بانکداری اسلامی که در واقع به این معناست که هم اندیشمندان و محققان می‌دانند، باید به آنجا مراجعه کنند و بحث‌هایشان را آنجا ارایه دهند و هم، نظام سیاسی کشور می‌داند که برنامه خودش را باید برای برنامه‌ریزی‌های کلان از آنجا پیگیری کند.
□ آیا در سال جاری وضعیت تحولی را در انجمن‌های علمی شاهد خواهیم بود؟
بله! در حال حاضر ۲۱ انجمن داریم و آخرین انجمن‌هایی که افزوده شده‌اند، ۳ انجمن «مطالعات رسانه»، «فضای مجازی» و انجمن «زن و خانواده» است. ۲ انجمن «آینده‌پژوهشی و تمدن‌پژوهی» و «امامت» در مرحله تصویب هستند که ان‌شاءالله به عدد ۲۳ خواهیم رسید. این انجمن‌ها از علوم قدیم رایج حوزه‌ها همچون فقه، اصول، تفسیر و حدیث تا علوم جدید مانند مدیریت، سیاست، جامعه‌شناسی، اقتصاد، زبان خارجی و... را شامل می‌شوند.
• انجمن‌های علمی پل ارتباطی بین حوزه و دانشگاه
انجمن‌های علمی حوزه با توجه به اینکه هنوز در استان‌های کشور توسعه پیدا نکرده‌اند، در حال حاضر ۳ هزار عضو پیوسته دارند. این سه هزار عضو پیوسته، از اساتید و فضلای حوزه هستند که در یکی از رشته‌های دانشی تخصصی، کارشناسی ارشد به بالا دارند؛ حضور اساتیدی از حوزه و دانشگاه موجب شده، دانش‌آموختگان حوزوی و دانشگاهی برای سامانه استقبال نشان دهند؛ چون حوزه انجمن را از خودش می‌داند و دانش‌آموختگان خودش هستند و از سوی دیگر اساتید عضو دانشگاه را نیز از خودشان می‌دانند؛ لذا انجمن‌ها نقطه وصل و پل ارتباطی بین حوزه و دانشگاه هستند که زبان حوزه را در تعامل با حوزه می‌دانند؛ هم زبان علمی دانشگاه را می‌دانند و این توان را دارند که نظریه و فرضیه‌هایشان نسیم هر دو مجموعه را داشته باشد.
□ وضعیت منشورات علمی انجمن‌ها به چه صورت است؟
امروز تقریباً انجمن‌های ما دارای فصلنامه علمی پژوهشی یا فصلنامه علمی ترویجی می‌باشند و بعضی از آنها با همکاری دانشگاه‌ها، اقدام به تولید فصلنامه‌های مشترک کرده‌اند؛ مثلاً انجمن علوم سیاسی با یکی دو تا از دانشگاه‌های کشور فصلنامه مشترک دارد؛ در حقیقت سه تا فصلنامه را آماده و منتشر می‌کند که یکی مربوط به خودش است و دو مورد دیگر مشترک است.
در خصوص کتب باید گفت که مکتوبات ما بیشتر محصول پژوهشگاه‌هاست؛ چراکه ما پژوهشگاه نیستیم که اقدام به تولید کتاب داشته باشیم. انجمن‌ها در مواردی که کاری متولی نداشته باشد و تقاضا باشد، به‌صورت خاص ورود می‌کند؛ لذا ما آمار شماره‌های فصلنامه‌هایمان به‌مراتب بیشتر از تعداد کتاب‌هایی است که انجمن‌ها منتشر کرده‌اند.
• انجمن‌ها و طراحی رشته‌های درسی
انجمن‌ها در ارتباط با طراحی و پیشنهاد رشته‌ها، به دو شیوه عمل می‌کنند؛
یا بدواً این کار را انجام می‌دهند؛ یعنی در رشته خودشان می‌بینند نیازی در کشور وجود دارد و حوزه هنوز وارد آن بخش نشده؛ لذا آن را طراحی می‌کنند، مبانی، ضرورت‌ها و خاستگاه‌های آن را پیشنهاد می‌دهند؛ درصورتی‌که مورد تأیید قرار بگیرد، سرفصل‌ها و منابع‌اش را ارائه می‌دهند.
شیوه دیگر آنکه بعضی مواقع مراکزی که مسئول طراحی و تدوین رشته‌ها هستند، از انجمن‌ها تقاضایی می‌کنند و متن‌هایی را که تهیه شده یا رشته‌هایی را که طراحی شده، از جهت مشاوره‌های تخصصی به انجمن‌ها ارسال می‌کنند. به‌عنوان مثال در زمان فرایند طراحی رشته‌های جدید حوزه، از سوی مرکز تدوین، متن پیش‌نویسی برای انجمن‌ها آماده و ارسال شد. انجمن‌ها بررسی و نظراتشان را گفتند، به شوراهای گسترش دعوت شدند و بعضی از این پیشنهاداتی که داده شده بود، در قالب رشته‌ها یا سرفصل‌ها به تصویب رسید.
اقدام سوم، در خصوص پیشنهاد رشته‌هاست؛ اخیراً کاری بر عهده انجمن‌ها نهاده شده که آن «مسئله‌شناسی تخصصی علوم» است. تقریباً ۱۰ سال پیش مرکز مدیریت به این نتیجه رسید که در هر رشته تخصصی مسائل علوم آن را بشناسیم، در قالب پژوهش‌های مرتبط و تخصصی ریل‌گذاری کنیم و به رساله‌ها و پایان‌نامه‌های حوزوی انتظام ببخشیم تا طلبه‌ها بدانند، در هر رشته چگونه به بهترین شیوه به مسائل پاسخ بدهند. از ۱۰ سال قبل این طرح توسط انجمن‌ها شروع شده و تاکنون ۱۰ جلد از آثار مسئله‌شناسی و نیازسنجی پژوهشی چاپ شده است و امید است، امسال به ۲۰ اثر برسد.
• تدوین سیر مطالعاتی دانش برای حوزویان
«تدوین سیر مطالعاتی دانش» برای دانش‌پژوهان و جامعه علمی کشور، یکی از کارهایی است که از سال ۱۴۰۰ با تأکید آیت‌الله اعرافی در دستور کار معاونت پژوهشی حوزه و انجمن‌های علمی قرار گرفت. در واقع حوزه علمیه تاکنون سیر مطالعاتی دانشی مختص خود را نداشت و این ابتکار، با تأکید مدیر حوزه‌های علمیه از سال گذشته توسط انجمن‌های علمی حوزه شکل گرفت و برای همه رشته‌ها یک سیر مطالعاتی برای رده‌های مختلف مخاطبان طراحی شد؛ یعنی کسانی که اطلاعاتشان عمومی است و علاقه‌مند به علوم اسلامی هستند، هم‌اکنون در دستور کار قرار گرفته و امید است تا پایان سال، تعدادی از سیر مطالعات تخصصی تدوین و منتشر شود.
• ۳ قطب علمی در انتظار ارائه و تصویب
در خصوص قطب‌های علمی که پیش از این صحبت شد، باید بگویم، اساسنامه در مرحله تصویب قرار دارد؛ ولی هم‌اکنون ۳ قطب علمی منتظرند تا برنامه‌های خود را به‌صورت دقیق برای اجرایی شدن ارائه کنند. در صورت تصویب قطب‌ها و اجرایی شدن آن، قطعاً ما به سمت اصلی‌ترین مسائل می‌رویم که کشور فعلاً با آن مشکل دارد.
دوم اینکه، در حوزه علمیه شاهد تحول دانش و ارتقای دانش هستیم. بحث ما در واقع مجامع عالی علوم است. امروز ما در سطح مراکز عالی علوم در ایران و جهان و یا در بحث مدیریت دانش، سطوح مختلفی از مجمع، تشکل و انجمن را با حضور بزرگان یک علم داریم. آنها در حد یک گروه علمی اساتید در یک مرکز هستند که وقتی از مرکز خارج شوند، به‌شکل یک انجمن علمی درمی‌آیند و یک سطح بالاتر در ایران به یک فرهنگستان علمی یا مجامع عالی علوم تبدیل می‌شوند؛ جایی که اساتید برجسته مانند مراجع عظام تقلید یا بزرگان علمی دیگر، حضور دارند که در واقع مرز یک علم هستند، حوزه درسی دارند و استادپرورند، گرد هم جمع می‌شوند؛ مانند: مجمع عالی اقتصاد و مجمع عالی حکمت که الآن داریم، سرآمدان علم در آنجا جمع شده و بر روی علم و دانش بحث می‌کنند. چیزی که ما به‌عنوان یک قطب به‌صورت پیش‌نویس اولیه تهیه کرده و ارائه نموده‌ایم، در امتداد همین مجامع علمی است و نکته مهم‌تر، گسترش دانش به استان‌هاست؛ اینکه انجمن‌ها بتوانند راهی را باز کنند که این چشمه جوشان و زلال دانش که در حال تولید است، به استان‌های ما برسد و همه از این ظرفیت‌ها استفاده کنند. در حال حاضر ۱۷ شورای تخصصی انجمن‌های علمی در استان‌ها راه افتاده است؛ راه‌اندازی فصلنامه و برگزاری کارگاه‌های علمی، نشست‌ها و کارگاه‌های مهارتی برای طلاب از دیگر برنامه‌های این شوراهای تخصصی است.
• جلسات مباحثه، ریشه اولیه انجمن‌های علمی غرب
آنان به‌گونه‌ای با یک قالبی آشنا شدند که اساتید برجسته مثلاً مراجع و علما هر از گاهی، به مناسبتی در یک مجلسی که جمع می‌شدند، این مجلس با طرح یک فرع فقهی یا اصولی، جنب و جوش علمی می‌یافت و یا از نظر فلسفی، اساتید یک مسئله‌ای را که اخیراً کار کرده بودند، مطرح و دیگران روی آن بحث می‌کردند. با این گفت‌و‌گوهای تقریباً علمی غیررسمی که بین اساتید و علمای حوزه‌های علمیه صورت می‌گرفت، هم کسی که طرح فرع و بحث می‌کرد، دانش خود را تکمیل می‌کرد و به ضعف نگاه‌های خودش می‌رسید، هم اساتیدی که در آن موضوع کار نکرده بودند، با یافته‌های جدید آشنا می‌شدند. این الگو را برداشتند و بردند و با نظام‌بخشی به آن، انجمن‌های علمی را در دانشگاه‌ها و مراکز علمی خود طراحی کردند.
□ سابقه راه‌اندازی انجمن‌های علمی در حوزه به چه سالی برمی‌گردد؟
□ ویژگی‌های کار در انجمن‌های علمی حوزه چیست؟
دلیل این رغبت چند ویژگی عمده انجمن‌هاست؛ یکی اینکه انجمن‌ها سرریز علمی اساتید در مراکز دیگر هستند؛ یعنی شما وقتی یک گروه علمی را در یک دانشگاه یا پژوهشگاه می‌بینید، اساتید مربوط به همان دانشگاه یا پژوهشگاه هستند؛ اما در انجمن‌های علمی، اساتید در واقع سرریز تمام مراکز علمی می‌باشند که مراکز می‌آیند و دور هم جمع می‌شوند و گفتوگو می‌کنند. دومین ویژگی که انجمن‌ها دارند، به‌روز بودن و روزآمدسازی مسائل و مباحث است؛ مثلاً در جامعه ما یا در جامعه علمی دنیا یک مسئله‌ای مطرح می‌شود و این مسئله بلافاصله در انجمن‌های علمی در قالب یک مقاله، یک نشست و یا یک گفت‌و‌گوی علمی مطرح می‌گردد؛ این درحالی است که طرحش در دانشگاه‌ها و پژوهش‌ها به‌خاطر روند و فرآیندی که در آنجا هست، خیلی طول می‌کشد تا به یک واحد درسی، یک کتاب یا در حقیقت فعالیت علمی بشود؛ لذا حُسن انجمن‌ها به‌روز بودنشان در ارتباط با مسائلی است که در دنیای علم مطرح می‌گردد. سومین نکته‌ای که باعث رغبت اساتید می‌شود، این است که انجمن‌ها مستقل‌اند و هیچ وابستگی مالی و ساختاری به هیچ‌جا ندارند؛ یعنی حیات خلوت همه اساتید و یا خانه اول یا دوم آنها می‌باشند؛ چون مجمع عمومی را اساتید تشکیل می‌دهند، هیئت‌مدیره را اساتید انتخاب می‌کنند، رئیس را اساتید برمی‌گزینند، اینکه به چه بحثی بپردازند، چقدر بپردازند، چگونه بپردازند، کلاً در اختیار خود اساتید است؛ درحالی‌که در جای دیگر بیشتر نظام آموزشی و علمی است و این حالت انعطاف‌پذیری، ژله‌ای و شناور بودن را ندارند و همین موجب رغبت اساتید شده که جایی متعلق به خودشان است. انجمن‌ها همین‌طور که عرض کردم، از لحاظ مالی به جایی وابسته نیستند. این رویه استقلال در دانشگاه‌های ایران، دنیا و همچنین در حوزه وجود دارد؛ یعنی اینطور نیست که یک ردیف مالی داشته باشند و حوزه آنها را تأمین کند. در اساسنامه آمده که انجمن‌ها از نظر مالی و تأمین منابع مستقل‌اند و هزینه‌های خود را از طریق کارگاه‌های تدریس، کار تحقیقاتی و یا حق عضویتی که اعضا می‌پردازند، تأمین می‌کنند. همین عدم وابستگی باعث شده است که از لحاظ مسائل دیگر هم وابسته نباشند و امضا و تأیید نکنند، هر چیزی را که در جای دیگر تصویب می‌شود؛ لذا برنامه‌ها و فعالیت‌هایشان مصوب خودشان است.
□ آیا با همه این ویژگی‌ها و خصایص، انجمن‌ها کار ویژه‌ای هم انجام می‌دهند؟
در ابتدای سخن به بحث تضارب و گفتوگو در حوزه علمیه اشاره کردم. اینها با هم گفتوگو می‌کنند. از تضارب و به هم رسیدن و به هم خوردن اندیشه‌ها، جرقه‌ها یا فرضیه‌های جدیدی در ذهن‌ها شکل می‌گیرد. این جرقه‌ها، مقدمه تبدیل شدن به یک شعله از دانش است؛ درحالی‌که اگر این گفت‌و‌گوها نباشد، و قله‌های علم با هم ارتباطی نداشته باشند که اندیشه‌هایشان را ارزیابی و در معرض نقد همدیگر بگذارند، روند تولید دانش یا متوقف یا بسیار کند می‌شود. این اولین کاری است که انجمن‌ها انجام می‌دهند.
امروزه گفت‌و‌گوها، نشست‌ها و بحث‌های علمی روشمندی بین اساتید وجود دارد و جرقه‌های دانش در ذهن‌ها متبادر می‌گردد؛ ولی نمی‌توان از آن فیلم و عکس گرفت و در معرض دید عموم قرار داد؛ چراکه یک جریان زمان‌بر است، برای اینکه تبدیل به یک فرضیه شود، محقق انگیزه پیدا کند و دنبال شواهد و قرائن برود. از حوزه درسی و شاگردان خودش کمک بگیرد و بعد از مدتی علی‌القاعده به یک اثر فاخر یا فرضیه برجسته علمی تبدیل شود. در واقع در انجمن‌ها قاعده تضارب و به هم رسیدن اندیشه محققان در تولید فرضیه رقم می‌خورد؛ چه بخواهیم و چه نخواهیم، گفت‌و‌گوها همدیگر را تکمیل می‌کنند و از همین بستر، علم، تولید، توزیع و گسترش می‌یابد.
کارکرد دوم، به‌روزرسانی مباحثات و روزآمدسازی است. در حقیقت هر مبحثی که مطرح می‌شود، در انجمن مربوطه مورد چالش قرار می‌گیرد و بررسی می‌شود، این در حقیقت دانش را به‌روز می‌کند و از نظر زمانی، حصر زمان و مرزهای زمان را از بین می‌برد و هر بحثی که مطرح می‌شود، مورد نقد، بررسی و چالش قرار می‌گیرد.
• انجمن‌ها و رویکرد گسترش دانش
سومین کارکرد انجمن‌ها این است که از طریق برگزاری کلاس‌ها، دوره‌ها و کارگاه‌های ترویجی، علاوه بر ارتقای علمی، شاهد گسترش دانش توسط این انجمن‌های علمی می‌باشیم؛ به استثنای ایام کرونا، صدها کارگاه، دوره و کلاس آموزشی در ارتباط با مسائل روزآمدی که در حوزه علم مطرح شده است، توسط انجمن‌های علمی حوزه برگزار شد و انجمن‌ها فقط از طریق همین دوره‌ها، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی و مهارتی، به گسترش دانش کمک می‌کنند.
• تلاش برای ثبت و ماندگاری دانش
چهارمین کارکرد، مدیریت دانش است. در واقع بخش دیگری که به توسعه و تعمیق دانش کمک می‌کند، بحث مدیریت دانش است؛ یعنی تدوین، ثبت، انتشار و مکتوب‌سازی دانش. شما می‌بینید که از فعالیت‌های انجمن‌ها، تدوین و انتشار انواع فصل‌نامه‌ها و کتب می‌باشد؛ در حقیقت دانشی که تولید می‌شود، پیچ و مهره می‌کنند، می‌بندند، ثبت و تجمیع می‌کنند، از طریق مکتوب‌سازی به آن انتظام می‌دهند و آن را فرازمانی می‌کنند.
• جلوگیری از انحرافات علمی
یکی دیگر از محورها و راه‌هایی که انجمن‌ها از طریق آن به توسعه و گسترش دانش کمک می‌کند، «مقابله با انحرافات علمی و دانشی» است. انجمن‌ها وقتی نشست می‌گیرند، مدعیان دروغین خیلی زودتر شناخته می‌شوند؛ درحالی‌که اگر این محفل رسمی نباشد که افکار و اندیشه‌های علمی را رصد و شناسایی نکند و با دعوت افراد با آنان به گفتوگو ننشیند، چگونه می‌تواند نسبت به شناخت سره از ناسره اقدام کرده و در این جهانی که هر کسی ادعایی دارد، همچون چراغ و نورافکن، به شناخت حقیقت کمک کند؟!
انجمن‌های علمی همانند یک چراغ، پرتوافکنی کرده و زمانی که افرادی در تاریکی در صدد فروش کالاهای خودشان به‌عنوان یک شخصیت علمی هستند، از آنان دعوت می‌کنند و کلام آنان را به گفتوگو و بررسی می‌گذارند و آنجا مشخص می‌شود که این نظریه، بر اساس چه مبنای دانشی ارائه شده است. انجمن‌ها کمک شایانی در جلوگیری از انحرافات علمی دارند و نسبت به حفظ و پاسداری علم بسیار دقیق و آماده هستند.
• انجمن‌ها و دیگر کارکردها
مواردی که من عرض کردم، در واقع موارد پنجگانه‌ای است که انجمن‌های علمی از طریق این موارد، کارکرد خودشان یعنی «توسعه و گسترش دانش» را علمی می‌کنند؛ اما علی‌القاعده کارکرد انجمن‌ها چه در دنیای امروز و چه در حوزه‌های علمیه اختصاص به این ندارد. اگر بخواهم به برخی از عناوین مهم اشاره کنم، می‌توان «بومی‌سازی دانش» را مدنظر قرار داد؛ به هر حال دانش به یک معنا مرز و جغرافیا ندارد؛ مخصوصاً الآن که بحث و نظریه‌ای مطرح می‌شود و توسط فضای مجازی بلافاصله همه‌جا گسترش پیدا می‌کند و در مراکز و جوامع مختلف حتی مجامع عمومی مطرح می‌شود.
انجمن‌های علمی حوزه یکی از آن مراکزی است که شبیه کاتالیزور عمل می‌کند. در حقیقت یک ورودی دارد یک فرایند و یک خروجی و این کمک می‌کند، که در قبال مباحث و دانش‌های جدید نه تسلیم محض باشیم، نه رد مطلق کنیم؛ بلکه مورد کنکاش و دقت نظر علمی قرار بگیرند یا پذیرفته و یا به‌طور کلی یا جزئی رد شوند.
انجمن‌های علمی حوزه یک سد سدید در مقابل گزاره‌ها و گزینه‌هایی که در عرصه علم مطرح می‌شود، هستند. از تقلید، تسلیم، از خودبیگانگی در مقابل هجوم مباحث جلوگیری می‌کنند و تلاش دارند که دانش‌های متناسب، همساز و همگن با بوم تمدنی ایران، بوم اسلام و بوم حوزه‌های علمیه را شناسایی و ارائه کنند و این، خدمت بزرگی است برای هویت‌دهی به دانش‌ها و علوم انسانی اسلامی که الآن در یک گستره وسیع در مجامع علمی داخلی و خارج از ایران، مطرح می‌شود.
• انجمن‌ها و هویت‌دهی علمی
کار دیگری که انجمن‌ها انجام می‌دهند، «هویت‌دهی رسمی و اعطایی» به شخصیت‌های علمی و فعالیت‌های دانشمندان و محققان یک رشته است. محققان و پژوهشگران به خودی خود، دارای یک هویت علمی رسمی نیستند و این انجمن‌های علمی هستند که به‌صورت رسمی و قانونی از سوی مراجع ذی‌صلاح تأییدیه گرفته و فعالیت خود را شروع می‌کنند و متقاضیان و آنهایی که در مسائل علمی مباحثی دارند، به انجمن‌ها مراجعه، مسائلشان و نیازهایشان را مطرح و پاسخ درخور دریافت می‌کنند.
• انجمن‌ها بهترین مشاور کارگزاران نظام
یکی دیگر از کارکردهای انجمن‌ها «تولید دانش کاربردی» است؛ یعنی تلاش می‌کند، مباحث نظری و فلسفی در عرصه واقعیت ارائه شوند. لذا انجمن‌های علمی در ایران، جهان و حوزه‌های علمیه، یکی از بهترین مشاوران مؤسسات و نهادهای اجرایی کشور می‌باشند که کارگزاران مسائلشان را مطرح کنند و انجمن‌های مختلف با بهره‌گیری از دانش و مبانی علمی خود، پاسخ درخور را ارائه کنند. مثلاً بحث الگوی پایه اسلامی- ایرانی پیشرفت مطرح شد. این الگو باید مورد بررسی و تکمیل قرار بگیرد و وقتی که مقام معظم رهبری، این الگو را به حوزه‌های علمیه ارجاع دادند، برای اینکه مباحث و نقطه‌نظرات در این خصوص مطرح شود، حوزه به یکی از ارکانی که مراجعه می‌کند، انجمن‌های علمی است. در بررسی و نقد الگوی پایه اسلامی - ایرانی پیشرفت در حوزه‌های علمیه، انجمن‌های علمی نقش بسیار تأثیرگذاری داشته‌اند؛ به‌طوری‌که از ۲۰ منظر این الگو مورد بررسی قرار گرفت (از برخی ابعاد اصلاً مورد بررسی قرار نگرفته بود؛ اما ما به‌برکت فعالیت ۲۱ انجمن تخصصی و علمی که داریم، موفق شدیم از آن منظرهای مختلف بررسی، نقد، تکمیل و در نهایت ارائه کنیم) که بحمدالله مورد تأیید و تشویق مقام معظم رهبری قرار گرفت.
□ اشاره‌ای به فعالیت‌های آثار تألیفی و قطب‌های علمی انجمن‌ها داشته باشید؟
در بخش مکتوب و فصلنامه باید اشاره کنم، هر کدام از این ۲۱ انجمن علمی، دارای فصلنامه و مکتوبات ویژه خود است. در بخش همایش‌ها، نشست‌ها و کارگاه‌ها، تجربه بی‌شماری در این عرصه داریم. ما در بحث کاربردی کردن علوم به دنبال تأسیس قطب‌های علمی هستیم. قطب‌های علمی کارشان این است که مسائل برجسته تئوریک و معرفتی نظام را تشخیص می‌دهند و بعد، با بسیج علمی تمام مراکز و شخصیت‌های علمی سعی می‌کنند، آن مسئله را در یک زمان مشخص و برنامه مصوب پاسخ دهند. از جمله قطب‌های علمی که در آستانه تصویب شورای اعطا می‌باشد، قطب بانکداری اسلامی است. زمانی صحبت از سلول‌های بنیادین بود. این قطب توسط پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی راه‌اندازی و اداره می‌شود و همه مراکز علمی حوزوی و آکادمیک، قطب بودن رویان را در موضوع سلول‌های بنیادی پذیرفته‌اند؛ اما قطبی همچون بانکداری اسلامی، خاستگاهی جز حوزه علمیه ندارد که امید است، قطب‌های مورد نظر از سوی شورای اعطا، تصویب و فعالیت آنان آغاز گردد؛ چراکه یکی از برنامه‌هایی که برای کاربردی کردن پاسخگویی مسئولان به‌صورت روشمند وجود دارد، تأسیس همین قطب‌هاست که اساسنامه آن، در کمیسیون تصویب شده و الآن در مرحله تصویب شورای عالی است که امیدواریم، به‌زودی تصویب شود.
□ آیا در اهداف و برنامه‌های انجمن‌ها ارتباط‌گیری با بدنه حوزه وجود دارد؟
□ با توجه به دامنه گسترده فعالیت‌ها، آیا در فرایند تولید رشته‌های درسی فعالیت دارید؟
□ آیا در سال جاری وضعیت تحولی را در انجمن‌های علمی شاهد خواهیم بود؟
• انجمن‌های علمی پل ارتباطی بین حوزه و دانشگاه
انجمن‌های علمی حوزه با توجه به اینکه هنوز در استان‌های کشور توسعه پیدا نکرده‌اند، در حال حاضر ۳ هزار عضو پیوسته دارند. این سه هزار عضو پیوسته، از اساتید و فضلای حوزه هستند که در یکی از رشته‌های دانشی تخصصی، کارشناسی ارشد به بالا دارند؛ حضور اساتیدی از حوزه و دانشگاه موجب شده، دانش‌آموختگان حوزوی و دانشگاهی برای سامانه استقبال نشان دهند؛ چون حوزه انجمن را از خودش می‌داند و دانش‌آموختگان خودش هستند و از سوی دیگر اساتید عضو دانشگاه را نیز از خودشان می‌دانند؛ لذا انجمن‌ها نقطه وصل و پل ارتباطی بین حوزه و دانشگاه هستند که زبان حوزه را در تعامل با حوزه می‌دانند؛ هم زبان علمی دانشگاه را می‌دانند و این توان را دارند که نظریه و فرضیه‌هایشان نسیم هر دو مجموعه را داشته باشد.
□ وضعیت منشورات علمی انجمن‌ها به چه صورت است؟
در خصوص کتب باید گفت که مکتوبات ما بیشتر محصول پژوهشگاه‌هاست؛ چراکه ما پژوهشگاه نیستیم که اقدام به تولید کتاب داشته باشیم. انجمن‌ها در مواردی که کاری متولی نداشته باشد و تقاضا باشد، به‌صورت خاص ورود می‌کند؛ لذا ما آمار شماره‌های فصلنامه‌هایمان به‌مراتب بیشتر از تعداد کتاب‌هایی است که انجمن‌ها منتشر کرده‌اند.
• انجمن‌ها و طراحی رشته‌های درسی
انجمن‌ها در ارتباط با طراحی و پیشنهاد رشته‌ها، به دو شیوه عمل می‌کنند؛
یا بدواً این کار را انجام می‌دهند؛ یعنی در رشته خودشان می‌بینند نیازی در کشور وجود دارد و حوزه هنوز وارد آن بخش نشده؛ لذا آن را طراحی می‌کنند، مبانی، ضرورت‌ها و خاستگاه‌های آن را پیشنهاد می‌دهند؛ درصورتی‌که مورد تأیید قرار بگیرد، سرفصل‌ها و منابع‌اش را ارائه می‌دهند.
شیوه دیگر آنکه بعضی مواقع مراکزی که مسئول طراحی و تدوین رشته‌ها هستند، از انجمن‌ها تقاضایی می‌کنند و متن‌هایی را که تهیه شده یا رشته‌هایی را که طراحی شده، از جهت مشاوره‌های تخصصی به انجمن‌ها ارسال می‌کنند. به‌عنوان مثال در زمان فرایند طراحی رشته‌های جدید حوزه، از سوی مرکز تدوین، متن پیش‌نویسی برای انجمن‌ها آماده و ارسال شد. انجمن‌ها بررسی و نظراتشان را گفتند، به شوراهای گسترش دعوت شدند و بعضی از این پیشنهاداتی که داده شده بود، در قالب رشته‌ها یا سرفصل‌ها به تصویب رسید.
اقدام سوم، در خصوص پیشنهاد رشته‌هاست؛ اخیراً کاری بر عهده انجمن‌ها نهاده شده که آن «مسئله‌شناسی تخصصی علوم» است. تقریباً ۱۰ سال پیش مرکز مدیریت به این نتیجه رسید که در هر رشته تخصصی مسائل علوم آن را بشناسیم، در قالب پژوهش‌های مرتبط و تخصصی ریل‌گذاری کنیم و به رساله‌ها و پایان‌نامه‌های حوزوی انتظام ببخشیم تا طلبه‌ها بدانند، در هر رشته چگونه به بهترین شیوه به مسائل پاسخ بدهند. از ۱۰ سال قبل این طرح توسط انجمن‌ها شروع شده و تاکنون ۱۰ جلد از آثار مسئله‌شناسی و نیازسنجی پژوهشی چاپ شده است و امید است، امسال به ۲۰ اثر برسد.
• تدوین سیر مطالعاتی دانش برای حوزویان
«تدوین سیر مطالعاتی دانش» برای دانش‌پژوهان و جامعه علمی کشور، یکی از کارهایی است که از سال ۱۴۰۰ با تأکید آیت‌الله اعرافی در دستور کار معاونت پژوهشی حوزه و انجمن‌های علمی قرار گرفت. در واقع حوزه علمیه تاکنون سیر مطالعاتی دانشی مختص خود را نداشت و این ابتکار، با تأکید مدیر حوزه‌های علمیه از سال گذشته توسط انجمن‌های علمی حوزه شکل گرفت و برای همه رشته‌ها یک سیر مطالعاتی برای رده‌های مختلف مخاطبان طراحی شد؛ یعنی کسانی که اطلاعاتشان عمومی است و علاقه‌مند به علوم اسلامی هستند، هم‌اکنون در دستور کار قرار گرفته و امید است تا پایان سال، تعدادی از سیر مطالعات تخصصی تدوین و منتشر شود.
• ۳ قطب علمی در انتظار ارائه و تصویب
در خصوص قطب‌های علمی که پیش از این صحبت شد، باید بگویم، اساسنامه در مرحله تصویب قرار دارد؛ ولی هم‌اکنون ۳ قطب علمی منتظرند تا برنامه‌های خود را به‌صورت دقیق برای اجرایی شدن ارائه کنند. در صورت تصویب قطب‌ها و اجرایی شدن آن، قطعاً ما به سمت اصلی‌ترین مسائل می‌رویم که کشور فعلاً با آن مشکل دارد.
دوم اینکه، در حوزه علمیه شاهد تحول دانش و ارتقای دانش هستیم. بحث ما در واقع مجامع عالی علوم است. امروز ما در سطح مراکز عالی علوم در ایران و جهان و یا در بحث مدیریت دانش، سطوح مختلفی از مجمع، تشکل و انجمن را با حضور بزرگان یک علم داریم. آنها در حد یک گروه علمی اساتید در یک مرکز هستند که وقتی از مرکز خارج شوند، به‌شکل یک انجمن علمی درمی‌آیند و یک سطح بالاتر در ایران به یک فرهنگستان علمی یا مجامع عالی علوم تبدیل می‌شوند؛ جایی که اساتید برجسته مانند مراجع عظام تقلید یا بزرگان علمی دیگر، حضور دارند که در واقع مرز یک علم هستند، حوزه درسی دارند و استادپرورند، گرد هم جمع می‌شوند؛ مانند: مجمع عالی اقتصاد و مجمع عالی حکمت که الآن داریم، سرآمدان علم در آنجا جمع شده و بر روی علم و دانش بحث می‌کنند. چیزی که ما به‌عنوان یک قطب به‌صورت پیش‌نویس اولیه تهیه کرده و ارائه نموده‌ایم، در امتداد همین مجامع علمی است و نکته مهم‌تر، گسترش دانش به استان‌هاست؛ اینکه انجمن‌ها بتوانند راهی را باز کنند که این چشمه جوشان و زلال دانش که در حال تولید است، به استان‌های ما برسد و همه از این ظرفیت‌ها استفاده کنند. در حال حاضر ۱۷ شورای تخصصی انجمن‌های علمی در استان‌ها راه افتاده است؛ راه‌اندازی فصلنامه و برگزاری کارگاه‌های علمی، نشست‌ها و کارگاه‌های مهارتی برای طلاب از دیگر برنامه‌های این شوراهای تخصصی است.